ءاربىر تۇركى حالقىنىڭ ناۋرىزدى قارسى الۋ، اتاپ ءوتۋ ورايىندا وزىندىك ءداستۇر، جورالعىلارى بار. ەڭ باستىسى – قىستان شىققاننان كەيىنگى اۋزى كوككە تيگەن تىرشىلىك يەسىنىڭ قۋانىشىن تويلاۋ.
تۇركى جۇرتى اراسىنداعى ناۋرىزدىڭ نەگىزگى جورالعىلارى قانداي، سولاردىڭ كەيبىرىنە توقتالا كەتكەن ابزال.
بەس مىڭ جىلدىق ءنان ناۋرىز
ناۋرىز – كوكتەمنىڭ كەلۋىن، تابيعاتتىڭ جاڭارۋىن جانە جاڭا ءومىر تسيكلىنىڭ باستالۋىن بىلدىرەتىن ەجەلگى مەرەكەلەردىڭ ءبىرى.
بۇل مەيرام 21 ناۋرىزدا، كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ كۇنىندە اتاپ وتىلەدى جانە تۇركى الەمى، سونداي-اق كاۆكاز بەن يران ەلدەرى ءۇشىن ماڭىزدى مادەني جانە رۋحاني ءداستۇر بولىپ سانالادى.
ناۋرىزدىڭ تاريحى تەرەڭگە تامىر جايعان. زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، بۇل مەيرام بەس مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن اتاپ وتىلە باستاعان. ءدال وسى كۇنى كۇن كوكتەمگى نۇكتەسىنە جەتىپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەسەدى.
ءاربىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ناۋرىزدى تويلاۋدا وزىندىك داستۇرلەرى بار، بىراق باستى ءمانى – قاتال قىستان كەيىن كوكتەمدى قارسى الۋ.
ازەربايجانداعى ءاز ناۋرىز
ازەربايجاندا مەيرامنان ءبىر اي بۇرىن ءاربىر ۇيدە كوكتەمنىڭ سيمۆولى – بۇرشاقتالعان بيداي وسىرىلەدى.
ءۇي يەلەرى ارنايى ىدىسقا ءداندى داقىل سەۋىپ، ونى ىلعالدى ماتاعا وراپ، جاسىل وسكىندەر شىققانشا كۇتەدى. بۇل ءداستۇر تابيعاتتىڭ جاڭارۋىن، مولشىلىقتى جانە جاقسى ونىمگە دەگەن ءۇمىتتى بىلدىرەدى.
مەيرامعا دايىندىق تەك بيداي وسىرۋمەن شەكتەلمەيدى. ۇيلەر تازارتىلادى، ءتاتتى تاعامدار ءپىسىرىلىپ، كوشەلەردە وت جاعىلىپ، دۋماندى كەشتەر ۇيىمداستىرىلادى.
ناۋرىزداعى باستى داستۇرلەردىڭ ءبىرى – وتتان سەكىرۋ. مەرەكە قارساڭىنداعى كەشتە ءاربىر اۋلادا الاۋ جاعىلادى، ال ءار وتباسى مۇشەسى “بارلىق قيىندىقتارىم – وتقا، بار باقىتىم – وزىمە” دەپ ايتىپ، وتتىڭ ۇستىنەن سەكىرەدى. بۇل ءراسىم جاماندىق پەن اۋىرتپالىقتان ارىلتىپ، جاڭا جىلدى جەڭىل جۇرەكپەن قارسى الۋعا كومەكتەسەدى دەپ سانالادى.
ازەربايجاندا ناۋرىز – تەك داستارقان باسىنداعى مەيرام ەمەس، ول حالىقتىق سەرۋەندەر، مۋزىكا مەن بيلەردىڭ، ۇلتتىق ويىندار مەن ءتۇرلى شارالاردىڭ مەرەكەسى. بۇل كۇنى اشۋع (اقىندار) مەن حانەندە ء(داستۇرلى ورىنداۋشىلار) كونە اۋەندەر شىرقاپ، حالىقتى ەرەكشە اسەرگە بولەيدى. داربوزدار (ارقان ۇستىمەن جۇرەتىن ونەرپازدار) ءوز شەبەرلىكتەرىن كورسەتسە، پەحلەۆاندار (بالۋاندار) كۇش پەن ەپتىلىك جارىستارىندا باق سىنايدى.
قازاقستان
قازاقتار اراسىندا ناۋرىزعا قاتىستى بىرنەشە اڭىز بار. سونىڭ ءبىرى بويىنشا 21-نەن 22 ناۋرىزعا قاراعان ءتۇنى قىدىر اتا جەر بەتىن ارالاپ، ءار شاڭىراققا قۇت-بەرەكە اكەلەدى.
كوشپەندى حالىقتار ءۇشىن جىل مەزگىلدەرىنىڭ اۋىسۋى ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى. ونىڭ ىشىندە قىستىڭ اسا اۋىر كەزەڭ بولعانى بەلگىلى. اسىرەسە، ءار 5-6 جىلدا ءبىر قايتالاناتىن جۇت حالىققا قيىن سوققان. سوندىقتان ناۋرىز مەيرامىن ەرەكشە كوڭىل-كۇيمەن قارسى العان.
بۇگىندە قازاقستاندا ناۋرىز – 21-23 ناۋرىز ارالىعىندا تويلاناتىن مەملەكەتتىك مەيرام. بۇل كۇندەرى حالىقتىق جارمەڭكەلەر، تەاترلاندىرىلعان قويىلىمدار، ۇلتتىق ويىندار (كوكپار), كۇرەس سايىستارى جانە كيىز ءۇي كورمەلەرى ۇيىمداستىرىلادى.
ناۋرىزدىڭ باستى تاعامى – “ناۋرىز كوجە”. ول جەتى ءتۇرلى ينگرەديەنتتەن دايىندالادى، ولاردىڭ ارقايسىسى مولشىلىق، دەنساۋلىق جانە بەرەكەنى بىلدىرەدى. كوجەنىڭ قۇرامىنا سۋ، ەت، ءسۇت، تۇز، ماي، ۇن جانە جارما كىرەدى. بۇل تاعامنىڭ دايىندالۋ ءادىسى ءار ايماقتا ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن، بىراق ينگرەديەنتتەردىڭ سانى ارقاشان جەتى بولادى، ويتكەنى جەتى سانى قاسيەتتى سانالادى.
وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان
وزبەكستاندا ناۋرىز ەرەكشە ءسان-سالتاناتپەن تويلانادى. بۇل كۇنى ات سپورتى، كوكپار، ءداستۇرلى بيلەر مەن كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرىلادى. ناۋرىزدىڭ باستى تاعامى – “سۋمالاك”.
قىرعىزستاندا “نوورۋز” ۇلتتىق ويىندارمەن جانە كۇرەس سايىستارىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل ەلدە مەرەكە ءتۇنى بارلىق ىدىستاردى ءسۇت، سۋ جانە استىقپەن تولتىرۋ – مولشىلىقتىڭ بەلگىسى سانالادى.
تۇركىمەنستاندا ناۋرىز مەملەكەتتىك مەيرام رەتىندە اتاپ وتىلەدى. بۇل كۇنى ۇلتتىق ويىندار مەن فەستيۆالدەر ۇيىمداستىرىلادى، ال تاعامداردىڭ ىشىندە پالاۋ، چۋرەك جانە پاحلاۆا ەرەكشە ورىن الادى.
تاجىكستاندا ناۋرىز جاڭا جىلدىڭ باستاۋى رەتىندە قابىلدانادى. بۇل كۇنى ۇلتتىق ويىندار، كۇرەس سايىستارى ۇيىمداستىرىلىپ، پالاۋ پەن كاۋاپ دايىندالادى. سونداي-اق، جىگىتتەر بولاشاق جارىن وسى كۇنى تاڭدايدى دەگەن سەنىم بار.
قازىرگى زامانداعى ناۋرىزدىڭ ماڭىزى
بۇگىندە ناۋرىز – تەك ءداستۇرلى مەرەكە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ مادەني مۇراسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى. ول بىرلىك پەن دوستىقتىڭ، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلادى.
2009 جىلى يۋنەسكو ناۋرىزدى ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزدى، ال 2010 جىلدان باستاپ بۇۇ 21 ناۋرىزدى حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى رەتىندە رەسمي تۇردە بەكىتتى.
وسىلايشا، ناۋرىز – تۇركى حالىقتارى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم ءۇشىن كوكتەمنىڭ، جاڭارۋدىڭ جانە بەيبىتشىلىكتىڭ جارشىسى بولىپ قالا بەرەدى.
