Adamzatty qorshaǵan orta týraly onnan asa irgeli kitap jazǵan, belgili amerıkalyq ǵalym Bıll MkKıbbenniń (Bill McKibben) bastamasymen toptastyrylǵan «Jer jahannyń qyzýy jaıly baıan» («The Global Warming Reader») atty zamanaýı jınaq aldymen 2011 jyly AQSh-ta sodan soń araǵa bir jyl salyp, Penguin Books baspalar júıesi arqyly aǵylshyn tildi álemniń onnan asa elderinde jaryq kórgen-di.
Óz kezeginde bul kókeıkesti týyndyny jahandyq klımattyń ózgerý sebepteri men sol qubylystyń kúlli bıosferaǵa tıgizip otyrǵan keri áserin XIX ǵasyrdyń sońǵy jyldarynan beri qaraı zerttep-zerdelegen aıtýly ekolog ǵalymdar túıindegen dáıekti de dáleldi tujyrymdarynyń ǵana emes, sonymen qatar atalmysh qubylysqa qatysty paıymdalǵan saıası oı-pikirler men kózqarastardyń da antologııasy deýge laıyq, óıtkeni jınaqqa engen maqalalar toptamasy osy pikirdiń durystyǵyna jón silteıdi. Bul oraıda, eń aldymen, Bıll MkKıbbenge atalmysh jınaqty qurastyrýǵa túrtki bolǵan negizgi sebepterge toqtalǵan artyq bolmas.
Birinshiden, MkKıbbenge 2011 jyldyń mamyr aıynda AQSh-tyń ońtústik aımaǵyn oırandap, júzdegen adamnyń ómirin jalmap ketken alapat quıyn-tornadolardyń keıingi kezderde tym jıilep ári kúsheıip ketýi men Tehas shtatynda bolǵan surapyl qurǵaqshylyqtyń saldarynan týyndaǵan alapat órttiń sol shtattyń orasan aýmaǵyn sharpyp ketkeni de tereń oı salǵan.
Ekinshiden, ádette 100 jylda bir-aq ret arnasynan asyp jaıylatyn Mıssısıpı ózeni sońǵy 20 jyldyń ishinde qatarynan úsh ret qatty tasyǵan.
Úshinshiden, álem sarapshylarynyń pikirinshe, 2010 jyl kúlli ǵalamshardaǵy eń ystyq jyl bolyp sanalǵan bolatyn, sebebi dál sol jyly álemniń 19 elinde eń joǵarǵy anomaldy temperatýra tirkelgen. Sonyń saldarynan Arktıka muzdarynyń erý qarqyny da tym jyldamdaǵan. Dál sol jyly bolǵan alapat qurǵaqshylyqtyń saldarynan egistik jerden alynatyn ónimi kúrt quldyrap ketken Reseı ózge elderge astyq eksporttaýdy kilt toqtatqan.
Úshinshiden, 2010 jyly Aýstralııadan bastap Pákistan aralyǵyna deıingi memleketterdiń bári derlik surapyl sý tasqyndarynan zardap shekken. Sondyqtan da álgi jyldyń sońynda álemdegi eń irgeli saqtandyrýshy Munich Re kompanııasy mynandaı málimdeme jasaǵan: «Aýa raıymen baılanysty bolyp otyrǵan alapat apattar sanynyń tym jıilep ketýiniń bir ǵana naqty sebebi bar, ol – klımattyń ózgerýi. Demek, aýa raıynyń shekten tys qubylýy men sol qubylystyń jıileýi jer jahannyń qyzý úderisimen tikeleı baılanysty degen pikirdiń bultartpaıtyn negizi bar. Óıtkeni bul búgingi ǵylym men bilim negizdemelerimen de sáıkes keledi».
Tórtinshiden, atalmysh jınaqty jaryqqa shyǵarýǵa Bıll MkKıbbendi ıtermelegen negizgi sebepterdiń jáne biri tómendegideı: ǵylymı qaýymdastyqtar men saqtandyrýshy kompanııalar, sondaı-aq AQSh-tyń Qorshaǵan ortany qorǵaý agenttigi de qosa dabyl qaǵyp, memlekettiń qaýipsizdigine tónip turǵan eń úlken qaterdiń klımatologııalyq kataklızmdermen tikeleı baılanysty ekenin jáne bul qubylystyń túp-tamyry adamzattyń óz is-áreketinen týyndap jatqanyn eske sala otyryp, atalǵan syn-qaterlerdiń aldyn alýǵa baǵyttalǵan arnaıy zań qabyldaý kerektigin AQSh Kongresiniń nazaryna jetkizgen bolatyn. Alaıda Kongress tıisti zań qabyldaýǵa yqylas bildirgenimen, sheshim qabyldaýǵa kelgende depýtattardyń 184-i ǵana atalmysh zań jobasyn qoldap daýys berdi. Al 240 depýtat, ıaǵnı Kongrestiń basym kópshiligi qarsy shyǵyp, mańyzdy zańdy qabyldatpaı tastaǵan bolatyn.
Jınaqqa toptastyrylǵan maqalalardy Bıll MkKıbbenniń asa yjdahattylyqpen iriktep alyp, úsh bólimge jiktep ornalastyrǵany kórinip tur. Jınaqtyń birinshi bólimi hronologııalyq turǵydan bir ǵasyrdyń ishinde jaryq kórgen ǵylymı maqalalardy qamtysa, ekinshi bólimi álemdik ekologııalyq máni zor máselelerdiń túpkilikti sheshilmeýiniń saıası astaryn ashatyn materıaldarǵa arnalǵan, al úshinshi bólimi klımatologııalyq kataklızmderdiń álemdik saldaryn sıpattaıtyn maqalalar tobyn quraıdy.
Jınaq asa daryndy shved ǵalymy, matematık ári 1903 jyly hımııa salasy boıynsha Nobel syılyǵymen marapattalǵan Svante Arrhenıýstiń (Svante Arrhenius) «Atmosferadaǵy kómirqyshqyl gazynyń topyraq temperatýrasyna tıgizetin áseri» degen maqalasymen bastalady. Aıtsa aıtqandaı-aq, Svante Arrhenıýs 1896 jyldyń ózinde-aq taskómir janǵanda bólinip shyǵatyn ýly gazdyń kólemi atmosferada tym kóbeıip ketetin bolsa, birte-birte bul úderis Jer qyzýyn 5 nemese 6 gradýsqa deıin kóteretin bolady degen kókeıge qonymdy boljam jasaǵan.
Bir ǵajaby ǵalymnyń álgi paıymyn Jer qyzýyn baqylaıtyn búgingi zamannyń sýperkompıýterleri de rastaıtyny jasyryn emes. Sosyn, Svante Arrhenıýstiń álgi pikiri jınaqtyń birinshi bólimine engen ózge ǵalymdar men aıtýly ǵylymı ortalyqtardyń tarapynan da qoldaý tapqan. Olardyń ishinde Anglııanyń áıgili ǵalymy G.S. Callendar, álemge belgili amerıkalyq klımatolog ári AQSh-tyń NASA ǵylymı ortalyǵyna qarasty irgeli ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń basshysy James Hansen, BUU-nyń aıasynda 1995 jyly qurylǵan Klımatologtardyń úkimetaralyq jumysshy toby, Kalıfornııadaǵy muhıttardy zertteıtin ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qyzmetkerleri Roger Revelle men Hans E.Suess, sonymen qatar 2000 jyly hımııa salasy boıynsha Nobel syılyǵyn alǵan Paul J.Crutzen men onyń áriptesi Eugene F.Stoemer syndy aıtýly ǵalymdar bar.
Jınaqtyń ekinshi bólimi ataǵy álemge áıgili saıasatker, AQSh-tyń 45-vıe-prezıdenti ári Nobel syılyǵynyń laýreaty Albert Gordyń 1992 jyly jaryq kórgen «Earth in the Balance» («Tarazyǵa túsken Jer») atty irgeli týyndysynan alynǵan úzindimen bastalatyny jaıdan-jaı emes. Óıtkeni, shyntýaıtqa kelgende, Albert Gor – jahandyq klımattyń ózgerýi men kúlli álemde jıi-jıi qaıtalanyp jatqan alapat klımatologııalyq kataklızmderdiń túp-tamyry adamzat órkenıetiniń ózinde jatqanyn, demek, atmosferanyń ýly gazdarmen shekten tys lastanýyna kináli adamzattyń ózi ǵana ekenin jasyrmaı, sol shyndyqty tý etip kótergen birinshi saıası tulǵa. Bulaı deýge tolyq negiz bar. Óıtkeni Albert Gor óziniń zamanaýı saıası kózqarastaryn «Qolaısyz shyndyq» jáne «Bolashaq» atty naqty dáıekter men shynaıy derekkózderge negizdelgen ǵylymı-ekologııalyq týyndylarmen de dáleldep shyqqan bolatyn.
Dál sol 1992 jyly Rıo-de-Janeıroda BUU-nyń «Qorshaǵan orta jáne damý» atty taqyryptyń aıasynda ótkizgen konferenııasynan keıin klımatologııa ǵylymy jandana túsip, endi naqty isterge kóshý máselesi kún tártibine qoıyla bastaǵan bolatyn. Onyń ústine Albert Gordyń vıe-prezıdenttigi kezinde atmosferaǵa kómirqyshqyl gazy sekildi ýly qaldyqtardy eń kóp taratatyn memleketterdiń kóshbasynda AQSh, odan keıin Qytaı, Reseı jáne Úndistan turǵan-dy. Sondyqtan da ýly qaldyqtardy joıýǵa nemese barynsha azaıtýǵa baǵyttalǵan naqty is-áreketterdiń dál Vashıngtonnan bastalýy álem úshin úlgi retinde óte mańyzdy edi. Biraq, ókinishke qaraı, AQSh Kongresi álgi kókeıkesti bastamany qoldaýdyń ornyna jumǵan aýzyn ashpaı, múlde únsiz qaldy.
Solaıy solaı bolǵanmen, atalǵan únsizdiktiń jymysqy syryn Boston Globe gazetiniń reporteri Ross Gelbspan aıqara ashyp bergen bolatyn. Bul oraıda, ásirese, jýrnalıstiń «The Heat is On» («Ystyq tónip tur») atty týyndysynan alynǵan ári bizder tilge tıek etip otyrǵan jınaqqa engen úzindiniń máni óte zor. Óıtkeni jýrnalıstik tereń zertteýler júrgizýdiń nátıjesinde Ross Gelbspan kómir, munaı, gaz sekildi jer qoınaýynan óndiriletin bıosferaǵa asa zııandy energetıka kózderine ıelik etip otyrǵan qaltaly monopolısterdiń jymysqy aıla-tásilderiniń betperdesin sypyryp, álemdik qoǵamdastyqtyń nazaryna batyl usynǵan.
Máselen, qorshaǵan ortany shekten tys lastap qana qoımaı, klımatologııalyq kataklızmderge tikeleı uryndyryp otyrǵan monopolıstik ındýstrııanyń ıeleri ózderine shań jýytpas úshin qarjysy mol qor quryp alyp, buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderin satyp alýdan da taıynbaıtynyn, tek ol ǵana emes, klımatologııa ǵylymy ashyp otyrǵan ay shyndyqty joqqa shyǵarý úshin jemqorlyqqa urynǵan saıası toptardyń ókilderimen de jeń ushynan jalǵasyp, jymysqy áreketterin iske asyrý úshin olardy ǵalymdarǵa qarsy aıdap salatynyn, sóıtip Albert Gor sekildi nıeti taza ári shynaıy saıasatker ǵalymdardyń janaıqaıyn tunshyqtyryp tastaý úshin qaranıet áreketterdiń bárine de baratynyn pash etedi ári olardyń qýlyq-sumdyqtarynyń búge-shigesine deıin jaıyp salady.
Dál osy tusta jınaqqa engen ǵylymı klımatologııalyq saraptamalardyń keıbir qorytyndylaryn oqyrman nazaryna usynǵan artyq bolmas. Olar tómendegideı:
- 1995 jyldan bergi ýaqytta Jer qyzýynyń kóterilýiniń saldarynan Arktıka jazǵy muz qyrtysynyń 25 proentinen aıyrylǵan;
- Grenlandııa muzdaǵy da úlken jyldamdyqpen erip keledi;
- Gıdrologııalyq ıkl túbegeıli buzylǵandyqtan, alapat qurǵaqshylyqtar men surapyl nóserler de tym jıilep barady;
- Atmosferaǵa taraǵan kómirqyshqyl gazyn sińirip alatyndyqtan, muhıttar men teńizderdiń hımııalyq quramy ózgerip, kún ótken saıyn olardyń qyshqyldanýy eselep ósýde;
- Orman órtteri buryn bolmaǵan jyldamdyqpen etek alyp, tipti sýbarktıkalyq aımaqtardaǵy máńgi jasyl ormandardy da qurt-qumyrsqalar jalmap jatyr. Ádette qysy qatty jyldarda mundaı qubylys múlde baıqalmaıtyn;
- Astyq ónimderiniń kólemi turaqsyzdanyp, keıbir aımaqtarda egin alqaptaryn ystyq uryp, jappaı jalmap jatyr;
- Masa taratatyn aýrýlar, atap aıtqanda, denge dep atalatyn bezgektiń bir túri búginde Soltústik Amerıkaǵa deıin jetip úlgerdi;
- Sý tapshylyǵy, qurǵaqshylyq jáne ózge sebeptermen ataqonystaryn tastap shyqqan bosqyndar legimen baılanysty týyndaǵan qorqynysh saıası qaqtyǵystarǵa ulasyp, keıbir elderdiń shekarasyna záýlim dýaldar turǵyzyla bastady;
- Teńiz deńgeıiniń kóterilýiniń saldarynan alasa araldardyń turǵyndary turaqtaryn tastap ketýge májbúr bolyp jatyr.
Jınaqqa engen mátinderden taǵy da baıqap otyrǵanymyzdaı, 1997 jyly Japonııanyń Kıoto qalasynda ótken jahandyq klımat ózgeristerine arnalǵan búkilálemdik konferenııaǵa AQSh-tyń atynan vıe-prezıdent Albert Gor qatysyp, álgi forýmnyń minberinen aldaǵy jyldary AQSh tarapynan atmosferaǵa taralatyn kómirqyshqyl gazynyń mólsherin 35 paıyzǵa qysqartatynyn málimdep qana qoımaı, konferenııa qabyldaǵan Kıoto hattamasyna AQSh-tyń atynan qol qoıǵan bolatyn. Ókinishke qaraı, prezıdent Bıll Klınton men Albert Gor bılikten ketkennen keıin AQSh-tyń jańa prezıdenti men Kongress atalmysh hattamany ratıfıkaııalaýdan da, Kıotoda kúlli álemniń aldynda qabyldaǵan mindettemelerinen de bas tartqan bolatyn.
Dál osyndaı qısynsyz qylyq AQSh tarapynan 2015 jyly álemdik klımat jóninde Parıjde ótken búkilálemdik konferenııadan keıin de aına-qatesiz qaıtalandy. Parıj hattamasyna AQSh prezıdenti Barak Obama qol qoıyp mindetteme alǵanymen, odan keıin bılik tizginin ustaǵan prezıdent Donald Tramp 2017 jyly ol kelisimnen bas tartyp, álemdik máni bar halyqaralyq qujatty AQSh taǵy da ratıfıkaııalamaı tastady. Ókinishti-aq!
Deı turǵanmen, álemdik qoǵamdastyqtyń alpaýyty eki márte sertten taıyp ketse de, ózge memleketterdiń basym kópshiligi, olardyń ishinde Qazaqstan da bar, qorshaǵan ortaǵa qatysty Kıoto men Parıj konferenııalarynda qabyldanǵan jahandyq máni bar sheshimderdi oryndaýǵa óz úlesterin qosyp keledi. Demek, Bill McKibben jaryqqa shyǵarǵan jınaqtyń álemdik qoǵamdastyq nazaryna iligip, onda kóterilgen jahandyq máni bar máselelerdiń adamzat sanasyn oıata bastaǵanyna daý joq. Bul pikirdiń bir dáleli retinde Belgııa, Aýstrııa, Portýgalııa, Danııa, Fınlıandııa jáne Ulybrıtanııa syndy memleketterdiń kómirden bas tartýǵa bet alǵanyn aıtýǵa bolady.
Sonymen qatar osydan biraz kún buryn ǵana Germanııanyń kómir óndiretin eń sońǵy shahtasyn japqanyn da quptarlyq qadam dep qabyldaǵan jón. Alaıda osy aıtylǵandarǵa qarap, álemdik klımatqa qatysty túıtkilder birjolata sheshildi deýge áli erterek ekeni aıtpasa da túsinikti. Óıtkeni búgingi tańda jasyl energetıkalyq balama kózderge kóshý qarqyn ala bastaǵanyna qaramastan, elektr energııasyn óndirýde kómirdiń álemdik úlesi áli kúnge deıin orta eseppen alǵanda 70 paıyzdy qurap otyr, al oza damyǵan keıbir alpaýyt memleketterdiń ózinde bul kórsetkish áli kúnge deıin 80 paıyzǵa jetedi. Bul árıne, kimdi bolsa da oılandyratyn másele. Demek, taza aýa, taza sý, taza topyraq, taza bıosfera, taza sana jáne taza pıǵyl úshin kúres bolashaqta da jalǵasa bermek.
Ádil AHMETOV,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq joǵary mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi
