قاراجال قىرعىنى
(تاريحي داستان)
تاركىلەۋ مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ
جانە سول كەزدەگى زۇلماتقا قارسى كۇرەسكەندەردىڭ رۋحىنا ارنادىم.
اۆتور
كوزدەن جاس،
كوكىرەكتەن زار سورعالاتقان،
قۇلانداردى قۇلاتىپ،
جىلانداردى جورعالاتقان،
قازاقتىڭ قانىن كەپتىرىپ،
قازانىن قاڭسىتقان،
كەلىگە ءدانىن ەمەس،
جانىن جانشىتقان،
جەلىسىن – قۇلىنسىز،
كوگەنىن – قوزىسىز،
بالاسىن – جىلاۋلى،
داناسىن سۇلاۋلى قىلعان – 1931 جىل!
سەمەي وبلىسىندا،
زايسان ۋەزىندە،
اقسۋات وڭىرىندە،
تارباعاتاي – كەزەڭىندە.
سايى مەن اڭعارىندا –
ءنار جوق وزەگىندە،
قان جوق جۇرەگىندە اشتار شۇبىردى.
ءالدىسى قىتاي استى،
ءالسىزى قىرىلدى – 1931 جىلى!
ازاماتتار نازا جۇتتى،
كەك شاينادى.
انالار ازا تۇتتى،
بايبايلادى.
قان قاينادى.
قىلىش قايرالدى،
تەرىسكەي تەربەلدى،
قاراجال شەرلەندى.
بەساتار اتىلدى،
قىلىش سەرمەلدى – 1931 جىلى!
تاركىلەۋ مەن زار-سىلەۋ
تاكاپپار تارباعاتاي – تارباق، سۇلىق،
بويىندا – بايسالدىلىق، سالماقتىلىق.
كەۋدەسىن كوككە تىرەپ كەرىلىپ تۇر،
التاي مەن شىڭعىستاۋدى جالعاستىرىپ.
شاتتىعى – قازداي قايتتى سىرنايلاتىپ،
قايعىسى – تۇزداي ءسىڭىپ، مۇزداي قاتىپ.
تاستارى جاس پەن قاندى كوپ سىمىرگەن،
تاعدىردىڭ تەرەڭىنە شىمداي باتىپ.
بۇل تاۋدىڭ كۇنى دە ارمان، ءتۇنى دە ارمان.
باسىمداۋ سىرى – جىردان، مۇڭى – زاردان.
جەرىنە قارا قالماق قانى ءسىڭىپ،
بەلىندە اق ورىستىڭ ءىزى قالعان.
كەزى كوپ كوزدىڭ جاسىن سىعىپ الار،
قۇيىندى، قۇدىرەتتى سىرى دا بار.
قازاقتى قىتايلاردان قورعاپ تۇرعان –
ەجەلدەن تارباعاتاي – ۇلى قامال!
ماڭگىلىك مۇز جامىلىپ بيىكتەرى،
بىلىنبەس بىتەۋ جارا – كۇيىكتەرى.
وزەنى ءسۇت بوپ اعار تارام-تارام،
بۇل – قازاق بوتاسىنىڭ يىتكەنى.
جاڭعىرىپ جىلاۋ، جوقتاۋ شىڭدارىندا،
قازاقتىڭ قانىپ ءىشتى مۇڭدارىن دا.
جونىندا جىلانداي بوپ يرەلەڭدەپ،
تىرجيار، «اق تىڭ جولى» تۇرعانىندا.
جايلاسا قۇزىن جىلان، ءتۇزىن – مالعۇن،
قوينىندا ەمىن-ەركىن قىبىرلار كىم؟!
اق كەلىپ، اتىن ءمىنىپ، اسىن توكتى،
قىز زورلاۋ – قياناتى قىزىلداردىڭ.
تۇنجىر تاۋ تارباعاتاي نە كورمەگەن،
مۇڭ-زارى مۇزارتىنا تەرەڭدەگەن.
ەلىنىڭ قانشا قانى توگىلمەگەن،
ەرىنى قانشا كەۋىپ، كەزەرمەگەن؟!
ەل يە جامان اتقا، جاقسى اتقا دا،
ەر مىنەر جالعىز اتىن باپتاپ قانا.
ات ەمەس، جىگىت بەرمەي «ون التىدا»،
ءمۇرسالىم قارسى شاپتى اق پاتشاعا.
ارتىنان ەل مەن جۇرتى كوتەرىلدى،
ءمۇرسالىم شىن مىقتىلىق ەتە ءبىلدى.
كوپ وتپەي كوتەرىلىس تالقاندالىپ،
قىپ-قىزىل قانعا مالدى وسى ءوڭىردى.
ءوزى اقىن، ءوزى باتىر ەر ءمۇرسالىم!
ۇمىتپاس تارباعاتاي سول ءبىر شاعىن.
كەتكەن سوڭ قىتايعا اسىپ، جىر جازىپتى،
جۇرەكتىڭ وتىنا وراپ ءار شۋماعىن.
«...ءبىر شىبىن ەكى ناردىڭ اراسىندا،
بودانبىز ءجۇز توقسان جىل شاماسىندا.
سالقىنى ۇلكەن جانجال بىزگە كەلىپ،
كەتىردى سارىارقانىڭ مازاسىن دا...
قاشقاندا اڭ كەتپەگەن قۋعان تازىم،
شايناعان جال مەن جايا، سارى قازىم.
ساعىنىپ ەل-جۇرتىمدى جىلاي-جىلاي،
بەتىمە قايعىمەنەن كىرگەن ءاجىم...
قازاعى قىتايداعى كەرەي، نايمان،
دۇعا عىپ جاقسىلارى قولىن جايعان.
«قازاققا ءبىر جاقسىلىق بەرە گور!» دەپ،
تىلەپ تۇر بۇلار داعى ءبىر قۇدايدان...
دەمەيمىن بۇل ءىسىمدى اداسقانىم،
پاتشانىڭ امىرىنە تالاسقانىم.
سۇرادى ون توعىز بەن وتىز ءبىردى،
ەل ءۇشىن قارسى تۇرىپ الاشتادىم...»...
تاۋ كوردى ەل-جۇرتىنىڭ ازابىن دا،
قالماعان كەسپىر، كەيىپ ادامىن دا.
تاركىلەۋ، قۋعىن-سۇرگىن، اشتىق بولدى –
كەڭەستىڭ ەندى ەندەگەن زامانىندا.
لىقسىتىپ جىلقى ايداعان سايلارىنان –
ءبىر دە ءبىر جان قالمادى بايلارىنان.
قاسىرەت، قايعى زارى كوپ ەستىلدى –
قىزىلتاس اۋدانىنىڭ ايماعىنان.
ءسات سايىن تۇڭعيىققا تارتىپ ەلدى،
زورلىقپەن ءوتىپ جاتتى ءار كۇن ەندى.
جىلىندا مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما سەگىز –
داۋلەتتى، قاۋمەتتىلەر تاركىلەندى.
زور ەدى باي ترايىس دەگەن ادام،
قامقورشى كەدەيلەرگە بولا دا العان.
مەككەگە بارىپ كەلىپ، «قاجى» اتانىپ،
باسىنا باق پەن داۋلەت قونا قالعان.
ايتا الماي وكپە-نازىن وسى ومىرگە،
وققا ۇشتى قارتايعاندا مەكەنىندە.
بالاسى عالياسقار تاركىلەنىپ،
ايدالىپ كەتە باردى شەت وڭىرگە.
سول كەزدە تاركىلەنگەن شەرلى جۇرەك –
جاكۋلا كۇشىكوۆتىڭ ورنى بولەك.
اتىسىپ قىزىلدارمەن، قىتاي استى ول،
ءبىر قاراپ ەل مەن جەرگە ەڭ سوڭعى رەت.
دارىگەرلىك ءبىلىم الدى ول ومبىدا وقىپ،
ۇيرەندى ورىس ءتىلىن دوڭگەلەتىپ.
ودان سوڭ قىرعىز بارىپ، قىزمەت قىپ،
ون جىلداي بولىس بولعان، ەلگە جەتىپ.
جۋا الماس ەر جىگىتتىڭ مۇڭىن جاسى،
ەلىنە تىم قىمباتتى ونىڭ باسى.
اسقاقتاپ تاۋ ىشىندە ءبىر بيىك تۇر،
اتى ونىڭ – «جاكۋلانىڭ قىزىل تاسى».
قوسىلدى ول الاش وردا ارمانىنا،
اق جولىن ازاتتىقتىڭ تاڭدادى دا.
دۇڭگەندەر سوعىسىندا، قىتايدا ءولدى ەر،
ەسكە الىپ، باس يەدى ەل ارۋاعىنا!..
ەسكىدەن قالعان ەستەلىك
بايقابىل سادىحانۇلى: «1927-28 جىلدارى ورىنسىز دا زورلىقتى ۇجىمداستىرۋ سالدارىنان ەل جايلاۋعا شىعا الماي قالدى. ۇكىمەت حالىق قولىنداعى قارۋ-جاراققا قانا ەمەس، وزگە مال-مۇلكىنە دە زورلىق جاسادى. ونىڭ الدىندا ەل اتقامىنەرلەرىن سىپىرىپ ۇستاپ، سىبىرگە، سىرعا ايداپ اكەتكەن بولاتىن. 1931 جىلى جاكۋلا بولىس پەن قۇمار سىقىلدىلار تۇتقىننان قاشىپ شىعادى. سوسىن ورىستىڭ ەكى اسكەرى مەن ەكى اۋىر پۋلەمەتىن قولعا ءتۇسىرىپ، 80 ادامدى تولىق قارۋلاندىرىپ، ەلگە ورالدى. كەلە سالىپ، 1931 جىلدىڭ جازىندا، اقسۋاتتاعى قارعىبا وزەنىنىڭ بويىنا جۇرتتى جيناپ، «جولىمبەتتىڭ ۇرقىمەن امان-ەسەن قاۋىشتىم!» دەپ، توي جاساپ، سول ارقىلى حالىقتى كوتەرىلىسكە اتتانۋعا شاقىردى. بۇكىل ەل تاۋ بوكتەرىنە كوشىپ الدى. جاكۋلا ەكى ورىس سولداتىن ەسىك الدىنداعى بەتتەگi تاسقا بايلاتىپ تاستادى. ەكى پۋلەمەت جانە باسقا قارۋلارمەن قىراتتارعا قاراۋىل دا كويدى. ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ ورىس ارمياسى كەلىپ، بىزگە شابۋىلعا شىقتى. بiراق ەكi پۋلەمەتتi قازاقتار ولاردى بەتتەتپەي تۇردى. جاكۋلانىڭ ۇلى مەرعازى ورىسشا وقىعان ەدى. ول بايلاۋداعى ەكi ورىس سولداتىمەن جيi سويلەسىپ جۇرگەن ەكەن. شابۋىل باستالعاندا ازاماتتار مىلتىعىمىزدى قانداپ الامىز دەپ ەكى اسكەرگە جۇگىرگەندە، كوڭىلشەك بالا مەرعازى جىلاپ، اسكەرلەردى ولتىرۋگە قارسى بولىپ، ەكى اسكەردىڭ ۇستىنە جاتىپ الدى. سوندا ايەلدەردىڭ ءبىرى جۇگىرىپ شىعىپ، «بالانىڭ تىلەگىن بەرىڭدەر، ولتىرمەڭدەر» دەپ، ەكى ورىستى بوساتقىزىپ جىبەردى. بىراق، قولدارىنا تاس الىپ قاشىپ كەتكەن بۇل ەكى ورىس شابۋىلشى سولداتتاردى باستاپ، ەكى پۋلەمەتتىڭ تۇرعان جەرىنە بۇقپالاپ جەتىپ كەلگەندە، جاعداي كۇرت وزگەردى. ازاماتتار جاۋ الدىن توستى. قالعان قازاقتار تىم-تىراقاي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. الايدا، ورىس ارمياسى اياعان جوق. قازاقتى پۋلەمەتتىڭ استىنان الىپ مەيلىنشە قىردى. قازاقتىڭ كوبى قورشاۋدا قالىپ، وققا ۇشىپ (الگى مەرعازى دا سونىڭ ىشىندە), ازى قاشىپ شىقتى. جاكۋلا مەن قايىناتام قۇمارلار، ايتىسكەر اقىن قۇرمانبەكتىڭ اكەسى زەيتىنعازى باستاعان توپ شاۋشەككە قاشىپ كەلدىك...».
جايلاعان وسى ايماقتى مۇرىن ەلى،
باي ەدى، بايسالدى ەدى، تۇعىرلى ەدى.
كەدەيى از كەربەز ەلدىڭ كەگى قايناپ،
كۇرسىندى، كۇيىندى دە كۇڭىرەندى.
بيلىكتە جاۋىزدىق بار، ادىلەت جوق،
ايدادى ابزالداردى «مالى كوپ» دەپ.
ەرعالي، رايىمجان، مۇقىش، ءادىل،
زامانبەك ەرلەردىڭ دە ءبارىن ەكشەپ.
كەدەيدەن كۇيىس كەتىپ، كوڭىل ءسونىپ،
قۇرىلدى «قوسشى» مەنەن «مويىنسەرىك».
تالعاجاۋ بولماعان سوڭ، كوپ ۇزاماي،
قاڭعىدى ەل تىشقان اۋلاپ، تامىر تەرىپ.
بۇلت تامباي، جەل دە ءتىلىن جالاقتاتتى،
قورقاۋلار قالعان مالدى تالاپ تا اپتى.
اپشىعان اشارشىلىق ادام قويماي،
جان شوشىر الۋان اڭىز تاراپ جاتتى.
ءبىر اشتىق بولىپ ەدى ون جىل بۇرىن،
ودان سوڭ وسى جۇرتتى وڭدىردى كىم؟!
مىنا اشتىق باسقا جۇتتان ون ەسە ارتىق،
جەر جالماپ، ايدى تۇتىپ، ءسوندىردى كۇن!
زوبالاڭ، زورلىق، قورلىق، تاركىلەۋ دە،
ۇلاستى ۇلىپ تۇرعان زار-سىلەۋگە.
كەشەگى كەڭ كەۋدەسىن كەرگەن ەلدىڭ –
بويىنان قۋات قاشىپ، السىرەۋدە.
شىداماي جۇرتتىڭ جانى قاسىرەتكە،
ىزا مەن اشۋ تولدى كوكىرەككە.
جينالعان قاراجالدا قاس باتىرلار،
قارۋ اپ، قارسى شىقپاق وكىمەتكە!
كەك قىسىپ كەۋدەسى زور جىگىتتەردى،
بەدەرى، بەلگىسى جوق ۇمىتكە ەردى.
قىتايعا اسىرساق دەپ اۋىلداردى،
اشىقكان ەل مەن جۇرتتى ۇگىتتەدى.
الاڭ بوپ انالارعا، بالالارعا،
سوندا دا سىر بىلدىرمەي جان ادامعا،
سايلانعان ساقاداي بوپ ىلعي كوكجال،
جينالدى قارۋلانىپ قاراجالعا.
قاراجال! بۇل – قيسىقتىڭ قاراجالى.
بۇلتارىس،قالتارىستى،سامالالى.
باسىنان بيىگىنىڭ قاراعاندا،
كورىنەر وسى ايماقتىڭ بار الابى.
ەل قامىن قيسىق دەگەن – ويلاعان ەر،
قيىنعا بەلىن بەكەم بايلاعان ەر.
قاراجال – توڭكەرىستەن عاسىر بۇرىن،
سول قيسىق تەزەكۇلى جايلاعان جەر.
ەر قيسىق! مۇرىن – كەنجە سۇڭقارى – وسى.
تاڭداۋلى تارباعاتاي تۇلپارى – وسى.
توبىقتى قۇنانبايدان بۇرىنىراق،
قارادان شىققان اعا سۇلتان – وسى.
جاقتاپ پا ورىس، قازاق قوسىلۋىن؟
بىلمەدى ەل، بىلە المادى وسى ۇعىمىن.
ايتەۋىر، قاراجالدى جايلاپ جاتقان،
باسقارىپ كوكپەكتىنىڭ وكرۋگىن...
كەلدى ەرلەر ىلعي ىعاي سارباز بولىپ،
شىقپادى شۇباتىلىپ اڭعارعا ءورىپ.
اكەلىپ قىتاي جاقتان قارۋ-جاراق،
مەرگەندەر سامعال مىلتىق العان ءبولىپ.
كورىنبەي كوزى اشىقتار، ءبىلىمپازدار،
ءار نەنىڭ قىبىن ءبىلىپ، سىرىن كوزعار.
وسى ءىستىڭ باس ساياسي جەتەكشىسى –
مارسەكوۆ رايىمجان دەگەن ءسوز بار.
مارسەكوۆ – الاش وردا بەل مۇشەسى،
ول جايلى ەلدىڭ الۋان اڭگىمەسى.
جۇرسە دە قىتاي جاقتا ەر جاكۋلا،
بولىپتى بۇل جاقتاعى ەلدىڭ ەسى...
ساربازدار سەرتكە بايلاپ قانىن، جانىن،
بىلدىرمەي دابىرلارىن، سارىندارىن،
ءتۇن قاتىپ شەكارادان وتكىزدى ەپپەن –
بىرنەشە قىزىلتاستىڭ اۋىلدارىن.
وسىلاي بوسقان ەلدى شات قىلىپتى،
(جاساساڭ ەلگە جاسا جاقسىلىقتى).
سان رەت بوسقان ەلدى كولەگەيلەپ،
شەكارا اسكەرىمەن قاقتىعىستى.
بىلەتىن ەر جىگىتتەر تاۋ مەن تاستى –
گپۋ-دىڭ جاساعىن دا ويرانداپتى.
وعىنان مەرگەندەردىڭ پانا تاپپاي،
سان رەت سولداتتارى سايمەن قاشتى.
تاركى بوپ تۋعان جەرى، باسپاناسى،
قىتايعا بوستى قازاق قارت، بالاسى.
قالت ەتپەي، سونىڭ كوبىن قىرىپ سالعان –
قابارعان „حابار – اسۋ“ زاستاۆاسى!
ەسكىدەن قالعان ەستەلىك
قابنابي قابىكەنوۆ: «1931 جىلى بورىكتال دەگەن جەردەگى مويىنسەرىكتە 11-12 ءۇي وتىردىق. كۇن ىستىق. ەگىندى قول تەسەمەن قوپارىپ، قاشاپ سالامىز. سول سەپكەن تۇقىمدى توپىراقپەن جاپقانشا كەمپىر-شال، بالا-شاعا تەرىپ جەپ قويادى. تۇسكى ۇزىلىستە تاماق تاراتىلادى. ۇلكەندەرگە ۇلكەن قاسىق، بالالارعا كىشكەنتاي قاسىقپەن اس بەرىلەدى. بوعاس بەكەتىنەن جۇلىپ اكەپ قارامىق قايناتىپ ىشەمىز. ەسكى تۋلاق، تىرىلەر دە قايناتىلىپ جەلىندى. سارىتىشقاننىڭ ىنىنە سۋ قۇيىپ شىعارىپ، ۇستاپ الىپ اسىل جەيمىز.
مەن اقسۋاتقا 1931 جىلى كەلىپ، ينتەرناتتا وقيتىن بولدىم. وندا ەكى مەكتەپ بولدى. ءبىرى جەتىم بالالارعا ارنالعان. بۇل مەكتەپكە ەشكىمدى جولاتپايدى. كۇندە بالالار ءولىپ، اكەتىپ جاتاتىن. كوشەدە دە ادامدار ءىسىپ-كەۋىپ، قۇلاپ ءولىپ جاتتى. ولىكتەردى شوپكە وراپ كومەتىن. ابدەن اشىققان ايەلدەر بالالارىن دالاعا دا تاستاپ كەتكەن جايتتار بولدى».
„حابار – اسۋ“. كونديۋرين
ماڭگىلىك – ەل مەنەن ەل ارالاسۋ،
زاڭدىلىق – شەكارامەن ارانى اشۋ.
قىتاي مەن قازاق ەلى اراسىندا –
قاتىناس جولى بولعان حاباراسۋ.
ساقشىداي كوزىن تۇندە ءبىر ىلمەگەن،
قالشيىپ، قالعىعانى بىلىنبەگەن.
قىتايدى جالعاپ تۇرعان ۇزاق ۋاقىت،
ورتالىق رەسەيمەن، سىبىرمەنەن.
ۇزىن تاۋ تارباعاتاي شۇباتىلعان،
ورتاسى – حاباراسۋ دارا تۇرعان.
ەڭ ءتاۋىر وتكەل وسى، ەل مەن جۇرتتى،
اسۋدان ارى اسىرعان، بەرى اسىرعان.
مالىنىپ ءبىرى – نۇرعا، ءبىرى – ۇرەيگە،
ءوتىپتى سەرى كەيدە، ۇرى كەيدە.
وسىندا اق ورداسىن تىگىپ جاتقان –
شىڭعىستىڭ مۇراگەرى ۇگەدەي دە.
ءشوبى – مىق، سۋى – كاۋسار، ساۋمال – جەلى،
توسىنەن كەرۋەن شۇباپ، اۋعان ەلى.
وزەگىن ورتەپ پايدا، وڭەش سوزىپ،
سان ەلدىڭ وتكەن بۇدان ساۋداگەرى.
رەسەي ءدال وسىعان ەلەڭدەيدى –
وتكەلدىڭ پۇلى نەگە تولەنبەيدى؟
ساۋام دەپ ساۋداگەرىڭ سوم، تەڭگەسىن،
وسىندا وقشىرايتىپ كەدەن قويدى.
كەتكەن سوڭ بۇل اسۋدان اقتار اسىپ،
باستاعان بولشەۆيكتەر باستاماسى –
كەدەننىڭ كوپتەن تۇرعان ورىنىنا
ورنادى „حابار – اسۋ“ زاستاۆاسى.
بۇلدىرلاپ بارقىتبەلدىڭ مۇنارىندا،
زاستاۆا تۇردى تۇنجىر تۇراعىندا.
شەكارا تاستاي بولىپ بەكىتىلدى،
وتە الماس جورعالاعان جىلانىڭ دا.
ءسات سايىن ۇستەم توپقا قايراپ كەگىن،
تاستادى بوسقانداردىڭ بايلاپ جولىن.
تالايىن شەكارادان ۇستاپ الىپ،
قازاقتىڭ كوز كورمەسكە ايداتتى ەرىن.
وشىگۋ، تاركىلەۋ مەن اشارشىلىق!
وكىمەت كورسەتپەدى باسالقىلىق.
بوزداعان بوسقىن ەلدىڭ كوزىن جويدى،
جاۋىزدىق، باسقىنشىلىق قاتار تۇرىپ.
قىرىلدى ەل شالشىبايدىڭ سايىندا دا،
تىمىرسىق وزەنىنىڭ بويىندا دا.
بەكتۇردىڭ تۇيىعىندا ءبىرى قالماي،
وققا ۇشتى قاراۇڭگىردىڭ ماڭىندا دا.
قازاقتىڭ بايلاپ تۇرىپ باسىن وققا،
كوزدەرى جارقىلدايتىن جاسىل وتشا،
ۆاسيلي كونديۋريندەي جاۋىز بولماس،
ەل مەن جۇرت ءدىر ەتەتىن اتىن ايتسا.
كونديۋرين! ول – بولىمشە كومانديرى.
سۇم، زۇلىم، بىلاي تۇرسىن ناداندىعى.
كۇيگە ەنگەن تىم كاھارلى قازاق كورسە،
ۇيرەنگەن پۋلەمەتپەن ادام قىرىپ.
انت ەتكەن ءتىرى قازاق جىبەرمەۋگە،
شىرەنىپ، ءدۇربى سالعان كۇرەڭ بەلدە.
ءبىر وقپەن ءۇش تۇتقىندى ءتىزىپ اتقان،
وقتارىن ۆينتوۆكانىڭ ۇنەمدەۋگە.
كوپ ەرلەر بەل بۋدى ونى ولتىرۋگە،
كەرەك بوپ كەك قايتارىپ، سەرپىلۋ دە.
جول تاۋىپ سول كەزدە ءابىش ءشارىپۇلى،
بارىپتى ءىستىڭ ءساتىن كەلتىرۋگە.
قانداستىڭ قانىن توكسە، سول جاۋ دەگەن،
تەك جۇرمەس كەك جۇرەكتە زارلاۋمەنەن،
بەس جىگىت ۇرلاپ شىعىپ قانىشەردى،
ءولتىردى قيناپ جانىن، قورلاۋمەنەن.
جاۋىنىڭ شابىن، جانىن قارسى ايىرا،
„قوش بول!“ دەپ ءار بەلىنە، ءار سايىنا،
قۋعىننان قۇتىلعان سوڭ كەكشىل ءابىش،
ءوتىپتى رەسەيدىڭ التايىنا.
كەۋدەسى سەرت پەن كەككە تولا مىقتى –
ەل مەن جۇرت كوپ ساعىندى سول الىپتى.
«ولگەندە تۋعان جەردە جاتايىن» دەپ،
توقساننان اسقاندا ءابىش ورالىپتى.
الايدا، كونديۋريننىڭ داڭقى شىقتى –
„ەر – دەدى – ەلىن سۇيگەن، انتى كۇشتى.
ەسىل ەر ەرلىكپەنەڭ قازا تاپتى،
بولسىن دەپ وتانىمنىڭ حالقى مىقتى!“.
كونديۋرين! قۇتىرىنعان بەسىگىنەن،
ەسىرىپ، ەسىپ شىققان ەسىگىنەن.
قازاقتىڭ بوسقان ەلىن قىرعانى ءۇشىن،
اتالدى زاستاۆا اتى ەسىمىمەن.
سانادان ءبىرى كەتىپ، ءبىرى قالدى،
وزگەرمەي زاستاۆا اتى تۇرىپ الدى.
تۇرعاندا تۋىن تىكتەپ تاۋەلسىز ەل،
بۇل جايدى جۇرتى قالاي ۇعىنار-دى؟!
ەلدىگى ەلدىڭ نامىس، ناتىمەنەن،
ەرلىگى ەردىڭ قايرات، زاتىمەنەن.
اتالدى تەك تاياۋدا زاستاۆا اتى –
قايسەنوۆ قاسىم اتا اتىمەنەن.
ەسكىدەن قالعان ەستەلىك
ادىلبەك سادۋاقاسۇلى: «اشىققانداردى حاباراسۋ اسۋىنان كونديۋرين باسشىلىق ەتكەن شەكاراشىلار قىتايعا وتكىزبەي قىرىپ تاستاعان. قاراۇڭگىر دەگەن جەردە بوسقىنداردى قىرعان كەزدە ءبىر كەيۋانا بالاسىن قوينىنا تىعىپ ەكپەتىنەن جاتقان ەكەن. اسكەرلەر ونى ءولتىرىپ تاستاپتى. تاسالانىپ تىعىلعاندار اسكەرلەر كەتكەن سوڭ بارىپ ءتىرى قالعانداردى ىزدەگەندە، الگى كەيۋانانى شالقاسىنان اۋدارىپ جاتقىزسا، قوينىنداعى بالا جىبىرلاپتى. سودان ونى امان الىپ قالعان ەكەن».
الاقتاعى ايقاس
كەكتىلەر كەرى سىرىپ قاپا-مۇڭدى،
وزەندەي ورەكپىدى اسا اعىندى.
جان-جاقتان قارۋلانىپ جينالعاندار –
«قاراجال باندىسى» دەپ اتالىندى.
بەلگىلى وكپەتىنىڭ بار الابى،
جىگىتتەر ءبارىن بارلاپ، شامالادى.
تۇراق بوپ تالدى بازار، كولەڭكەلى،
قابانباي شاتىنا دا پانالادى.
شەتىنەن جينالعاندار باتىر ەدى،
قايرالعان قايراتتارى باسىم ەدى.
بىرەۋى بۇل قيمىلدى باستاعاننىڭ –
بالاسى قوزىبايدىڭ قاسىم ەدى.
تولەۋباي بەيسەنبىۇلى ەرەك ءتىپتى،
سەمسەردەي سۋىرىلىپ بولەك شىقتى.
ازابىن اشارشىلىق كورگەن سايىن،
اۋزىنان جالىن اتىپ، كوپ وكسىپتى.
وكىمەت كەم بولمادى اش قاسقىردان،
سول ءۇشىن جان – جۇرەگى وت بوپ تۇرعان.
تولەۋباي وسى جەرگە كەلمەي تۇرىپ،
زايساندا ازاماتتىق سوت بوپ تۇرعان.
باس بولعان ءبىر جاس جىگىت – بايىزقوجا،
ويلاعان بولاشاقتىڭ جايىن دارا.
جۇزىنەن جالىن شاشىپ، تىلىنەن – شوق،
ءجۇر ەدى ءبىر شايقاسقا دايىندالا.
تاعى دا قايران، قاسىم، سەرىكباي بار،
قاتىران، اقانعالي، قاراتايلار.
نۇرجاقىپ، كارىمعاجى، ەر ماقاتاي،
باباق پەن ومىربەكتەي كىل سىعايلار.
جاساق كوپ ءار تاراپتان كەلىپ جاتقان –
شۇبارتاۋ، اياكوزدەن، اقسۋاتتان.
الىستان ات ارىلتىپ جەتكەندەر بار –
شار مەنەن ابىرالى، جارما جاقتان.
سوعىسۋ وڭاي ەمەس كۇشتىمەنەن،
بۇل حالىق وسى جولعا ءتۇستى نەدەن؟
ءبىر حابار – ءتورت وترياد كوكپەكتىدەن،
قۇرتۋعا باندىلاردى شىقتى دەگەن.
اۋىلدار ەستىپ مۇنى ۋايىم جەدى،
كەتەتىن توز-توز بولىپ جايىن كوردى.
قارۋمەن قارسى الۋعا قىزىل جاۋدى،
قالىڭ قول قاراجالدا دايىن بولدى.
ەر بۇلار – ەل، جەر ءۇشىن مۇڭداناتىن،
ۇراتىن تاۋعا ءتوسىن، قۇزعا – باسىن.
جينالعان بۇل قالىڭ قول قاراجالدا –
ات مىنگەن ازاماتتار مىڭعا جاقىن.
جىگەرى جىگىتتەردىڭ قۇرىش كىلەڭ،
جەڭەمىز جاۋدى – دەستى – ۇرىسپەنەن.
سودان سوڭ اۋىلداردى تىك كوتەرىپ،
وتكىزۋ شەكارادان – ۇلى ءىس دەگەن.
جەتسەك دەپ العا قويعان ارمانىنا،
سيىندى بي بورانباي ارۋاعىنا.
باسىنا ارناپ بارىپ، قۇران وقىپ،
باس ءيدى شاكى بيدەي ارداعىنا.
باسسا دا ەل ەڭسەسىن قالىڭ قايعى،
كۇن اشىق، ماۋجىراپ تۇر مامىر ايى.
كەۋدەلەپ كىرگەن جاڭا قىزىلتاسقا –
قىزىل قول العا قاراي قابىندايدى.
قىزىل قول كليۋكيننىڭ قول استىندا.
كۇرسىندى ول الىستاعى قاراپ شىڭعا.
ترەتياكوۆ – ەكىنشى توپ كومانديرى،
ول ەندى قانىن ىشپەك قازاقتىڭ دا.
ءۇشىنشى – پروتوپوۆ ايباتتانعان،
ءتورتىنشى – رادچەنكو قايراتتانعان.
كورسىن دەپ كورەسىسىن وسى جولى،
ءبىر قۇداي بارلىعىن دا ايداپ بارعان.
ءۇش كۇندىك جول بۇلاردى زەرىكتىردى،
كەيدە اياڭ، كەيدە شاۋىپ، جەلىپ ءجۇردى.
ات شارشاپ، اۋىر جولدى ارتقا تاستاپ،
الاقتىڭ اڭعارىنا كەلىپ كىردى.
باتىسى بۇل الاقتىڭ – ەسەنقارا،
شىعىسى – قىزىلكەسىك تۇرعان دارا.
قىزىلتاس – وڭتۇستىعى الاۋلاعان.
شەت بوعاس – سولتۇستىعى سالا-سالا.
الاققا قىزىل اسكەر تولاس قىلعان،
ءمان-جايىن دەمالۋدىڭ قاراستىرعان.
اس ءىشىپ، ات سۋىتىپ ۇلگەرگەنشە،
شىققانداي بولدى باندى جەر استىنان.
تاۋ كەنەت ءدۇر-ءدۇر ەتتى تۇرعان جايناپ،
قازاقتار قاپتاي شىقتى قارۋ سايلاپ.
ءتوندىرىپ جالاڭ قىلىش، نايزا، شوقپار،
ۇرانداپ «قابانبايلاپ»، «بورانبايلاپ».
تەربەلدى تاۋ مەنەن تاس كۇڭىرەنىپ،
اڭعار تۇر ازاپ شەگەر كۇنى كەلىپ.
تايتالاس، وپىر-توپىر، ۇيقى-تۇيقى،
ايقاي-شۋ جاننان بەزىپ، تۇڭىلەرلىك.
قىزىل قول قىزىلتاستى بويلاپ، جارىپ،
جەتكەنى وسى ەدى عوي ايباتتانىپ.
مىنەكي، ءبىرى قۇلاپ، ءبىرى سۇلاپ،
اتتارى شىعا بەردى ويناق سالىپ.
جىگەرى كليۋكيننىڭ جاسىپ قالدى،
باندىنى تالقانداۋعا اسىققان-دى.
شىققاندا شەتكە قاراي قاشپاق بولىپ،
ءدال كوزدەپ بايىزقوجا اتىپ سالدى.
بويىندا بەس قارۋى، جاراعى بار،
ويىندا جاۋدى قۇرتپاق تالابى بار –
كاپيتان شيشماركين دە وپات بولدى،
ارتىنان ارناپ اتىپ باباقۇمار.
تاعى دا ءبىر كوماندير زيزەۆ دەگەن –
شوقپار جەپ، قىزىل قانى دىردەكتەگەن.
كەكتىلەر ءولتىردى ونى اتپەن تاپتاپ،
جاۋىزدار جازالانباي قۇر كەتپەگەن!
قىزىلدىڭ تۇرماعانى، تۇرعانى دا –
يە بوپ قالا بەردى قۋ جانىنا.
قاشقاندى تاۋدان اسىپ، تاس تاسالاپ،
قازاقتار اتپادى دا، قۋمادى دا.
ءاپ-ساتتە الاقتا ايقاس اياقتالدى.
جاۋ قاشىپ، جاۋجۇرەكتەر توياتتاندى.
كوشكەن ەل ءتۇپ كوتەرىپ تۋعان جەردەن،
شەتتەگى كەڭتۇبەككە تاياپ باردى.
قىزىل قاساپ
بوزداعان بوسقىن بولدى كوشەلى جۇرت،
ءبىر ساتتە وشەدى ءۇمىت، وسەدى ءۇمىت.
كوپ اۋىل نارىنعا كەپ تىرەلگەندە،
تاۋ سۋى كەتكەن ەكەن كوتەرىلىپ.
كۇن جاۋىپ، كۇرەڭ وزەن تاسىپ جاتىر.
جان، جۇرەك جاسىپ تا تۇر، اشىپ تا تۇر.
بارار جەر جاڭا عانا جاقىن ەدى،
ال، ەندى، ارمانداي بوپ قاشىقتا تۇر.
كۇن باتىپ، تۇيەلەر دە شوگەرىلدى،
ەل تاعدىر سالعانىنا كونە ءبىلدى.
«تاسۋىن قويار وزەن ەرتەڭ-اق» دەپ،
ءبىر ساتكە ۋايىم، مۇڭ شەگەرىلدى.
بۇل ارا سارىشوقىنىڭ كەڭتۇبەگى.
جەرى – قۇت، ەلى – جايساڭ، ەركىن ەدى.
ال، قازىر وسى اراعا بوگەلگەن جۇرت،
تەزىرەك كەتۋدى ويلاپ، ەنتىگەدى.
ءار كۇننەن قاتەر مەنەن قاۋىپ كۇتكەن –
قالىڭ ەل قىتاي جاققا اۋىپتى ىشتەن.
گپۋ-دىڭ جەندەتتەرى زارەزاپ قىپ،
جازىقسىز اۋىلداردى شاۋىپ بىتكەن.
ۇيقىعا شارشاۋلى جۇرت باتىپ كەتتى،
مامىردىڭ تاڭى تەز-اق اتىپ كەتتى.
نارىننىڭ تاسۋى ءالى تيىلعان جوق،
جاڭبىرلى قارا بۇلت باسىپ كوكتى.
كەنەتتەن سەلت ەتكىزدى مىلتىق ءۇنى.
بالا، انا، شال، كەمپىردى شىرق ءيىردى.
سارتىلداپ تاۋ ۇستىنەن ءتورت پۋلەمەت،
باسىنا بەيبىت ەلدىڭ بۇلت ءۇيىردى.
ءاپ-ساتتە جۋساپ قالدى جۇرتتىڭ كوبى،
تىرىلەر ەسى شىعىپ، بۇكشەڭدەدى.
باقىرىپ تۇيە بىتكەن، ات شىڭعىرىپ،
ءبارىنىڭ ءبىرازدان سوڭ ءبىتتى ۇندەرى.
وق ءتيىپ ولگەن بارلىق جانۋارلار،
بايلانعان، شوگەرىلگەن، جۇگى دە بار.
ولسە دە سۋعا باتىپ ءولۋدى ويلاپ،
وزەنگە لاپ قويىستى جانى بارلار.
تاقىلداپ ءتورت پۋلەمەت بوگەلمەيدى.
بىرەۋدىڭ كولەڭكەسى كولەڭدەيدى،
كارىباي اقىن ەكەن جارالانعان،
كۇبىرلەپ: «ولسەم، ولمەس ولەڭ» دەيدى.
بالاسى تاڭاتاردىڭ بۇل كارىباي،
سۇيەنىپ وققا عانا تۇرعانىن-اي!
ايتىستىڭ الدىرمايتىن ءدۇلدۇلى ەدى،
ومىردەن ءوتتى-اۋ ساباز ءبىر جارىماي!
اقىن دەپ تىك قوتەرگەن نايمان ەلى،
باسىنان باعى بىراق تايعان ەدى.
اسەتتى جەڭە سالىپ كوكتۇمادا،
انشىگە كەڭ قۇشاعىن جايعان ەدى.
كۇن كەشتى ول ارتى – سوقپاق، الدى – بۇلدىر،
اشىنىپ، اشتىق جايلى جازدى ءبىر جىر.
اقىرى اشتان ەمەس، وقتان ءولىپ،
كومىلمەي شەكارادا قالدى ءدۇلدۇل!
مەرت بولدى شەكارادا – بوساعادا،
كوش باستاپ كەلىپ ەدى وسى اراعا.
«امان بول، اتامەكەن! ورالام!» دەپ،
قوشتاسۋ جىرىن ايتقان كەشە عانا...
ەسكىدەن قالعان ەستەلىك
اسقار يگەنۇلى: “كونە زامانىن كوكسەگەن، ەسكىشىل” دەلىنگەن كارىباي اقىن دا باي-ماناپتار قاتارىندا “كوكەسىن كوزىنە كورسەتەتىندەر” تىزىمىنە تۇسكەن سوڭ ەرىكسىز باس ساۋعالاپ، جيىرما شاقتى اۋىل شىعىستى بەتكە الىپ، قىتايداعى ەمىل جاعاسىنداعى ناعاشىسى−رۋى شوتاي ەسباي زاڭگى اۋىلىنا وتپەكشى بوپ ۇدىرە كوشەدى. ولار ءبىر سوتكە ءجۇرىپ، نارىن وزەنىنەن ءوتىپ، ورمان ءىشىن دالدالاماقشى بولعاندا، ەكى سوتكە توقتاۋسىز نوسەر قۇيىپ، سورلىعا سويىل بوپ تيگەن. نۇرتازا قىستاۋىن پانالاعان ولار نوسەر باسىلعان سوڭ كولىكتىڭ كۇيىنە بولا قوزى كوش جەر جىلجىپ، “كولەڭكەلى” دەگەن جەردە تاساتتىق بەرىپ، تىلەۋ تىلەپ وتىرعاندا كارىباي اقىن جاۋراعان جانداردىڭ كوڭىلىن سەرگىتۋ ءۇشىن ءارى ءوزىنىڭ ەكى كۇن بۇرىن كورگەن ءتۇسىن جامانعا جورىپ:
مەن كەلدىم تارباعاتاي تاعى اسقالى،
جونىڭا دەمىمدى الدىم تاڭ اسقالى.
قۇرىلدى اۋاعا−تور، جەرگە−قاقپان،
قۇتىلار ەر جىگىتتىڭ باعى اسقانى، – دەپ، قاعازعا جازعان تولعاۋىن تولعاپ قوشتاسقانداي بولعاندا، ەلشىباي دومبىراشى بەبەۋلەتىپ كۇيىن تارتقان. ءوستىپ وتىرعان ۇستىنە قاراايىرىقتاعى كەرەيباي باستاعان مۇزداي قۇرسانعان شەكاراشى ورىس سولداتتارى ءتۇسىپ، تۇس-تۇستان قورشاۋعا الادى. جول باستاۋشى قۇنانباي قىزىل كوك اتتىڭ كۇشىمەن ات باۋىرىنا كەزەك ءتۇسىپ قاشىپ، بوراعان وقتىڭ ىشىنەن ايتەۋىر امان قۇتىلىپ كەتەدى. اتۋمەن شابۋ ادەتتەرىنە اينالعان جاۋىزدار “باندىنىڭ اتامانى” دەپ كارىبايدى تاباندا اتىپ تاستايدى».
قانشاما سودان بەرى جىل وتپەدى،
ماڭگىلىك مۇز بوپ قاتتى جۇرەكتەگى.
اشتىق پەن وقتان ولگەن سورلىلاردىڭ
شاشىلىپ قالا بەردى سۇيەكتەرى.
قىتايعا جەتسەم دەۋمەن ەلمەن ەسەن،
كوپ قازاق شەكارادا ولگەن ەكەن.
سولداتتار جيناپ الىپ قۋ باستارىن،
كەيىننەن، ءبىر شۇڭقىرعا كومگەن ەكەن!
قىرعىننان سوڭ
قىرعىندى كىم ىستەدى؟ كىم ىستەتتى؟
ءبىر داۋىل جۇلىپ تا ءوتتى، جىعىپ تا ءوتتى.
كورىنبەي كوتەرىلىس باسشىلارى،
قوينىنا قالىڭ تاۋدىڭ ءسىڭىپ كەتتى.
جۇرەكتەن جىگەر قايتپاي، كۇش – اياقتان،
تولەۋباي قاراجالدا ءۇش اي جاتقان.
گپۋ-دى اقىماق قىپ، اڭدىپ اتىپ،
اقىرى، كۇزدىڭ كۇنى قىتايعا اسقان.
قاسىنا ەر جىگىتتەر ەرگەن ەكەن،
بارلىعى باتىر ەكەن، مەرگەن ەكەن.
اتتەڭ-اي، ۇزاق جىلدار شەتتە ءجۇرىپ،
بولدى عوي ەلگە بوتەن، جەرگە بوتەن!
باسا الماي تولەۋبايدى قوس قۇلاقتان،
وكىمەت وزگەلەردى كوپ جىلاتقان.
سادىق پەن جايىربايداي اعالارىن،
ءىنىسى جاقىپبەكتى سوتسىز اتقان.
وشىگىپ قارا جالدىڭ باندىسىنا،
وكىمەت ەل ىشىنە سالدى سىنا.
قورقىتا بەرگەننەن سوڭ باندىنى ايتىپ،
شوشيتىن بولدى تاۋدىڭ اڭ-قۇسى دا.
دۇشپانىن گپۋ ءاربىر تۇستان دا اڭدار،
جيىرما ءتورت ادام ەدى ۇستالعاندار.
اتىلدى ون توعىزى سول ەرلەردىڭ،
قالعانى – تۇرمە ەسىگىن قۇشقان جاندار.
بۇل جازا كۇڭىرەنتتى بار حالىقتى،
اڭىراپ بالا مەنەن جار قالىپتى.
اعاسى اتىلعان سوڭ ءبىر قىز جىلاپ،
بىلاي دەپ جوقتاۋ ايتىپ، زارلانىپتى.
تولەۋباي – باسشى، قاتىران،
ماقاتاي – زالىم، انتۇرعان.
مومىنعا ءتيىپ زالالىڭ،
ناقاقتان اعام اتىلعان!
اقانعالي، سەرىكباي،
كوزىم كوردى شەرىكتى-اي!
وسىلارعا وكىمەت
نە قىلسا دا ەرىكتى-اي!
قاسىمنىڭ ۇلى ءالىپبي،
قاراجالعا تىككەن ءۇي.
وكىمەتكە وق اتقان –
وسىلاردا بار ما مي؟!
سىباننان كەلگەن قىزىلباي،
قايعىمەن كوڭىلىم بۇزىلدى-اي!
قولعا تۇسپەي كەتەر مە،
مىڭ جاساعان قۇزعىنداي؟!
اقانعالي مۇعالىم،
حالىققا ءتيدى زالالىڭ.
جازاڭدى بەرىپ اياماي،
ءادىل سوت ايتار ادالىن!
بۇل جوقتاۋ ەلدىڭ قالدى ماڭگى ەسىندە،
قارالاپ باتىرلاردى ولگەسىن دە.
اتتارى اتالعاندار بۇل جوقتاۋدا –
كەك پەن شەر كەتكەن جاندار كەۋدەسىندە.
وكىمەت قىلمىستىنى ىزدەگەندە،
كۇدىكتى ادامدارعا كۇن بەرەر مە؟!
ون جىلعا جيىرما ءبىر جان سوتتالىپتى،
جابىلىپ قاتاڭ، قاتال تۇرمەلەرگە.
ون ءبىرى بەس جىل مەرزىم ارقالاپتى،
لاگەردە ورىنداۋعا بار تالاپتى.
ءۇش جىلعا جيىرما جەتى ادام كەتىپ،
تۇرمەدە كۇن ساناپتى، اي ساناپتى.
جەتەۋىن جەر اۋدارىپ بەس جىل ۋاقىت،
كەتىپتى ەلدەن جىراق بەتتەن باسىپ.
داريعا-اي، ايدالساڭ دا، ءوز ەلىڭدە
جەر باسىپ ءجۇرۋ دەگەن نەتكەن باقىت!
بۇل جايدى كىم ۇعادى، كىم ۇقپايدى؟
بىرەۋلەر جاي انشەيىن قىزىقتايدى.
ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرلەر ءىسىن
جۇرەكپەن تۇسىنگەندەر ۇمىتپايدى.
بۇل – وتكەن زاماننىڭ ءبىر قياناتى،
ەڭ سۇمدىق قارالاۋعا سيار اتى.
تاركىلەۋ، اشارشىلىق قۇرباندارىن،
ەسكە السا، سول – ۇرپاقتىڭ زياراتى!
ابۋباكىر قايران
