Jahandyq klimattyŋ jaŋa däuırdegı sipaty

Adamzatty qorşaǧan orta turaly onnan asa ırgelı kıtap jazǧan, belgılı amerikalyq ǧalym Bill MkKibbennıŋ (Bill McKibben) bas­tamasymen top­tas­tyrylǧan «Jer jahannyŋ qyzuy jaily baian» («The Global Warming Reader») atty zamanaui jinaq aldymen 2011 jyly AQŞ-ta sodan soŋ araǧa bır jyl salyp, Penguin Books  baspalar jüiesı arqyly aǧylşyn tıldı älemnıŋ  onnan asa elderınde jaryq körgen-dı. Öz kezegınde būl kökeikestı tuyndyny jahandyq kli­mattyŋ özgeru sebepterı men sol qūby­lystyŋ küllı bios­feraǧa tigızıp otyr­ǧan kerı  äse­rın XIX ǧasyrdyŋ soŋǧy jyl­darynan berı qarai zerttep-zerdelegen ai­tu­ly ekolog ǧalymdar tüiındegen däiek­tı de däleldı tūjyrymdarynyŋ ǧana emes, sonymen qatar atalmyş qūby­lys­qa qatysty  paiymdalǧan saiasi oi-pıkır­ler men közqarastardyŋ da antolo­giiasy deuge laiyq, öitkenı jinaqqa en­gen maqalalar toptamasy osy pıkırdıŋ dū­rystyǧyna jön sılteidı. Būl oraida, eŋ al­dymen, Bill MkKibbenge atalmyş ji­naqty qūrastyruǧa türtkı bolǧan  negızgı sebepterge toqtalǧan artyq bolmas. Bırınşıden, MkKibbenge  2011 jyl­dyŋ mamyr aiynda AQŞ-tyŋ oŋtüstık aimaǧyn oirandap, jüzdegen adamnyŋ ömırın jalmap ketken alapat qūiyn-tornadolardyŋ keiıngı kezderde tym jiılep ärı küşeiıp ketuı men Tehas ştatynda bolǧan sūrapyl qūrǧaqşylyqtyŋ saldarynan tuyndaǧan alapat örttıŋ sol ştattyŋ orasan aumaǧyn şarpyp ketkenı de tereŋ oi salǧan. Ekınşıden, ädette 100 jylda bır-aq ret arnasynan asyp jaiylatyn Mis­si­sipi özenı soŋǧy 20 jyldyŋ ışınde qatarynan üş ret qatty tasyǧan. Üşınşıden, älem sarapşy­la­rynyŋ pıkırınşe, 2010 jyl küllı ǧalamşardaǧy eŋ ystyq jyl bolyp sanalǧan bolatyn, sebebı däl sol jyly älemnıŋ 19 elın­de eŋ joǧarǧy anomaldy temperatu­ra tır­kelgen. Sonyŋ saldarynan Arktika mūz­darynyŋ eru qar­qyny da tym jyl­damdaǧan. Däl sol jyly bolǧan alapat qūrǧaq­şy­lyqtyŋ saldarynan egıstık jerden alynatyn önımı kürt qūldyrap ketken Resei özge elderge astyq eksporttaudy kılt toqtatqan. Üşınşıden, 2010 jyly Aus­­traliiadan bastap Päkıstan ara­lyǧyna deiıngı mem­leket­ter­dıŋ bärı derlık sūrapyl su tas­­qyn­darynan zardap şekken. Son­dyqtan da älgı jyldyŋ soŋyn­da älemdegı eŋ ır­gelı saqtandyruşy Munich Re kompaniia­sy mynandai mälımdeme jasaǧan: «Aua raiymen bailanysty bolyp otyrǧan alapat apattar sanynyŋ tym jiılep ketuınıŋ bır ǧana naqty sebebı bar, ol – klimattyŋ özgeruı. Demek, aua raiy­nyŋ şekten tys qūbyluy men sol qūby­lystyŋ jiıleuı jer jahannyŋ qyzu üde­rısımen tıkelei bailanysty degen pı­kırdıŋ būltartpaityn negızı bar. Öit­kenı būl bügıngı ǧylym men bılım negız­de­melerımen de säikes keledı». Törtınşıden, atalmyş ji­naqty ja­ryqqa şyǧaruǧa Bill MkKibbendı itermelegen negızgı sebepterdıŋ jäne bırı tömendegıdei:  ǧylymi qauymdastyqtar men saqtandyruşy kompaniialar, son­dai-aq AQŞ-tyŋ Qorşaǧan ortany qor­ǧau agenttıgı de qosa dabyl qaǧyp, memlekettıŋ qauıpsızdıgıne tönıp tūrǧan eŋ ülken qaterdıŋ klimatologiialyq kataklizmdermen tıkelei bailanysty ekenın jäne būl qūbylystyŋ tüp-tamyry adamzattyŋ öz ıs-äreketınen tuyn­dap jatqanyn eske sala otyryp, atalǧan syn-qaterlerdıŋ al­dyn aluǧa baǧyttalǧan arnaiy zaŋ qabyldau kerektıgın AQŞ Kon­gresınıŋ nazaryna jetkızgen bolatyn. Alaida Kongress tiıstı zaŋ qabyldauǧa yqylas bıldırgenımen, şeşım qabyldauǧa kelgende deputattardyŋ 184-ı ǧana atalmyş zaŋ jobasyn qoldap dauys berdı. Al 240 deputat, iaǧni Kongrestıŋ basym köpşılıgı qarsy şyǧyp, maŋyzdy zaŋdy qabyldatpai tas­taǧan bolatyn. Jinaqqa toptastyrylǧan maqa­la­lardy Bill MkKibbennıŋ asa yjdahat­tylyqpen ırıktep alyp, üş bölımge jıktep ornalastyrǧany körınıp tūr. Ji­naqtyŋ bırınşı bölımı hronologiialyq tūrǧydan bır ǧasyrdyŋ ışınde jaryq kör­gen ǧylymi maqalalardy qamtysa, ekın­şı bölımı älemdık ekologiialyq mänı zor mäselelerdıŋ tüpkılıktı şeşıl­meuınıŋ saiasi astaryn aşatyn material­darǧa arnalǧan, al üşınşı bölımı klima­to­logiialyq kataklizmderdıŋ älemdık saldaryn sipattaityn maqalalar tobyn qūraidy. Jinaq asa daryndy şved ǧalymy, matematik ärı 1903 jyly himiia salasy boiynşa Nobel syilyǧymen marapattalǧan Svante Arrheniustıŋ (Svante Arrhenius) «Atmosferadaǧy kömır­qyşqyl gazynyŋ topyraq tempe­raturasyna tigızetın äse­rı» de­gen maqalasymen bastalady. Aitsa aitqandai-aq, Svante Arrhenius 1896 jyldyŋ özınde-aq taskömır janǧanda bölınıp şyǧatyn uly gazdyŋ kölemı atmos­ferada tym köbeiıp ketetın bolsa, bırte-bırte būl üderıs Jer qyzuyn 5 ne­mese 6 gradusqa deiın köteretın bola­dy degen kökeige qonymdy boljam jasaǧan. Bır ǧajaby ǧalymnyŋ älgı paiymyn Jer qyzuyn baqylaityn bügıngı zamannyŋ superkompiuterlerı de rastaityny jasyryn emes. Sosyn, Svante Arrheniustıŋ älgı pıkırı jinaqtyŋ bırınşı bölımıne engen  özge ǧalymdar men aituly ǧylymi ortalyqtardyŋ tarapynan da qoldau tapqan. Olardyŋ ışınde Angliianyŋ äigılı ǧalymy G.S. Callendar, älemge belgılı amerikalyq klimatolog ärı AQŞ-tyŋ NASA ǧylymi  ortalyǧyna qarasty ırgelı ǧylymi zertteu institutynyŋ basşysy James Hansen, BŪŪ-nyŋ aiasynda 1995 jyly qūrylǧan Klimatologtardyŋ ükımetaralyq jū­mys­şy toby, Kaliforniiadaǧy mūhittardy zertteitın ǧyly­mi-zertteu institutynyŋ qyz­met­kerlerı Roger Revelle men Hans E.Suess, sonymen qatar 2000 jyly himiia salasy bo­iynşa Nobel syilyǧyn alǧan Paul J.Crutzen men onyŋ ärıptesı Eugene F.Stoemer syndy aituly ǧalymdar bar. Jinaqtyŋ ekınşı bölımı ataǧy älemge äigılı saiasatker, AQŞ-tyŋ 45-vise-pre­zidentı ärı Nobel syilyǧynyŋ laureaty Albert Gordyŋ 1992 jyly jaryq körgen «Earth in the Balance» («Tarazyǧa tüsken Jer») atty ırgelı tuyn­dysynan alynǧan üzındımen basta­latyny jai­dan-jai emes. Öitkenı, şyntuaitqa kelgende, Albert Gor – jahandyq klimattyŋ özgeruı men küllı älemde jiı-jiı qaitalanyp jatqan alapat klima­tologiialyq kataklizmderdıŋ tüp-ta­myry adamzat örkenietınıŋ özınde jat­qanyn, demek, atmosferanyŋ uly gazdarmen şekten tys lastanuyna kınälı adamzattyŋ özı ǧana ekenın  jasyrmai, sol şyndyqty tu etıp kötergen bırınşı saiasi tūlǧa. Būlai deuge tolyq negız bar. Öitkenı Albert Gor özınıŋ zamanaui saia­si közqarastaryn «Qolaisyz şyndyq» jäne «Bolaşaq» atty naqty däiekter men şynaiy derekközderge negızdelgen ǧylymi-ekologiialyq tuyndylarmen de däleldep şyqqan bolatyn. Däl sol 1992 jyly Rio-de-Janeiroda BŪŪ-nyŋ «Qorşaǧan orta jäne damu» atty taqyryptyŋ aiasynda ötkızgen kon­fe­ren­siia­synan keiın klimatologiia ǧy­lymy jandana tüsıp, endı naqty ıster­ge köşu mäselesı kün tärtıbıne qoiyla bastaǧan bolatyn. Onyŋ üstıne Al­bert Gordyŋ vise-prezidenttıgı kezın­de atmosferaǧa kömırqyşqyl gazy sekıl­dı uly qaldyqtardy eŋ köp tarata­tyn mem­le­ketterdıŋ köşbasynda AQŞ, odan keiın Qytai, Resei jäne Ündıs­tan tūrǧan-dy. Sondyq­tan da uly qal­dyq­tardy joiu­ǧa nemese barynşa azaituǧa baǧyt­talǧan naqty ıs-äreketterdıŋ däl Vaşingtonnan bastaluy älem üşın ülgı retınde öte maŋyzdy edı. Bıraq, ökınışke qarai, AQŞ Kon­gresı älgı kökeikestı bastamany qoldaudyŋ ornyna jūmǧan auzyn aşpai, mülde ünsız qaldy. Solaiy solai bolǧanmen, atal­ǧan ünsızdıktıŋ jymysqy syryn Boston Globe gazetınıŋ reporterı Ross Gelbspan aiqara aşyp bergen bolatyn. Būl oraida, äsırese, jurnalistıŋ «The Heat is On» («Ystyq tönıp tūr») atty tuyn­dysynan alynǧan ärı bızder tılge tiek etıp otyrǧan jinaqqa engen üzındınıŋ mänı öte zor. Öitkenı jurnalistık tereŋ zertteuler jürgızudıŋ nätijesınde Ross Gelbspan kömır, mūnai, gaz sekıldı jer qoinauynan öndırıletın biosferaǧa asa ziiandy energetika közderıne ielık etıp otyrǧan qaltaly monopolisterdıŋ jy­mys­qy aila-täsılderınıŋ betper­desın sypyryp, älemdık qoǧam­das­tyqtyŋ nazaryna batyl ūsynǧan. Mäselen, qorşaǧan ortany şekten tys lastap qana qoimai, kli­matologiialyq kataklizmderge tıkelei ūryndyryp otyrǧan  mo­nopolistık industriianyŋ  ielerı özderıne şaŋ juytpas üşın qar­jysy mol qor qūryp alyp, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ ökılderın satyp aludan da taiynbaitynyn, tek ol ǧana emes,  klimatologiia ǧylymy aşyp otyrǧan aşy şyndyqty joqqa şyǧaru üşın jemqorlyqqa ūrynǧan saiasi toptardyŋ ökılderımen de jeŋ ūşynan jalǧasyp, jymysqy äreketterın ıske asyru üşın olardy ǧalymdarǧa qarsy aidap sa­latynyn, söitıp Albert Gor se­kıldı nietı taza ärı şynaiy saia­satker ǧalymdardyŋ janai­qaiyn tūnşyqtyryp tas­tau üşın qaraniet äreketterdıŋ bärıne de baratynyn paş etedı ärı olardyŋ qulyq-sūmdyqtarynyŋ büge-şıgesıne deiın jaiyp salady. Däl osy tūsta jinaqqa engen ǧylymi klimatologiialyq sa­­rap­tamalardyŋ keibır qory­tyn­dylaryn oqyrman nazaryna ūsynǧan artyq bolmas. Olar tömendegıdei:

• 1995 jyldan bergı uaqytta Jer qyzuynyŋ köterıluınıŋ salda­ry­nan Arktika jazǧy mūz qyr­ty­synyŋ 25 prosentınen aiy­rylǧan;
• Grenlandiia mūzdaǧy da ülken jyldamdyqpen erıp keledı;
• Gidrologiialyq sikl tübe­geilı bū­zyl­ǧan­dyqtan, alapat qūr­ǧaqşylyqtar men sū­rapyl nöserler de tym jiılep barady;
• Atmosferaǧa taraǧan kömır­qyşqyl gazyn sıŋırıp alatyn­dyqtan, mūhittar men teŋız­derdıŋ himiialyq qūramy özge­rıp, kün ötken saiyn olardyŋ qyşqyl­danuy eselep ösude;
• Orman örtterı būryn bolma­ǧan jyl­damdyqpen etek alyp, tıptı subarktikalyq aimaqtardaǧy mäŋ­gı jasyl ormandardy da qūrt-qū­myrsqalar jalmap jatyr. Ädette qysy qatty jyldarda mūn­dai qūbylys mülde baiqalmaityn;
• Astyq önımderınıŋ kölemı tūraq­syz­danyp, keibır aimaqtarda egın alqap­ta­ryn ystyq ūryp, jappai jalmap jatyr;
• Masa taratatyn aurular, atap ait­qanda, denge dep atalatyn bez­gektıŋ bır türı bügınde Sol­­­tüs­tık Amerikaǧa deiın jetıp ül­gerdı;
• Su tapşylyǧy, qūrǧaq­şy­­lyq jäne özge sebeptermen ata­qonystaryn tas­tap şyqqan bos­qyndar legımen baila­nysty tuyn­daǧan qorqynyş saiasi qaq­ty­ǧystarǧa ūlasyp, keibır elderdıŋ şe­karasyna zäulım dualdar tūr­ǧyzyla bas­tady;
• Teŋız deŋgeiınıŋ köterıluınıŋ saldary­nan alasa araldardyŋ tūrǧyn­dary tūraqtaryn tastap ketuge mäjbür bolyp jatyr.

Jinaqqa engen mätınderden taǧy da baiqap otyrǧanymyzdai, 1997 jyly Japoniianyŋ Kioto qa­lasynda ötken jahandyq kli­­mat özgerısterıne arnalǧan bükıl­älemdık konferensiiaǧa AQŞ-tyŋ atynan vise-prezi­dent Albert Gor qatysyp, älgı forumnyŋ mın­berınen aldaǧy jyldary AQŞ ta­rapynan at­mosferaǧa taralatyn kömırqyşqyl gazy­nyŋ möl­şerın 35 paiyzǧa qysqar­tatynyn mälımdep qana qoimai, konferensiia qabyldaǧan Kioto hattamasyna AQŞ-tyŋ atynan qol qoiǧan bolatyn. Ökınışke qarai, prezident Bill Klinton men Albert Gor bilıkten ketkennen keiın AQŞ-tyŋ jaŋa prezidentı men Kongress atalmyş hattamany ratifikasiialaudan da, Kiotoda küllı älemnıŋ aldynda qabyldaǧan mındettemelerınen de bas tartqan bolatyn. Däl osyndai qisynsyz qy­lyq AQŞ tarapynan 2015 jy­ly älemdık klimat jönınde Parij­de ötken bükılälemdık konferen­siia­dan keiın de aina-qatesız qaita­landy. Parij hattamasyna AQŞ prezidentı Barak Obama qol qoiyp mındetteme alǧanymen, odan keiın bilık tızgının ūstaǧan prezident Donald Tramp 2017 jyly ol kelı­sımnen bas tartyp, älemdık mänı bar halyqaralyq qūjatty AQŞ taǧy da ratifikasiialamai tastady. Ökınıştı-aq! Dei tūrǧanmen, älemdık qoǧam­das­tyqtyŋ alpauyty ekı märte sertten taiyp ketse de, özge mem­le­­ket­terdıŋ ba­sym köpşılıgı, olar­­dyŋ ışınde Qazaq­stan da bar, qor­şaǧan ortaǧa qatys­ty Kioto men Parij konferensiialar­yn­­da qabyldanǧan jahandyq mä­nı bar  şeşım­derdı oryndauǧa öz üles­terın qosyp keledı. Demek, Bill McKibben jaryqqa şyǧar­ǧan jinaqtyŋ älemdık qoǧam­das­tyq nazaryna ılıgıp, onda köte­rılgen jahandyq mä­nı bar mäse­lelerdıŋ adamzat sanasyn oiata bas­taǧanyna dau joq. Būl pıkır­dıŋ bır dälelı retınde Belgiia, Aus­triia, Portugaliia, Daniia, Fin­liandiia jäne Ūlybritaniia syn­dy memleketterdıŋ kömırden bas tartuǧa bet alǧanyn aituǧa bolady. Sonymen qatar osydan bıraz kün būryn ǧana Germaniianyŋ kömır öndıretın eŋ soŋǧy şahtasyn japqanyn da qūptarlyq qadam dep qabyldaǧan jön. Alaida osy aitylǧandarǧa qarap, älemdık klimatqa qatysty tüitkılder bır­jolata şeşıldı deuge älı erterek ekenı aitpasa da tüsınıktı. Öitkenı bügıngı taŋda jasyl energetikalyq balama közderge köşu qarqyn ala bastaǧanyna qaramastan, elektr energiiasyn öndırude kömırdıŋ älemdık ülesı älı künge deiın orta eseppen alǧanda 70 paiyzdy qū­rap otyr, al oza damyǧan keibır al­pauyt memleketterdıŋ özınde būl körsetkış älı künge deiın 80 paiyzǧa jetedı. Būl ärine, kım­dı bolsa da oilandyratyn mäse­le. Demek, taza aua, taza su, taza topyraq, taza biosfera, taza sana jäne taza piǧyl üşın küres bo­la­şaqta da jalǧasa bermek.

Ädıl AHMETOV, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,

Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı