قازاق ءۇشىن ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى مەن كيەسى، سىرى مەن جۇمباعى، ءمان-ماڭىزى بولعان. حالقىمىز ءار ساننىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاپ، جونىمەن قولدانعان. قاسيەتتى ساندار جانە ولاردىڭ كيەسى تۋرالى تولىعىراق “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى Sputnik قازاقستان سايتىنا سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.
ءۇش سانى
جالپى تۇركى حالىقتارىندا، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىندا 3 سانى قاسيەتتى سانالادى. بۇل سان حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا، ساناسىنا، سالت-داستۇرىنە ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن.
تىلىمىزدە ءۇش سانىمەن بايلانىستى اتالى سوزدەر، تۇراقتى تىركەستەر بارشىلىق. مىسالى، قازاق حالقى ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار دەيدى. ولار: ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى جانە قايىن جۇرتى. حالىق وسى ءۇش جۇرتىنا بىلاي دەپ باعا بەرگەن: ء"وز جۇرتىڭ – كۇنشىل، بار بولسا – كورە المايدى، جوق بولسا – بەرە المايدى، جاقسى بولساڭ – كۇندەيدى، جامان بولساڭ – جۇندەيدى. قايىن جۇرتىڭ – ءمىنشىل، قولىڭنىڭ ۇزىندىعىنا قارايدى، جاعاڭنىڭ قىزىلدىعىنا قارايدى، بەرسەڭ – جاعاسىڭ، بەرمەسەڭ – داۋعا قالاسىڭ. ناعاشى جۇرتىڭ – سىنشىل، جاقسىلىعىڭا سۇيەنەدى، جاماندىعىڭا كۇيىنەدى. ارقاشان تىلەۋىڭدى تىلەيدى، تىلەۋقور، قامقورشى بولادى".
بۇدان بولەك، ءۇش ارسىز – ۇيقى ارسىز، تاماق ارسىز، كۇلكى ارسىز; ءۇش داۋسىز – مىنەز، كارىلىك، اجال; ءۇش بايلىق: ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق – اق جاۋلىق، ءۇشىنشى بايلىق – ون ساۋلىق; ءۇش ورتاق – اي ورتاق، كۇن ورتاق، جاقسى ورتاق دەگەن قاناتتى سوزدەر بار.
تىلىمىزدە ء"ۇش قايناتسا سورپاسى قوسىلمايدى", ء"ۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن" دەگەن تىركەستەر دە قولدانىلادى.
قازاق حالقى اپتانىڭ ءۇشىنشى كۇنىن، ياعني سارسەنبىنى ءساتتى كۇنگە بالايدى. مۇنىڭ ءوزى ءۇش سانىنىڭ ايرىقشا ءمان-ماڭىزعا يە بولعانىن اڭعارتادى.
بەس سانى
قازاق حالقىندا 5 سانىمەن بايلانىستى ۇعىمدار دا ءجيى ۇشىراسادى.
بەس قارۋ
"ەر قارۋى – بەس قارۋ" دەپ قازاق باتىرلارى شايقاستا قولدانعان قارۋ تۇرلەرىن ايتقان. بۇل قارۋلاردى قازاق حالقى XVII-XIX عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن پايدالانىپ كەلدى. قولدانۋ اياسىنا قاراي بەس تۇرگە بولگەن. ءبىرىنشى – شابۋ قارۋى (بالتا، ايبالتا، شاقان), ەكىنشى – تۇيرەۋ قارۋى (نايزا، سۇڭگى), ءۇشىنشى – كەسۋ قارۋى (قىلىش،سەمسەر، ساپى), ءتورتىنشى – سوعۋ قارۋى (شوقپار، گۇرزى), بەسىنشى – اتۋ قارۋى (ساداق، مىلتىق). بەس قارۋ قاسيەتتى، كيەلى سانالعان.
بەس پارىز
يسلامنىڭ نەگىزگى دەگەن بەس پارىزى بار ەكەنى بەلگىلى. ولار: شاحادا (كۋالىك ەتۋ), ناماز، ورازا، زەكەت جانە قاجىلىق. بۇل جايىندا ارداقتى مۇحاممەد (س.ع.س) حادىسىندە بىلاي دەگەن: "يسلام بەس نەگىزگە قۇرىلعان: شاحادا (اللا تاعالادان باسقا قۇدايدىڭ جوقتىعىنا جانە مۇحاممەد اللا ەلشىسى ەكەندىگىنە كۋالىك ەتۋ), ناماز وقۋ، زەكەت بەرۋ، قاجىلىق جاساۋ جانە رامازان ورازاسى".
بەس ناماز
سونىمەن قاتار ءار مۇسىلمانعا كۇن سايىن بەس ۋاقىت ناماز وقۋ قۇراندا پارىز ەتىلگەن. ولار: تاڭ نامازى، بەسىن ناماز، ەكىنتى نامازى، اقشام ناماز، قۇپتان نامازى.
بەس بورىش
اعايىن، جاقىن، تانىس ادامداردىڭ بىر–بىرىنە دەگەن بەس بورىشى:
- اللاعا، پايعامبارىمىزعا بايلانىستى بورىش;
- ادامنىڭ ءوز-وزىنە بايلانىستى بورىش;
- مەملەكەت پەن حالىق الدىنداعى بورىش;
- ءۇي ءىشى، جاقىندارىنا بايلانىستى بورىش;
- ادامگەرشىلىك الەمىنە دەگەن بورىش.
بەس قاتەر
- وت;
- جاۋ;
- بورىش;
- اۋرۋ;
- ءسوز.
مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.) ايتقان بەس وسيەت
- جامانمەن دوس بولما، ارىڭدى ساتپا، نامىسىڭدى جىبەرمە، ارسىزدان باتا الما، جامان ادەتكە جولاما;
- ءادىل بول، وزىڭە عانا سەن، كۇنشىل بولما، كوپشىل بول، ساراڭدىقتان اۋلاق ءجۇر;
- شەشىمدى بول، قولىڭمەن ىستەگەنىڭدى موينىڭمەن كوتەر، شىدامدى بول، اشۋعا بوي الدىرما، ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەت;
- اقىماققا سەنبە، جاۋعا يىلمە، ارقاشان ساق ءجۇر، اش ۇيگە قونبا، جارلىدان سىي الما;
- بىلىمىڭمەن جاۋىڭدى جىق، كەڭدىگىڭمەن كوپتى تاڭىرقات، ەرلىگىڭمەن ەلىڭە ايگىلى بول، ۇرپاعىڭمەن مىڭ جاسا، اتا سالتىن ارداقتاي ءبىل.
سونداي-اق قازاق حالقىندا بەس جاقسى ءداستۇرى دە بولعان. حالىق اراسىندا جوعارى قۇرمەت پەن ماراپات، سىي-سياپاتتىڭ ەڭ جوعارى ءتۇرى وسى بەس جاقسى ءداستۇرى ارقىلى كورسەتىلگەن. "بەس جاقسىنىڭ" ءبىر ءتۇرىنىڭ ءوزى 4-5 جىلقىعا باعالانعان.
"بەس جاقسىعا" مىنالار جاتادى: قارا نار، جۇيرىك ات، قالى كىلەم، الماس قىلىش، بۇلعىن ىشىك.
ۇلى اقىن اباي اتامىزدىڭ ولەڭ جولدارىندا دا بەس سانى كەزدەسەدى.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز...
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق،
بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راحىم ويلاپ قوي -
بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.
بۇدان بولەك، اپتانىڭ بەسىنشى كۇنى – جۇما. ال يسلامدا جاماعات بولىپ قۇلشىلىق جاسايتىن كۇن رەتىندە جۇما تاڭدالعان. سول سەبەپتى مۇسىلماندار ءۇشىن جۇما قاسيەتتى كۇن سانالادى.
جەتى سانى
7 سانى – حالقىمىز ءۇشىن قاستەرلى سان. جەتى سانىمەن بايلانىستىرىلىپ ايتىلاتىن ۇعىم داستۇرىمىزدە دە، تىلدىك مادەنيەتىمىزدە دە كوپ ساقتالعان.
قازاق جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپايدى. بۇل اتا-بابامىزدان بەرى قاراي كەلە جاتقان قاتاڭ ەرەجە. بالا وزىنەن باستاپ اكەسى، اتاسى، باباسى، جەتى اتاسىنىڭ ەسىمدەرىن كىشكەنتايىنان جاتتاپ وسەدى. "جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل – جەتى جۇرتقا ءجون ايتار", "جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز" دەگەن اتالى سوزدەر وسىدان قالسا كەرەك.
قازاق ۇلتىندا ەجەلدەن قالىپتاسقان فيلوسوفيالىق تۇسىنىك بار، ول – جەتى قازىنا. جالپى جەتى قازىنا ەرتەرەكتە كوشپەندى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە بايلانىستى قالىپتاسقان. قازاق حالقى جەتى قازىنانى ەر جىگىتتىڭ ومىرىمەن بايلانىستىرعان. سول سەبەپتى وعان جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، قۇماي تازى، بەرەن مىلتىق، قاندىاۋىز قاقپان، مايلانعىش اۋ، وتكىر كەزدىكتى جاتقىزعان.
سونداي-اق قازاق سالتىندا قايتىس بولعان ادامنىڭ جەتىسى دەگەن ۇعىم بار. ءمايىت جەر قوينىنا تاپسىرىلعان سوڭ، جەتى كۇن بويى پەرىشتەلەر تاراپىنان سۇراققا الىنادى ەكەن. سوندىقتان دا ساحابالار سول كۇندەرى مارقۇمنىڭ اتىنان اس بەرىلۋىن ۇنامدى ارەكەت ساناعان.
بۇدان بولەك، قازاقتا قاسيەتتى جۇما كۇنى جەتى شەلپەك ءپىسىرۋ ءداستۇرى بار.
جەتى سانى كەيدە جاماندىقپەن دە بايلانىستىرىلىپ جاتادى. مىسالى، قازاق "جۇت جەتى اعايىندى" دەيدى. حالىق جەتى جۇتقا مىنالاردى جاتقىزادى: قۇرعاقشىلىق، جۇت (مال قىرىلۋ), ءورت، وبا (اۋرۋ), سوعىس، توپان سۋ، ءزىلزالا.
سان قۇدىرەتىنە قاتىستى مىنا ءجايتتى دە ايتا كەتۋگە بولادى. قازاقتىڭ جاڭا جىلى ناۋرىز ايىنان باستالادى. ال ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىز مەيرامىندا 7 ءتۇرلى ءدام قوسىلاتىن ناۋرىز كوجە دايىندالادى.
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
