ءححى عاسىر باسىنداعى ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمىمىز اڭقاۋ، اشىق كوڭىلدى حالقىمىزدىڭ مىنەزىن بۇزعان، ساف تازا ساناسىن ۋلاپ، وتىرىك سويلەۋ مەن قۋلىق-سۇمدىققا ۇيرەتكەن ءحىح بەن حح عاسىر باسىنداعى دۇمشە، نادان مولدالاردان ايىرماسى از. ولاي دەيتىن سەبەپ: «الاش» قوزعالىسىنىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ بىلمەي، الاش ارىستارىنىڭ باي مۇراسىن تۇگەل وقىپ-توقىماي-اق، الاش تۋرالى «بىلگەنى ءبىر توعىز، بىلمەگەنى توقسان توعىز» بولا تۇرا، وزدەرىن الاشتانۋشىمىن دەپ جۇرگەن ءبىراز ازامات، زامانداسىمىز، ءتىپتى ارىپتەسىمىز الاش تاريحىن، الاش مۇراسىن، الاش ارىستارىنىڭ اسىل سوزدەرىن تىڭداۋشىلارىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، ىعىنا جىعىلىپ، بۇرمالاۋدى ادەتكە اينالدىردى.
ءاليحان بوكەيحان - 1847 جىلى ءبىرجولا ىدىراپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعان قازاق حاندىعىنىڭ جەر اۋماعى مەن ءۇيىندىسى ۇستىنەن قازىرگى قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ تۋىن قايتا كوتەرىپ، شەكاراسىن سوناۋ 1910 جىلى انىقتاپ، 1917-1920 جىلدارى بەلگىلەپ، 2,5 جىلداي زاماناۋي قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش باسشىسى - پرەزيدەنتى بولعان، ۇلت تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلاتىن شىنايى تاريحي تۇلعا.
«الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ حح عاسىر باسىندا توتە جازۋمەن جارىق كورگەن مۇراسىن جيناپ، كىتاپ، جيناق ەتىپ باسىپ شىعارۋ نەمەسە، تمد كەڭىستىگىندە مۇراعاتتاردىڭ شاڭ باسقان قورلارىن اپتالاپ، ايلاپ قازبالاپ قازىپ، زەرتتەمەي-اق، ءار جەردەن العان دەرەك-ايعاقتار نەگىزىندە ءبىرلى-جارىم ماقالا جازۋ – ءبىر باسقا. ونداي ىستەن سوڭ ءوزىن «الاشتانۋشىمىن» دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تىم ەرتەلەۋ. جينالعان سول ايعاق-دەرەك، اسىل مۇرانى 10-داعان جىل زەرتتەپ، سارالاپ، سالماقتاپ، وي تەزىسىنەن وتكىزىپ، بەرىك تۇجىرىمعا كەلۋ ءتىپتى باسقا ءىس. مىنە وسىدان كەيىن عانا الاشتانۋشىمىن ايتۋعا مورالدىق، عىلىمي قۇقىڭ بولار ما ەدى.
ءاليحان بابامىزدىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولعان مەرەيتويى جىلىندا اليحانتانۋشىلاربيتتەي قاپتاپ كەتكەن بولسا، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ وتكەن جىلعى مەرەيتويىندا احمەتتانۋشى عالىمدار دا ءدال سولاي قاپتاپ كەتكەنىنە كۋا بولدىق.
جەكە ءوزىمنىڭ بايقاۋىمشا، سوڭعى 4-5 جىلدان بەرى ءاليحان بابامىزدىڭ باي مۇراسىن قويا تۇرىپ، بىردە-ءبىر شىعارماسىن شۇقىپ تۇرىپ وقىماي-اق، ءار جەردەن ءۇزىپ-جارىپ وقىعان وسيەت سوزدەرىن ورەسكەل بۇرمالاپ، ۇلت كوسەمىن ءدىنشىل ەتىپ كورسەتپەك ارەكەتتەر جالعاسىپ كەلەدى. وسىعان دەيىن وسىندايارانداتۋ، ۇلت مۇددەسىنە قايشى، ۇلتتىق بىرلىگى مەن كەلەشەگىنە قارسى ءىس-ارەكەتتەردەن ەلدى بيتتەي قاپتاعان يسلامدى جامىلعان ءدىني سەكتالاردىڭ وكىلدەرىنىڭ قولتاڭباسى بايقالاتىن. مىسالعا بىرەۋى «ءاليحان احمەتكە تۇرمەدەن جازعان ءبىر حاتىندا اۋىز بەكىتۋگە ءدام بولماي قارا سۋمەن بەكىتتىم» دەپ ءاليحان بابامىزعا ناقاق ايىپ، اشىقتان-اشىق جالا جاۋىپ،اليحانعا ورازا ۇستاتپاق بولدى. تاعى بىرەۋلەر التى الاش كوسەمىنىڭ «حالىققا، ۇلتىنا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن سوزىنەن «مىنەزدەن» دەگەنىن «يماننان» دەپ بۇرمالاپ، ەندى ونى ءتىپتى ءدىنشىل ەتىپ، يسلامعا تىرەپ قويدى.
ال سوڭعى كەزدە ۇلت كوسەمىنىڭ سوزدەرىن بۇرمالاۋعا يسلام سەكتانتتارى قالىپ، الاشتانۋشىمىن دەپ جۇرگەن ءبىراز عالىم «بىلەك سىبانا» كىرىسكەنىن كورىپ وتىرمىز.سونداي الاشتانۋشىنىڭ ءبىرى مەدرەسەدەن، ودان قالسا اۋىل مولداسىنان قارا تانىپ شىققان «الاش» ارىستارىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي قۇران سورەلەرىن جاتقان بىلەتىن ءدىندار ەتىپ شىعاردى;1930-جىلدارداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە مىرجاقىپتى 1,5 جىل نەمەسە 18 اي 25 شارشى سم تۇرمەدە ۇستادى،25 مىڭ «الاش» ارىسىن «ءدىن جولىندا قۇربان» ەتتى.
جارايدى، ول ماسەلەنى «ادىرنا» پورتالىنداعى پىكىرتالاستا ءبىراز اشىق تالقىلادىق.
ودان 1-2 جىل بۇرىن ءوزىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورىمىن دەپ تانىستىراتىن تانىمال الاشتانۋشى عالىم، اتى-ءجونىن ايتپاي-اق قويايىن، Exclusiv.kz مۋلتي-مەديا پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ساكەن سەيفۋلليندى ناعىز الاش قايراتكەرى، قازاق كەڭەستىك اۋتونومياسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى، ياعني قازىرشە پرەمەر-مينيستر قىزمەتىندەجۇرگەنىندە «الاش» ارىستارىنىڭ تاپسىرىسىمەن كەڭەستىك قازاق ارمياسىن، قازاق ميليتسياسىن قۇرىپ، قازاق ەلىنىڭ ءوز اقشاسىن شىعاردى، اقشا ساكەننىڭ قولتاڭباسىمەن شىقتى دەپ سايراپ بەرىپتى! مەن وعان كەزىندە سول پورتالدا جاۋابىن بەرگەنمىن.
ال فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايگۇل حانىم ىسماقوۆانى ءوز باسىم سىيلايمىن، الاش ادەبيەتىن زەرتتەگەن، الاش يدەياسى مەن قايراتكەرلەرىن ناسيحاتتاۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن عالىم دەپ سانايمىن.
الايدا ايگۇل حانىمنىڭ ءبىر جاس اۋديتورياعا بەرگەن ءبىر ءدارىسىن تىڭداپ، قاتتى كوڭىلىم قالعانىن جاسىرا المايمىن. ايگۇل حانىم دا وتكەن جولعى جاس الاشتانۋشى مەن ودان بۇرىنعى سەكتانتاردى سوزبە-ءسوز قايتالايدى. ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتار مەدرەسەدە نەمەسە اۋىلدىڭ دۇمشە مولداسىنان دىنگە سونشا قۇشتار بولعاننان وقىعان جوق، قازاقشا مەكتەپ اتاۋلىنىڭ بولماۋىنان، قازاقشا حات تانۋ ءۇشىن عانا وقىدى. دىنگە قۇشتار بولسا، ناۋان حازىرەت سياقتى بۇقارا، سامارقاند، ستامبۋلعا بارىپ ءدىني بىلىمىنەن نەگە تولىقتىرمادى؟
ەكىنشىدەن، ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتار وزدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارىن، شىعارمالارىن «ءبىسميللا راھمان راھيمنەن» باستاعان ەمەس. «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرىندە ءبىر-بىرىنە دەگەن العىس، ىقىلاس، ءىلتيپاتتارىن «ءتاڭىرى جارىلقاسىن ايتامىن!» دەپ بىلدىرەتىنىن كىم تەرىسكە شىعارا الادى؟!؟ «ءتاڭىرى جارىلقاسىن» دەگەنى بۇيرەكتەرى تاڭىرگە بۇرىپ تۇرعانىن جانە يسلامنان تەرىس اينالعانىن بىلدىرمەيدى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ س.-پەتەربورداعى ورمان ينستيتۋتىندا وقۋىمەن قاتار، يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتى كۋرسىن 1893 جىلى لەنينمەن بىرگە ەكستەرن تۇرىندە تاپسىردى دەگەن مالىمەتتى العاش رەت كورنەكتى الاش ارىسى ءالىمحان ەرمەكۇلىنىڭ 1992 جىلى جەزقازعاندا كىتاپشا بولىپ شىققان ءبىر اڭگىمەسىنەن الىپ ءوزىم جازعانمىن. ءبىتىردى دەپ دىتتەپ ەمەس، «ءالىمحاننىڭ ايتۋىنشا» دەپ جازدىم. بىراق س.-پەتەربورداعى تاريحي مۇراعاتتان لەنيننىڭ ديپلومى بار دا، ءاليحاننىڭ زاڭ فاكۋلتەتى كۋرسىن ەكستەرن بىتىرگەنىن راستايتىن نە قۇجات، نە ديپلومىن تابا المادىم. سول سەبەپتى مەن ءاليحاندى «زاڭگەر» دەۋدى قويدىم. ايگۇل حانىم بولسا، ءاليحاندى لەنين عانا ەمەس، تروتسكي دە وقىعان ۋنيۆەرسيتەتتى ەكستەرن ءبىتىردى دەيدى. ەڭ قىزىعى تروتسكيدىڭ ودەسسا قالاسىنداعى اۋليە پاۆەل ۋچيليششەسىنەن باسقا جوعارعى ءبىلىمى جوق، ال لەنين – س.-پەتەربوداعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان ەمەس، زاڭ فاكۋلتەتى كۋرسىن تىڭداپ، ەكستەرن تۇردە تاپسىرىپ ديپلوم العان، ال قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە قۋىلعان.
الايدا ماسەلە ونىمەن بىتپەيدى. وسى كۇنى قازاقتان شىققان ورىس ءتىلدى بىرقاتار ازامات بار. ونىڭ ىشىندە اسىرەسە كوزگە تۇسەتىنى – ءالجان يسماگۋلوۆ دەگەن ازامات، تەك ينتەرنەت پورتالىندا عانا جاسايتىن جاڭا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوسەمى، م. شوقايدى ناتسيست، كەڭەس وداعىن ساتقان، ناتسيستىك گەرمانيانىڭ يتارشىسى دەپ ايىپتايدى.
تيك-توك پەن ينستاگرامدا جەكە پاراقشالارى بار ازامات دەگەن تاعى بىرەۋ دانىشپان ۋكرايناعا باسىپ كىرگەن رەسەيدىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، كەڭەس وداعىن اڭسايدى.
ەكەۋىنىڭ دە ءوز ەلىندە تالتاڭداپ جۇرۋىنە قاراعاندا، ەكەۋى دە ارنايى قىزمەتتىڭ جوبالارى ەمەس پە دەگەن كۇدىك تۋادى. بىراق قاي ەل – رەسەيدىڭ بە، الدە قازاقستاننىڭ ارنايى قىزمەتى تۇر ما، ونى كەسىپ ايتۋ قيىن.
مىنە، بۇل جاعداي قازىرگى قازاق ەلىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ 32 جىلىندا بيلىكتىڭ ەشقانداي ۇلتتىق يدەولوگيا جۇرگىزبەۋىنىڭ ناتيجەسى، اۋىر سالدارى ەكەنىنە ەش كۇمان جوق. سول سەبەپتى بۇگىنگى قازاق قوعامى ۇلتتىق سانا-سەزىمىمەن كەشەگى كەڭەس وداعىندا جۇرتتا قالعان كۇي كەشۋدە. ءبىز كەڭەس داۋىرىندە جازىلعان جالعان تاريحىمىزدىڭ شىرماۋىنان ءالى شىقپاعان حالىقپىز. ءبىز مادەنيەتىنەن، تىلىنەن جارتىلاي ايرىلعان، ءتول تاريحىن بىلمەيتىن، بولاشاعىنا جەتەلەيتىن باعىت-باعدارى جوق اداسقان، ابدەن شاتاسقان حالىقپىز.
سۇلتان حان اققۇلۇلى
