(مۇرات موڭكەۇلى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى تۋرالى نە بىلەمىز؟)
شالدا مەن شايىر
ەدىل، جايىق اراسى،
ەكى سۋدىڭ سالاسى.
بايتاقتا قالعان كوپ جۇرتقا،
اراسى بولعاي پاناسى.
قوش، امان بول، جان دوسىم،
كوكىرەكتەگى شىبىن جان،
كەتەر دە بىلەم شاماسى...
(مۇرات موڭكەۇلى)
دەندەردىڭ توپىراعىنا تابانى تيگەن ادامنىڭ ارنايى ءتاۋ ەتىپ باراتىن ورىندارى جەتكىلىكتى. سەبەبى جايىقتى جاعالاي قونعان ەلدى مەكەندەردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ولكە تاريحىنىڭ ايشىقتى ءىزى قالعان. اسىرەسە جانى ىزگى جىرقۇمار قاۋىم جارسۋات اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى مۇرات موڭكەۇلىنىڭ اقشاڭقان كەسەنەسىنە سوقپاي وتپەيدى. ال ءبىر كەزدە اقىننىڭ باسىنا مازار ورناتپاق تۇگىلى ونىڭ قايدا جەرلەنگەنىن بىلەتىندەردىڭ ءوزى ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. اماناتقا ادال كونەكوز قارتتاردىڭ ارقاسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ ايتۋلى تۇلعاسى مۇرات موڭكەۇلىنىڭ قابىرىنە كەڭەس زامانىنىنىڭ وزىندە ارنايى بەلگى قويىلعان.
عىلىمعا ەندى عانا قادام باسىپ، مۇرات مۇراسىن زەرتتەۋ ءۇشىن اتىراۋعا العاش كەلگەن ساپارىمىزدا-اق اقىن بەيىتىنە بارىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتۋدى ءجون سانادىق. شەجىرەلى جارسۋاتقا جەتكەن سوڭ تاياۋ جەردەگى شاعىن قورىمعا قاراي جاياۋلاپ تارتتىق. ادەپكى اسەردىڭ ەشقاشان ۇمىتىلمايتىنى امبەگە ايان. ءبارى دە كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىمىزدا سايراپ تۇر.
– مىنە، مۇرات اقىن وسىندا جاتىر!
جولباسشىمىز – يندەر اۋداندىق گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن ەلگەزەك ارىپتەسىمىز سانسىزباي بازارباەۆتىڭ داۋىسى ەلەڭ ەتكىزدى. جول شەتىندەگى «اقىن مۇرات موڭكەۇلىنىڭ بەيىتى» دەپ جازىلعان كورسەتكىش تاقتا بىردەن كوزگە شالىندى. بەيىت قورىمنىڭ ىشىندە وقشاۋ تۇر. قابىردىڭ اينالاسى ۇلۋتاسپەن قاپتالعان. اۋماعى اجەپتاۋىر كەڭ قورشاۋ جاسالعان. ەسكەرتكىش تاقتادا اقىننىڭ اتى-ءجونى، تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارى، بەلگى قويۋشىنىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلگەن. اقىننىڭ:
تايسويعان، ويىل، قيىل، دەندەرىمىز،
قاراباۋ، مەكەن ەتكەن جەرلەرىمىز.
ساعىزدى، توپىراقشاشتى باسا جايلاپ،
كۇزەككە قايتۋشى ەدى ەلدەرىمىز، –
دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭى تاسقا قاشالىپ جازىلعان. اتاقتى «سارىارقانىڭ» ءۇزىندىسى. بۇل – بەيىتتىڭ بۇگىنگى احۋالى. ال ونىڭ اقىننىڭ ارداقتى ەسىمى اقتالا قويماعان كەزدەگى قالپى مۇلدە وزگەشە ەدى.
وسى تۇستا مىناداي ساۋال تۋىندايدى. قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ قاراباۋ اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن اقىننىڭ يندەر اۋدانىنداعى جارسۋات اۋىلىنىڭ سىرتىندا جەرلەنۋىنىڭ سىرى نەدە؟ جالپى، مۇرات موڭكەۇلىنىڭ ءومىربايانىندا جازىلعان «1906 جىلى يندەر اۋدانىنىڭ ورلىك اۋىلىندا دۇنيە سالعان» دەگەن دەرەكتەن باسقا نە بىلەمىز؟ اقىن عۇمىرىنىڭ كەيىنگى كەزدەرى جايىندا مالىمەت بار ما ءوزى؟
ءوز داۋىرىندە بۇكىل دەندەر وڭىرىنە بەلگىلى بولعان شەجىرەشى قارت كەنجەعالي توعىزباەۆتىڭ ۇلى جوكەس اعامىز اكەسىنەن ەستىگەن اڭگىمەنى بىلايشا ءوربىتتى:
– وسىناۋ وڭىرگە اتى ءماشھۇر شولاق دەگەن بي بولىپتى. سوزگە شەشەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى كىسى ەكەن. بەگىس بەرىشتىڭ ءبيى اتانعان ادام. شولاقتىڭ دۇيسەنبى، بەيسەنبى دەگەن ەكى ۇلى بولعان. دۇيسەنبىنىڭ تۇيمەش دەگەن قىزىنان ورگەن پەرزەنتتەر بارشىلىق. مىنا بودەنە اۋىلىندا تۇراتىن نىسانعالي قۇراقوۆ – سول شولاقتىڭ نەمەرە قىزى تۇيمەشتىڭ ۇلى.
مۇرات اقىن جاستايىنان شولاق ءبيدىڭ جانىندا جۇرەدى. كەيىن ەكەۋى وتە جاقىن دوس-جاران بوپ كەتەدى. شىنىندا دا ءبىرى بي، ءبىرى اقىن، كەرەمەت ۇيلەسىپ تۇران جوق پا؟! شولاق مۇراتتان ەداۋىر ۇلكەن بولسا دا، اقىندى وزىمەن تەڭ سانايدى. بۇلاردىڭ بەيسەن دەگەن دەلبەشىسى بار ەكەن. ۇشەۋى كوڭىلدەرى جاراسىپ، ەل ارالاپ، سەرىلىك قۇرىپ، كوپ جۇرسە كەرەك. ءبىر دۋماندى وتىرىستان قايتىپ كەلە جاتقاندا ولار: «تىرىدە ىرگەمىز بىرگە بولىپ ەدى، ولگەندە مولامىز قاتار تۇرسىن. كىم ءبىرىنشى دۇنيەدەن وزسا، سول وسى جەرگە قويىلسىن»، – دەپ سەرتتەسەدى. ارادا جىلدار وتەدى. الدىمەن شولاق ءبيدىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ، جارىق دۇنيەمەن قوشتاسادى. مۇرات پەن بەيسەن ونى ۋادە بايلاسقان جەرگە اكەلىپ، ارۋلاپ قويادى.
ەل-جۇرتقا جاستايىنان كەڭ تانىمال مۇرات اقىن سال-سەرىلىك قۇرىپ، جايىقتىڭ ارعى بەتىندەگى مامبەتتىڭ قاراتوقايلارىنا بارىپ تۇرادى ەكەن. ارعى بەتتىڭ قۇمىن مەكەندەيتىن اعايىندى مامبەت اۋىلىنىڭ ادامدارى دەپ اتايدى. بۇل – قازىرگى ورلىك اۋلىنىڭ تۇسى. سوندا ەل ارالاپ جۇرگەن اقىن اياق استىنان قاتتى اۋىرادى. ءىشى ءتۇيىلىپ، باۋىرىن جازا الماي ىلبىگەن كۇيى ورلىكتەگى شالدا قارمىسۇلى دەگەن شەركەشتىڭ ۇيىنە جەتىپ جىعىلادى. شالدا شولاق بيمەن قۇداندالى بولىپ كەلەدى. سول شالدانىڭ جۇمازيا دەيتىن قىزى شولاقتىڭ تۋعان اعاسى قارقىنبايدىڭ ورىنبايىنىڭ ايەلى ەدى. كۋلاگين (ەسبول) اۋىلىنداعى ورىنبايدىڭ بالاسى سۇيەۋ اقساقال دا بۇل اڭگىمەنى راستاي الادى. (شالدانىڭ ۇرپاعى مارات بايزاقوۆتىڭ كىتابىندا ورىنبايدىڭ ايەلى جۇماعىز دەپ كورسەتىلگەن. ب.و.)
شالدانىڭ قىس قىستاۋى دا، جاز جايلاۋى دا وسى. ورلىك پەن قاراعاشتىڭ ماڭىن جايلاعان ءبىر شوعىر شەركەشتەردىڭ اۋىلى شالدا اۋىلى دەپ اتالعان. «بي بول، بي بولماساڭ، بي تۇسەتىن ءۇي بول» دەگەندەي، ونىڭ ءۇيى كۇن ۇزاققا قوناقتان ءبىر بوسامايتىن كورىنەدى. جانى قينالعان شاقتا يگى جاقسىلاردىڭ ءبارى باس قوساتىن سول ءبىر قىدىر دارىعان شاڭىراق ەسىنە تۇسكەن مۇرات تا ات باسىن وسىندا تىرەگەن عوي.
– قۇدەكە، مەن قاتتى اۋىرىپ كەلە جاتىرمىن، – دەيدى مۇرات قينالىپ، – ناۋقاسىمنىڭ بەتى جامان، جۇرەگىم بىردەڭەنى سەزەدى. ارعى بەتتەگى اۋىلعا جەتە الاتىن ءتۇرىم جوق. جانىم قالسا – قالار، قالماسا... اماناتىمدى ايتايىن.. شولاقتى بىلەسىڭ عوي. جان اياسپاس دوس بولدىق. بەيىتىمىز بىرگە بولسىن دەگەن سەرتىمىز بار ەدى. ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم، سوندا جەتكىز...
شالدا بايعۇس «قايداعىنى ايتپاشى»، – دەپ بايەك بولىپ مۇراتتىڭ قاسىندا جانى قالماي جۇرەدى. بىراق اقىننىڭ ءحالى ءسات سايىن ناشارلاي تۇسەدى. كەنەت ول ءۇي يەسىنەن شىلاپشىن سۇرايدى. سول جەردە مۇرات ءبىر شىلاپشىن تولتىرىپ اق كوبىك قۇسادى دا سىلق ەتە تۇسەدى. جانىنا جينالىپ وتىرعان اۋىلدىڭ كونەكوز اقساقالدارى: «بۇل شىققان ولەڭنىڭ جەلى عوي. مۇرات تا، ولەڭ دە جوق ەندى»، – دەپ اھ ۇرىپ، كۇڭىرەنىسىپ كەتكەن.
ءسويتىپ، كومەيىنەن جىر ساۋلاعان قايران اقىن وسىلايشا الپىس ءۇش جاسىندا اياق استىنان جابىسقان كەسەلدەن اجال قۇشادى. توڭىرەك تۇگەل قۇلاقتانادى. «اعايىنىمىزدىڭ سۇيەگىن الىپ كەتەمىز»، – دەپ قاراباۋدان قاراتوقاي تۋىستارى كەلەدى. بىراق شالدا: «مۇراتتىڭ اقتىق دەمى تاۋسىلاردان بۇرىن ايتىپ قالدىرعان اماناتى بار»، – دەپ ولارعا كونبەيدى. ءسويتىپ، ورلىكتەگى ورىس تامىرىنىڭ بىرەۋىنىڭ قايىعىن سۇراپ الىپ، مارقۇمنىڭ دەنەسىن جايىقتىڭ بەرگى بەتىنە وتكىزىپ، شولاق بەيىتىنىڭ جانىنان ورىن سايلايدى. كەيىن بي مەن اقىننىڭ دەلبەشىسى بولعان بەيسەن سانكىسىۇلىنا دا توپىراق سول جەردەن بۇيىرادى.
وسىنىڭ ءبارىن مايىن تامىزىپ اڭگىمەلەگەن جوكەس اعا وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا قازبەك اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ ورتالىعى بولعان التىنشى اۋىلدا دۇنيەگە كەلىپتى. جەتىنشى كلاستان كەيىن وقي الماي، ەڭبەككە ارالاسقان. بىراق قۇيماقۇلاق بالا اكەسىنەن ەستىگەن ولەڭ-جىرلار مەن قىزىقتى حيكايالاردى زەردەسىنە توقي بەرگەن. كولحوزشى، كولىك جۇرگىزۋشىسى، مەكتەپتىڭ شارۋاشىلىق ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، بالىق اۋلاۋ بريگاديرى بولىپتى. كەۋدەسى كول-كوسىر قازىناعا تولى كوشەلى كىسى. مۇرات اقىننىڭ جىرلارىن جاتقا ايتىپ وتىرعاندا ءبىر سوزىنەن جاڭىلمايدى. شارشاۋ دەگەندى بىلمەيدى. ەركىن كوسىلەدى. داۋىسى قۇلاققا سونداي جاعىمدى. ءجۇزى جىلى، جۇرەگى تازا، سالماقتى ادام ەدى. كوپ بالالى كورىنەدى.
سول جوكەس اعام شالدا مەن شايىردىڭ حيكاياسىن وسىلايشا بايانداپ بەرىپ ەدى. ءبىز مۇنىمەن شەكتەلمەي، مۇرات دۇنيە سالعاندا قاسىندا بولعان شالدانىڭ دەرەكتەرىن ودان ءارى قازبالاي تۇستىك.
شالدانىڭ جيەنى تولەش تىلەكقابىلوۆ يندەربوردا تۇرادى ەكەن. 1933 جىلى تۋعان. وتە اڭگىمەشىل. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى. ورلىك پەن جارسۋاتتاعى مەكتەپتىڭ مۇعالىمى، جامبىل اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت ىستەپتى. ءتىپتى اۋداندىق وقۋ ءبولىمىن دە باسقارعان. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، شالدا پاتشا بيلىگى تۇسىندا سچەتچيك دەگەن قىزمەت اتقارعان. جەر ءبولىنىسىن قاداعالاعان. بەلگىلەنگەن جەردى كەسىپ-ءپىشىپ، ولشەپ بەرىپ جۇرگەن سياقتى. قازاققا دا، ورىسقا دا قادىرلى بولعان دەسەدى. شالدانىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن بايزاق، ايتباي، ايتمىرزا دەگەن ءۇش بالا تۋعان. ەكىنشى ايەلىنەن ءابىل دەگەن ۇرپاق بار. بايزاقتىڭ ۇلكەن قىزى ءباتيما – مەنىڭ شەشەم. سوندا ءبىز ساقاۋ شەركەش شالدانىڭ جيەنى بولامىز».
بىرەر ساعات اڭگىمە بارىسىندا توكەڭنىڭ تەكتى تۇلعاسىن، بەكزات بولمىسىن انىق اڭعارعانداي ەدىك. قاتەلەسپەپپىز. بيىلعى «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايگەسىندە اتىراۋلىق تىلەكقابىلوۆتار اۋلەتى باس جۇلدەنى جەڭىپ العاندا تۋمىسىنان پەداگوگ قايران تولەش اعامنىڭ تاربيەسى تەككە كەتپەگەن ەكەن عوي دەپ سۇيسىندىك.
بۇل اۋلەتتىڭ ءتۇپ ناعاشىسى شالدا قارمىسۇلىنىڭ تۋعان جانە ومىردەن وتكەن كەزەڭى تۋرالى دەرەكتەر قولىمىزعا تۇسپەي تۇر. ونىڭ ەسەسىنە قازىر شولاق بي 1841 – 1904 جىلداردا ءومىر سۇرگەن دەگەن مالىمەتتەر ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىندە جاريالانىپ ءجۇر. بىراق ناقتى دايەكتەمەلەرى ءالى ايقىندالا قويعان جوق. اقساقالداردىڭ ايتۋى بويىنشا، ونىڭ جاسى مۇراتتان اناعۇرلىم ۇلكەن سياقتى ەدى.
ايتپاقشى، ىلگەرىدە ورلىكتە تۇراتىن توقساننان اسقان اقساقال ۇمبەتيار ەسجانوۆ تا مۇراتتى وسى شالدانىڭ ۇيىندە كوردىم دەمەپ پە ەدى؟! دەمەك، اقىن عۇمىرناماسىن تولىقتىرا تۇسكىمىز كەلسە، شالدا شەركەشتىڭ توڭىرەگىن ءالى دە قاۋزايتىن بولامىز.
بەيىت پەن بەلگى
سۇر جورعا اتتىڭ سۇرگىنى،
قاعىل جەردىڭ ۇرگىنى.
اق توستەرى اڭقيىپ،
قاراشا قايتار كۇز كۇنى.
قىزىل ءتىلىم قىرمىزى،
ۋاقىت كەلسە اللادان،
الىپ كەتەر ءبىر كۇنى...
(مۇرات موڭكەۇلى)
ءبىز وسى جولى جوكەس كەنجەعاليەۆتەن مۇراتتىڭ باسىنا العاش قويىلعان بەلگىنىڭ دە جاي-جاپسارىن سۇرادىق. ونىڭ ۇستىنە ءوزىمىز ارنايى بارىپ كورگەن سوڭ كوڭىلىمىز تولىپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭگە تاۋەكەلگە بەل بۋعان ازاماتتار جونىندە مولىراق مالىمەت الۋعا قۇمارتقانىمىز راس ەدى. جالپى، مۇرات اقىننىڭ باسىنداعى ەسكەرتكىش-بەلگىنى توقىراۋدىڭ توڭى جىبىمەي تۇرعان كەزەڭدە بەردەش ەسبوسىنوۆ دەگەن ازاماتتىڭ ءوز قارجىسىنا ورناتقانى جونىندە بۇرىنىراقتا ەستىگەنىمىز بار-دى. اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك جۇيەنىڭ قاھارىنان قايمىقپاي، مۇراتتىڭ ەسىمىن ءسۇيسىنىپ ەسكە العانىڭ ءۇشىن ەسەپ بەرۋگە تۋرا كەلەتىن اسىرەساق زاماندا اقىننىڭ باسىن قارايتۋ ەرلىككە بارابار ەكەنى بەلگىلى. ءبىز سۇحباتتاسقان قۇرىلىس اۋىلىنىڭ تۇرعىنى جوكەس كەنجەعاليەۆ بەردەش ەسبوسىنوۆتىڭ نەمەرە اعاسى ەكەن. ەسكەرتكىش-بەلگىنى ورناتۋعا بۇل كىسىنىڭ دە تىكەلەي قاتىسى بار كورىنەدى.
– مەن 1928 جىلى تۋعانمىن. ءبىز بەرىشتىڭ قاراتوقاي اتالىعىنان تاراعان شىندەكە دەگەن رۋدانبىز، – دەپ ءسوزىن جالعادى جوكەڭ. – مەنىڭ اكەم كەنجەعاليدىڭ اكەسى – توعىزباي، ونىڭ اكەسى – توقان، ونىڭ اكەسى شىمان. كەنجەعاليدىڭ ەسماعامبەت، ەسبوسىن دەيتىن اعالارى بولعان. بەردەش – سول ەسبوسىننىڭ بالاسى. اكەم ەكى اعاسىنا ەركەلەپ، ەركىن وسكەن. اتامىز توعىزباي اقساقال دا «بالانىڭ كەنجەسى ىستىق، مۇنىڭ بەتىنە قاقپاڭدار»، – دەپ اكەمدى اعالارىنا امانات ەتىپ تاپسىرعان. ءسويتىپ، ەكى اعاسى شارۋاعا اينالىپ، اكەم سال-سەرىلىك قۇرىپ، ەل ارالاپ جۇرە بەرگەن. اكەم: «مەن مۇرات ولەڭدەرىن بىلگەنىمنىڭ ارقاسىندا قىز-قىرقىننىڭ ورتاسىنا ەركىن ارالاسىپ كەتۋشى ەدىم. اقىننىڭ جىرلارىن جاتتاپ الىپ، قۇرماس دەگەن جەردە بولعان سەگىز جيىنعا قاتىستىم. كادىمگى مۇراتتىڭ ءوزى: بازارباي، قابىرشاقتى، كۇنەن، قۇرماس، ادىرا قۇدىق ەدى، سۋى سىرلاس. ارقادا ات شاپتىرىپ، اق ءۇي تىگىپ، دەدىڭ بە، الدە ءبىزدى كەڭەس قۇرماس، – دەپ جىرعا قوسقان قۇرماس قوي»، – دەپ ايتىپ وتىراتىن.
ءبىر كۇنى اكەم بەردەش ەكەۋمىزدى شاقىرىپ الدى. مەن شوپىرمىن. بەردەش تايسويعاندا دۇكەنشى بولىپ ىستەيتىن ەدى. «وسى قاراجات دەگەندى كەز-كەلگەن جەردە شاشىپ جۇرسىڭدەر عوي. مەنىڭ كوزىم تىرىدە مۇرات اقىننىڭ باسىنا بەلگى قويىڭدار. ۇكىمەت قولداسا – قولدار، قولداماسا – ەشتەڭەلەرىڭ كەتپەس. بۇل ماڭايدا مۇراتتىڭ قايدا جەرلەنگەنىن مەنەن باسقا بىلەتىن كىسى قالعان جوق. ەرتەڭ ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم، كوپ نارسەنى جوعالتىپ الاسىڭدار. بەلگى دەگەن نە ءتايىرى، ەكەۋىڭ ەكى ايلىق جالاقىلارىڭدى قيساڭدار بولدى عوي»، – دەپ قامشىلاي سويلەدى. سودان سوڭ ماعان قاراپ: «ماشيناڭ ءجۇرىپ تۇر ما، بالا؟»، – دەپ سۇرادى. اكەي بەردەش ەكەۋمىزدى مۇرات بەيىتىنە باستاپ اپارىپ، اقىن ولەڭدەرىندە كەزدەسەتىن جەر-سۋ اتاۋلارىنا شەتىنەن تۇسىنىك بەرىپ، بىرقاتارىن ارالاتىپ كورسەتتى.
اقىننىڭ بەيىتى ءبىر كەزدە كەرەگە ءتورت قۇلاقتى بولعانى بايقالادى. تۇگەلگە جۋىق وپىرىلىپ قۇلاپ قالىپتى. باسىنشا ەشقانداي بەلگى جوق. ۋاقىت وزدىرماي بەردەش ەكەۋمىز اقىلداستىق تا، اتىراۋدا تۇراتىن نەمەرە اعامىز بەيسەن ەسماعامبەتوۆكە جولىقتىق. ول كىسى «وبلسەلحوزتەحنيكا» مەكەمەسىنىڭ قويماشىسى ەدى. ءبىزدى پەتروۆسكي اتىنداعى زاۆودتىڭ قۇيۋ تسەحىندا قالىپتاۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن جايعالي دۇيسەنوۆ دەگەن جىگىتكە تابىستادى.
اقىرى ارادا بىرەر كۇن وتكەندە «رۋى قاراتوقاي تايپاسى. اققۇلى ءبولىمى. عۇلاما اقىن موڭكەۇلى مۇرات. 1843-1906 جج. بەردەش ەسبوسىنۇلى» دەگەن جازۋى بار، كولەمى 50ح40 سانتيمەتر، سالماعى 30 كيلوگرامم شويىن تاقتا دايىن بولدى. بەردەش ەكەۋمىزدىڭ قۋانىشىمىزدا شەك جوق. ال اكەمىزدىڭ تىپتەن ەسى شىعىپ كەتتى. ەندى ەسكەرتكىش-بەلگىنى قوياتىن مەزگىلىمىز جاقىنداعان سايىن ورەكپىگەن كوڭىلىمىز شامالاپ باسىلايىن دەدى. قالاي دەسەك تە، بەردەشتىڭ ابىرويلى قىزمەتى بار، ونىڭ ۇستىنە ءوزى كوممۋنيست. پارتيانىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ تۇرعان كەزەڭ. سوڭى قالاي بولار ەكەن دەپ ەپتەپ قاۋىپ ويلاعانىمىزدى نەسىنە جاسىرايىق. سول كەزدە: «مەن-اق قويايىن، كوممۋنيست ەمەسپىن، ءارى قاراپايىم كولىك جۇرگىزۋشىمىن»، – دەدىم تاۋەكەلگە بەل بايلاپ.
ابىروي بولعاندا، ءبىزدى اۋىل اعالارى تۇگەل قولدادى. جارسۋاتتىڭ ءۇش باسشىسى – جامبىل اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى مۇحامبەت باقتىعاليەۆ، پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى سۇندەت تاسقارين، اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى ءماتجان ساپيەۆ (شولاق بي مەن مۇرات اقىننىڭ اتقوسشىسى بەيسەننىڭ نەمەرەسى) بەردەشتىڭ ۇيىندە وتىرىپ كەڭەس قۇردى. ءوزارا اقىلداسىپ، ءبىر توقتامعا كەلگەن سوڭ بەردەش «نار تاۋەكەل!»، – دەپ ءبىر مارقانىڭ باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ، قۇرباندىققا شالىپ جىبەردى... ءسويتىپ، بەيىت باسىنا اتتاندىق. قاسىما جۇما قاشۋوۆتى جانە تاعى ءتورت-بەس جىگىتتى الىپ، تاقتانى مەنىڭ ماشيناما سالىپ اپارىپ، ورناتىپ قايتتىق. سول كۇنگى قۋانىشىمىز كول-كوسىر ەدى. اقىن قابىرىنىڭ باسىنا بەلگى ورناتقانىمىزدى ءبىر كۇن بويى تويلادىق. كەيىن بەردەش بەيىت باسىنا قۇرىلىس ماتەريالدارىن اكەلىپ، بەلگىنى ودان سايىن اسپەتتەي ءتۇستى.
جوكەس كەنجەعاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، ولار قۇلپىتاس-بەلگىنى 1964 جىلى ورناتقان. ادەپكىدە «اكەمىز الپىس ەكىنشى جىلى اماناتىن ايتتى» دەگەندەي بولىپ ەدى. كەيىن سونى ەسكە سالعانىمىزدا، ءسال ويلانىپ، «الدە الپىس ەكىنشى جىل ما ەكەن ا؟ جو-جوق، ولاي ەمەس، الپىس ءتورت دەپ جازشى»، – دەدى نىق سەنىممەن. ءار ءسوزىن ارلەپ-زەرلەپ ايتاتىن جوكەس اعانىڭ ۇيىنەن ريزاشىلىقپەن اتتاندىق.
بۇل ساپارىمىزدا جارسۋات جۇمىسشىلار كووپەراتسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن بەردەش ەسبوسىنوۆقا دا جولىقتىق. اقسارى، كەلبەتتى كىسى ەكەن. عىلىمداعى ادەپكى قادامىن اپىل-تاپىل باسىپ جۇرگەن ءبىزدى بالاسىنعان جوق، بىردەن شاڭىراعىنا شاقىردى. جاقسى اعانىڭ ۇيىندە جاتا-جاستانا اڭگىمەلەستىك. «ايتەۋىر ەشكىم سوڭىمىزعا ءتۇسىپ، قۋدالاي قويمادى. بالكىم، ءبىزدى اقىننىڭ ارۋاعى قولداعان شىعار»، – دەيدى بەردەكەڭ. مۇرات بەيىتىنىڭ قايدا ەكەنى قالىڭ قازاققا بەلگىسىز بولىپ قالۋ قاۋپى تونگەندە اقساقالدىڭ اماناتىن اياق استى ەتپەي، پارتبيلەتتەن ايىرىلىپ قالامىن دەپ قورىقپاي، تاۋەكەلمەن ۇلكەن ءىس تىندىرعان وسىنداي ازاماتتارعا قانداي قۇرمەت كورسەتسە دە لايىق ەمەس پە؟! كەزىندە مۇرات مۇراسىن ۇلىقتاۋعا ارنالعان شارالارعا ولار قادىرلى قوناق رەتىندە شاقىرىلىپ ءجۇردى.
ءبىز بۇل ەكى اعامىزبەن 1992 جىلعى 7 ناۋرىز كۇنى اڭگىمەلەسىپپىز. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جىل دا تولماعان كەز. نارىقتىڭ قىسپاعى بىرتىندەپ جاقىنداپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان ەلدىڭ رۋحى جوعارى ەدى. ارىستاردىڭ اقتالعان تۇسى. ادەبيەتتەگى اقتاڭداردى جاپپاي زەرتتەۋ باستالدى. جاس عالىمدارعا ءبىر-ءبىر تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىنىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەلدەۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ءبىزدىڭ دە جايىقتىڭ ەكى جاعىن جاعالاپ، تىرنەكتەپ مۇرا جيناپ جۇرگەنىمىزدىڭ سەبەبى وسى بولاتىن. ەسكى زاماننىڭ اڭگىمەلەرىنە جەتىك اقساقالدار كوپ ەدى ول مەزگىلدە. ولار مۇرات جىرلارىن شەتىنەن جاتقا ايتاتىن. سول سۇڭعىلا شالداردىڭ زەردەسى مەن زەيىنىنىڭ ارقاسىندا مۇرات عۇمىرناماسىن ءبىر ىزگە تۇسىرگەندەي بولدىق. ارداقتى اقىننىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ومىرلىك ساپارىنىڭ بىرقاتار ساتتەرىن قاعازعا حاتتادىق. اسىرەسە، اقىن تىرشىلىگىنىڭ سوڭعى جىلدارى حاقىنداعى ەستەلىكتەر وتە ماڭىزدى ەدى. وسىعان قاتىستى ءبىراز مالىمەت جيناقتادىق.
شولاق بي مەن شالدا شەركەش تۋرالى ايتتىق. ەندى شولاق ءبيدىڭ جانىنا جەرلەنگەن ءۇشىنشى دوستى دا ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ەستۋىمىزشە، اقىن مەن ءبيدىڭ دەلبەشىسى بەيسەن سانكىسىۇلى سوڭىندا ونەگەلى ۇرپاقتارى قالعان سياقتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، بەيسەن ءتىپتى جاي دەلبەشى ەمەس، بالۋان بولعان دەسەدى. دەمەك، مۇراتتىڭ تاعى ءبىر سەرىگىنىڭ ءومىر دەرەكتەرىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋ كەرەك. ءتىپتى، انتقا ادال، سەرتكە سەنىمدى بولعان شولاق – مۇرات – بەيسەن ۇشتىگىنە ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزسا دا بولار ەدى. سونداي-اق، ونىڭ بەيىت ماڭىندا بولۋى دا شارت ەمەس. دوستىق ۇعىمى وسىلايشا دارىپتەلمەك.
مۇرات اقىننىڭ باسىنا بەلگى ورناتىپ، كەيىن بۇكىل جۇرت تاعزىم ەتەتىن كورنەكتى كەسەنەنىڭ سالىنۋىنا جول اشقان بەردەش ەسبوسىنوۆ تا، جوكەس كەنجەعاليەۆ تە قازىر ومىردە جوق. رۋحى شات بولسىن اسىل اعالارىمىزدىڭ!
باۋىرجان ومارۇلى
