قازاق قامشىنى تەك قول قارۋى مەن قورعانۋ ءۇشىن عانا ۇستاماعان، ادامنىڭ ءتىلى جەتپەيتىن جەردە جەتكىزەتىن سياقتى قاسيەتتەرى دە بار دەپ قاستەرلەگەن
سوڭعى كەزدەگى الەۋمەتتىك جەلىدەگى كوپتەگەن پىكىرتالاستان قازىر قازاقتىڭ قامشىسىن اۋىزعا العاندا الدىمەن ايەلدىڭ "جىنىن" قاعاتىن قۇرال رەتىندە قابىلدايتىنىن بىلىدك. الايدا اتام قازاق ءۇشىن قامشى – تەك ەر قارۋى عانا ەمەس، ونىڭ اتقاراتىن قىزمەتى ءارتۇرلى بولعان.
قامشىنىڭ قاسيەتى
ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى دارىپتەپ جۇرگەن جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىت قازاق ءۇشىن قامشىنىڭ اتقارار ءرولى زور دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ كەز-كەلگەن سالت-ءداستۇرىنىڭ استارى بار.
– قازاقتا ءتىل جەتە بەرمەيتىن نەمەسە ايتۋعا اۋىز بارمايتىن سوزدەردىڭ ورنىنا قامشىنى قولداناتىن ادەت بولعان. قاشاندا اتالى سوزگە توقتاعان قازاق ءۇشىن قامشىنىڭ قولدانۋ اياسى وتە كەڭ. قولىندا قامشىسى بار قازاق ايبارلى كورىنگەن. اتتىلى ادام قامشىسىن ۇيىرگەندە ودان سەسكەنبەيتىن ادام بولماعان.
قازاقتا ايتار ءسوزى كوڭىلىنە كەلەتىنىن بىلگەن كەزدە قامشىنى قولدانعان. "قامشىنىڭ سابى سىنسا – قاتىن ولەدى، پىشاق سابى سىنسا – كۇيەۋى ولەدى" دەگەن دە ىرىم بار. ەگەر قايتىس بولعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن سوزبەن جەتكىزە الماسا دا، قامشىنى قولدانعان.
سونىمەن قاتار قىزعا قۇدا تۇسە كەلگەن ادام قامشىسىن تورگە بەلگى رەتىندە ءىلىپ كەتكەن. ەگەر جىگىت جاق كەشىگىپ، نە قىز جاق اينىپ قالسا، قامشىنى يەسىنە قايتارىپ بەرەتىن بولعان. ال توردە ءىلۋلى تۇرعان قامشىنى كورسە، ايتتىرعان ادامى بار دەگەندى بىلدىرگەن.
جالپى ۇيگە كەلگەن كىسى قامشىسىن الا كىرمەيتىن بولعان. ەگەر سىرتقا تاستاپ كەتپەي، ۇيگە الا كىرسە، داۋلاسۋعا كەلگەنىن بىلدىرەدى. ال الا كىرگەن قامشىنى ورتاعا تاستاسا، بىتىمگە كەلۋگە شاقىرعانى، – دەيدى ومىرزاق اعا.
قامشى – بيلىكتىڭ سيمۆولى. وتباسىندا دا
ومىرزاق اقجىگىت قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىنىڭ كوبى ۇمىت بولا باستاعانىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى. ويتكەنى حالىق ءداستۇردى ەمەس، نان تابۋمەن باسى قاتىپ ءجۇر دەيدى. ۇمىت بولعان داستۇرلەردى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ءوزى قىزدارىن ۇزاتقاندا كۇيەۋ بالالارىنا قامشى سىيلاعان ەكەن.
– قىزدارىم كۇيەۋگە شىققاندا ولارعا كىتاپ، ال كۇيەۋ بالالارىما قامشى سىيلادىم. قامشى – بيلىكتىڭ سيمۆولى. كۇيەۋ بالالارىما "ەگەر قىزىمنىڭ ايتقانى دۇرىس بولماسا، جانجال شىعارىپ، ۇياتقا قالماڭدار. ەكى-ءۇش رەت جايمەن ەسكەرتىپ ايت. قايتا تاربيەلەيمىن دەپ ويلاما. بولماسا، مىناۋمەن ءبىر تارتىپ جىبەر" دەدىم. بىراق قانشا جىل بولدى. ءالى قامشى جۇمساعانىن ەستىگەن جوقپىن. قامشى ۇيلەرىندە توردە ءىلۋلى تۇر. مەندە دە ۇيدە توردە پورترەت ەمەس، قازاقتىڭ قارا دومبىراسى مەن اكەمنەن قالعان توبىلعى ساپتى قامشى ءىلىنىپ تۇر، – دەيدى ومىرزاق اعا.
تۇساۋ كەسۋدەگى جاڭا ىرىم
قازاقتا ۋاقىت وتە كەلە تۇساۋ كەسۋ ءراسىمى دە جاڭارا باستادى. بۇرىن قازاق ىرىمداپ بالانىڭ تۇساۋىن ءوزى قۇرمەتتەيتىن، ەلگە بەلگىلى ازاماتتارعا ۇقساسىن دەگەن نيەتپەن كەستىرەتىن ەدى.
قازىر اق ماتانىڭ ۇستىندە ءتاي-ءتاي باسقان بالانىڭ الدىندا قولىن جايىپ اناسى ەمەس، بالا تاڭداپ الۋعا ءتيىستى بىرنەشە زات قويىلادى. ونىڭ قاتارىندا اقشا، قامشى، كىتاپ بار.
ياعني، بالا اقشانى تاڭداسا – باي، قامشىنى تاڭداسا – ەل تىزگىنىن ۇستايتىن ازامات، ال كىتاپتى تاڭداسا – دانىشپان بولادى دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ ۇلگەردى. الايدا بۇل جاڭارعان عۇرىپتىڭ قانشالىقتى عۇمىرلى بولاتىنىن ۋاقىت كورسەتە جاتار.
بالگەردىڭ قامشىسى ساۋداعا سالىنبايدى
قامشى سىيلاۋ قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. وزىنەن كىشى بولسا، سول قولىمەن، قىز بالاعا ءورىم جاعىنان، ۇلكەن كىسىگە سابىنان ۇستاتقان. ەلۋگە دەيىن توبىلعى ساپتى قامشى سىيعا تارتسا، ەلۋدەن اسقان سوڭ تۇياق باستى قامشى سىيلاعان. ال ەمشى-بالگەرلەردىڭ قامشىسى ساۋداعا سالىنباعان. ويتكەنى جىن-شايتاندى قۋاتىن قاسيەتى بار قامشى وتە قۇندى، ونىڭ باعاسى جوق دەپ ەسەپتەگەن. سوندىقتان باتا بەرگەن ادامعا ريزاشىلىقپەن سىيلاعان.
ەمشى-بالگەرلەر قامشىسىن قاسكوي، زۇلىم كۇشتەردەن قورعاۋشى ءارى ادامعا جابىسقان اۋرۋدى دەنەدەن شىعاراتىن قۇرال رەتىندە پايدالانعان. اسىرەسە، جىلقى تەرى سىڭگەن قامشىسىدان جىن-شايتان، پەرى قاتتى قورقادى دەگەن ۇعىم بولعان. ال اياعى اۋىر ايەل بوسانار ساتتە قامشىنى تورىنە ءىلىپ قويعان.
قامشىمەن ەمدەيتىندەر دە بار
مۇنداي سەنىم ءالى دە بار. جازيرا قامشىنىڭ كومەگىمەن ەمدەيدى. اۋرۋ-سىرقاۋدى عانا ەمەس، ءتىل-كوز تيگەندە قامشىنىڭ كومەگى كوپ دەيدى.
– قامشىنىڭ باستى قاسيەتى – ادامنىڭ جون ارقاسىنان بىرنەشە رەت ۇرعان كەزدە ءىزى قالمايدى. مەن دە دۇرە سوققانداي ۇرمايمىن. بىراق اسەرىن ادام سەزەدى. كوپ ادام قامشىنى سىلتەگەن ۋاقىتتا ءتيىپ كەتەر دەپ قورقاسوقتايدى. بىراق ەشقاشان تيگەن ەمەس. تەك كوزدەگەن جەرىڭە عانا تيەدى. ال ارقاسىنا قامشى تيگەن ادامنىڭ، قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ، جەڭىلدەنىپ قالعانىن سەزىنەتىنىن ايتادى. ويتكەنى ادام بويىنا جينالعان ءتىل-كوز، اۋرۋ – بارلىعى قامشىنىڭ كۇشىمەن شىعىپ كەتەدى.
– ماعان بۇل قاسيەت اتا-بابامنان دارىعان. العاشىندا ءمان بەرگەن جوقپىن. بىراق قاتتى اۋىرىپ، مازام كەتتى. قامشىمەن ەمدەۋ ءادىسىن قولدانباي تاستاپ كەتكەن كەزىم دە بولدى. بىراق بەلگىسىز ءبىر كۇش مازامدى الدى. ال ادامداردى ەمدەسەم، ءوزىمدى جەڭىل سەزىنەمىن، – دەيدى جازيرا.
قازاقتا قانشا بالاڭ بار دەپ سۇراماعان
كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان قامشىنىڭ سانىنا، قالاي جاسالعانىنا قاراپ، سول ءۇيدىڭ قانشا بالاسى بار، ونىڭ نەشە ۇلى، نەشە قىزى بار ەكەنى ءبىلىپ وتىرعان.
مىسالى، نەكە قامشىسى. ۇيلەنەر الدىندا باسىنا تاس سالعىزعان توبىلعىدان جاساعان جىگىتتىڭ قامشىسى قىزدىڭ كوزىنە بىردەن تۇسەتىن بولعان. ارينە، قىز تاسپەن كومكەرىلگەن قامشىنى تاڭداۋ ارقىلى كەلىسىمىن بەرگەن.
ال دويىر – جۋان، سالماقتى تاسپادان ورىلگەن قامشىنى بارىمتاشى، جاۋگەرشىلەر ۇستاعان. ونىڭ ءورىمى دە ۇزىن بولعان.
اڭشىلارعا ارنالعان قامشىنىڭ ۇشىنا قورعاسىن سالىنعان. ويتكەنى ۇزىندىعى ەكى قۇلاش قامشىمەن اڭعا شىعۋعا دا، سيىر ايداعاندا دا ىڭعايلى.
ال ءۇيىر قامشى دەگەن سابى ءۇش بۋىندى بولعان. ونى جىلقى ايداعاندا شالما رەتىندە پايدالانعان. بۇدان وزگە دە قامشىنىڭ ءتۇرى كوپ.
قامشىنىڭ دا ءتۇرى بار
اتاپ ايتساق:
1. سۇندەت قامشى. 2.بايگە قامشى. 3.كوكپار قامشى. 4.دويىر قامشى. 5.نەكە قامشىسى. 6. سوپ قامشى. 7.ءۇيىر قامشى. 8.نوعاي قامشى. 9. باپتاۋ قامشى. 10. اڭشى قامشى. 11.بارىمتا قامشى. 12. باسىرە قامشى.
قامشىنى ورىمىنە قاراي پايدالانعان
قازاق قامشىنى ءورىم تۇرىنە قاراي دا بولگەن. ۇشەۋدەن باستاپ قىرىق ءورىم قىلىپ ورەتىن بولعان.
- ءۇش نە ءتورت ءورىم. ول قايىستان ورىلگەن، بايگە قامشىعا قولايلىسى.
- التى ءورىم.وسى ورايدا ء"اي، التى ءورىم بۇزاۋ ءتىس، كوپ بىلجىراماي اتتان ءتۇس!" دەپ ورىمشىلەر كوپ ايتاتىن.
- سەگىز ءورىم، ءتورت قىرلى. بۇل مال ايداۋعا قولايلى قامشى. وسى ءورىمدى سوپ، ءۇيىر، نوعاي قامشىلارعا دا قولدانعان.
- ون ەكى ءورىم. ساندىككە لايىقتى قامشىدا پايدالانىلادى.
- قىرىق ءورىم. وعان تارامىس قولدانىلادى. ورىمشىلەر اراسىندا قايىس تاسپادان قىرىق ءورىمدى دە جاساعاندار بولعان.
قامشى قانشا بولىكتەن تۇرادى؟
قامشى نەگىزگى ۇلكەن ەكى بولىكتەن تۇرادى: ءورىمى جانە سابى. سودان كەيىن باس، ءدۇم، الاقان، بۇلدىرگە، ورام، كەجەگە شەجەمەي، ايدار، مويناق، بۇركەنشەك، بۋناق، باۋىر، شاشاق وزەك، ءتۇيىن، شىعىرشىق، توپشى، تۇينەك دەپ بولىنەدى.
قامشى سابى كوبىنەسە 4-7 تۇتام توبىلعىدان، ەلىكتىڭ سيراعىنان، كيىكتىڭ مۇيىزىنەن جاسالىپ، بارىنشا اسەمدەلەدى. ونىڭ تەرىمەن قاپتالعان قولعا ۇستايتىن بولىگى – تۇتامى (تۇتقاسى), وعان تەسىلىپ وتكىزگەن قايىس تاسپا – بۇلدىرگىسى دەپ اتالادى.
شەبەرلەر قامشىنىڭ سابىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ونى جەز باۋىرلاپ، مويناقتاپ، تەمىر نە جەزبەن، بىلعارىمەن، قايىسپەن وراپ تاستايدى. قامشى ءورىمى الاقانىنان ساپتىق مويىنعا بۇركەنشىك ارقىلى جەز، مىس شەگەلەرمەن تويتارىپ بەكىتىلەدى نەمەسە تاسپا ارقىلى مويناققا بۇركەمەلەۋ ارقىلى جالعايدى.
كەيبىر ورىمشىلەر الاقاننىڭ ساپ جاعىن ادەيى ۇزىن ەتىپ قالدىرىپ، ونى ساپقا ۇزىنا بويى "باۋىرلاق" ەتىپ، سىرتىنان تاسپانى ورايدى. ءورىم مەن الاقاننىڭ قوسىلعان جەرى – شەمەجەي. ونىڭ ۇستىنەن تۇينەكتەپ قايىس شاشاق تاعىپ قويادى.
ەلىك، كيىك سيراعىنان تەمىر، جەز، تەرىمەن مويناقتاپ، ورام سالىپ، شاشاقتالعان قامشى وتە ءساندى دە باعالى بولادى.
قامشى تاريحى
قامشى ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى بىرنەشە نۇسقالار ايتىلادى. "قامشى" سوزىندەگى "قام" ءتۇبىرى قازاق تىلىندە بىرنەشە ۇعىمعا يە.
قام – شيكى، شىلعي، شالا، قام-قارەكەت، قيمىل، ايلا، ءتاسىل، امال، قام-ۋايىم، قايعى، قامىعۋ، قام-قامدانۋ، ازىرلەنۋ، دايارلانۋ. ءارى قاراي: قامبا، قاماۋ، قامال، قامتۋ سوزدەرى مەن تەرىسى قۇندى اڭدار قاما، قامار، قامشات; قىمبات ماتالار – قامقا، قامقاپ بولىپ كەلەدى دە، بارلىعىنىڭ ءتۇبىرى قام دەگەن سوزدەن تۇزىلەدى.
قامشى ءورىمى يلەنبەگەن شيكى، شىلعي تەرىدەن دە ورىلە بەرەتىندىكتەن ءارى كەيدە ءبىر ۇعىم بەرەتىن وسى سوزدەر قوسارلانا ايتىلا بەرەتىندىكتەن: قام – شيكى، قامشى، قام – شىلعي-قامشى تۇرىندە قامشى ءسوزى قالىپتاستى دەگەن تۇجىرىم بار.
قامشى – ات-كولىك، مال ايداۋعا ارنالعان جابدىق. قامشى – قورعانۋعا، قارسىلاسىن ۇرىپ-جىعۋعا ارنالعان سۋىق قارۋ. قامشىگەرلىك – قورعانا بىلەتىن جانە ءابجىل قيمىلداپ، جاۋىن جايراتىپ سالاتىن دا شەبەرلىك.
كوشپەلى تىرلىك سالتىنا بايلانىستى قازاقتىڭ ەڭبەكتەنگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن قامشى ۇستاعان، ات-كولىك مىنەتىن. اركىمنىڭ وزىنە لايىق، وزىنە ءتان قامشىلارى بولادى.
اتقا مىنگەندە قولىندا، قونىشىندا، بىلەگىندە، بەلىندە، تاقىمىندا، ەرىنىڭ الدى-ارتىندا، ۇستىندە ءىلۋلى تۇرادى. كەيدە ءتىپتى قاربالاس ساتتە اۋىزعا دا كولدەنەڭ تىستەيدى.
ال ۇيدە وتىرعان كەزدە قامشى كەرەگەنىڭ باسىندا، كوگىندە، ۋىق قارىندا، سىرتقى دودەگە مەن بەلدەۋدە نەمەسە اشادا قىستىرۋلى تۇرادى. قاربالاس كەزدەرى كيىز-سىرماق استىندا، ءتىپتى تىزەنىڭ استىندا جاتادى. اركىمنىڭ قامشىسى ءوزى قويعان جەرىندە تۇرۋعا ءتيىستى.
ايەلگە قامشىنى قاي كەزدە جۇمساعان
ايەلگە تەك جاۋىنگەرلىك زاماندا قامشى جۇمساعان. ۇرىسقا كەتىپ بارا جاتقاندا، ارتىنان ىلەسىپ، كۇيەۋىن قيماي، جىلاعان ايەلدى ەرى اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ، قامشىمەن سالىپ قالعان. شايقاس كەزىندە ەرى جازىم بولسا، "ولەرىڭدى ءبىلىپ، كوڭىلىڭ سۋىسىن" دەپ قامشى سىلتەگەن ەكەنسىڭ دەپ جوقتاۋ ايتسا، امان-ەسەن ورالسا "مەن جوقتا وزگەگە كوز سالماسىن دەگەنىڭ عوي" دەپ ۇعادى ەكەن.
ال جاي، ەلدە تىنىشتىق كەزدە اتىنا ءمىنىپ، جولاۋشىلاپ بارا جاتقان ەرىنەن ايەلى "قايدا باراسىڭ؟" دەپ سۇراماعان. ويتكەنى ول جامان ىرىمعا سانالعان. سوندىقتان ايەلى ەرىنىڭ قاي جاققا جول جۇرەتىنىن كۇنى بۇرىن سۇرايتىن بولعان. ال، اتقا ءمىنىپ، ءدال جول جۇرەتىن كەزدە سۇرسا، قامشىمەن سالىپ جىبەرەتىن بولعان.
قامشى قالاي جاسالادى؟
قامشىنىڭ سابى ەلىكتىڭ تۇياعىنان، تاۋەشكىنىڭ مۇيىزىنەن، توبىلعىدان جاسالعاندا ءتورت تۇتام، تاۋەشكى، ەلىكتىڭ سيراعىنان جاسالسا، ءۇش تۇتام بولىپ جاسالادى. ال مال قايتارعاندا، اربا، شانا ايداعاندا ەكى-ءۇش قۇلاش بولادى.
قامشى جاساۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ستۋدەنت كەزىنەن باستالعان اقجول جاباعيەۆ – قازىر ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى. ول ۇلتتىق دۇنيەگە دەگەن سۇرانىس ارتتى دەيدى.
– مەن باسىندا تەك دومبىرا جاسايتىنمىن. قامشى جاساۋدى كەيىن ۇيرەندىم. بىراق قامشىنى نە ءۇشىن قولدانعانىن بىلمەسەڭ، ونى جاساۋ بەكەرشىلىك. مەن كەز كەلگەن ءتۇرىن جاسايمىن. بىراق باعاسى دا سوعان لايىق. ەڭ ارزانى 8 مىڭ تەڭگە تۇرادى. سوڭعى كەزدەرى سۇرانىس ارتا باستادى. بۇرىن تەك كورمەگە عانا شىعاراتىن بولساق، ەندى ەستەلىك رەتىندە سىيلايتىن بولعان. ويتكەنى قامشى سىيلاۋ ۇلكەن قۇرمەت بەلگىسى. سوندىقتان كوبىنە ۇلكەن كەشتەردە سىيلى ادامدارعا قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن قامشىعا تاپسىرىس بەرىپ جاتادى. ءتىپتى قىتايلار ارنايى تاپسىرىسپەن كەلىپ جاساتتى.
قادىرىن بىلگەن ادام عانا قامشىنى ۇيىندە ۇستاعان ءجون دەيدى شەبەر
– ويتكەنى ونىڭ جاسالۋ ءادىسى دە وڭاي ەمەس. نەگىزىنەن سيىردىڭ مۇيىزىنەن جاسايمىن. ال ەكى ءمۇيىزدى بىرىكتىرۋ ءۇشىن ىشىنە اعاش سالىنادى. كيىكتىڭ سيراعىنان دا جاسايمىز. بىراق ونىڭ باعاسى 30 مىڭ تەڭگەدەن جوعارى تۇرادى.
الدىمەن قامشىنىڭ باسىن جاساپ الادى. سابىنىڭ باسىنان سيىر تەرىسىنەن ءۇش تاسپادان 40 تاسپاعا دەيىن ورەدى. يلەنگەن تەرىنى ءۇش ەلى ەتىپ كەسەدى دە ۇزىندىعىن ونىڭ سالاسىنا قاراي سىدىرعىدان وتكىزەدى. سوسىن جالپاقتىعىن، ەنىن، قالىڭدىعىن رەتتەيدى.
وسىنداعى سىدىرعىنى ءۇش تۇتام توبىلعىدان جاساپ الادى. ءورىم ابدەن دايىن بولعاندا وعان الاقان جاسايدى. توبىلعى ساپتى قامشىعا باۋىرىمەن ورىلۋگە ءتيىستى. باۋىرىن توبىلعىعا وراپ ۇستاتقان قامشىنىڭ اتاۋى – "قازاقتىڭ الا قامشىسى".
جازۋشىعا بۇيىرعان قامشى
1960 جىلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويى وتەدى. كەنەن ازىرباەۆ تا مەرەيتويعا جينالعانداردى قوردايعا قوناققا شاقىرادى. سول جەردە سابيتكە كۇمىستەلگەن ەر تۇرمانى بار سايگۇلىك مىنگىزىپ، قولىنا كۇمىس ساپتى قامشى سىيلايدى. وعان مىنگەن ءسابيت شالقاقتاپ، اتتان تۇسپەي قويادى.
بۇل قىلىعىن كورگەن حاميت ەرعاليەۆ قامشىنى بىلدىرتپەي ۇرلاپ الىپ، سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ كولىگىنە تىعىپ قويۋىن وتىنەدى. ءسابيت قامشىسىن ىزدەپ، شارق ۇرعاندا ەكەۋى سىر بىلدىرمەي وتىرادى. ەكەۋى دە تويدان سوڭ، قامشىنى يەسىنە قايتارۋدى ۇمىتىپ كەتەدى.
كەيىن قايتارىپ بەرەمىن دەپ جۇرگەندە، ءۇيىنىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇرعان قامشىنى سافۋاننىڭ بالاسى ءورىمىن جازىپ، كونكيگە باۋ ەتىپ تاعىپ الادى. سول بالا سايان شايمەردەنوۆ كەيىن اتاقتى حوككەيشى، جەتى دۇركىن كسرو چەمپيونى اتانادى.
سافۋان بالاسىنىڭ سپورتتا ۇلكەن جەتىستىككە جەتۋىنە ءسابيتتىڭ قامشىسىنىڭ اسەرى بولعان شىعار دەپ ەسكە الادى ەكەن. قازاق وسىلاي ەل الدىندا جۇرگەن جاقسى ادامداردىڭ قامشىسىن ىرىمداپ، قالاپ الىپ وتىرۋدى بۇرىننان ادەتكە اينالدىرعان.
