ادامزات جاۋىزدىعى: 20 عاسىردان بەرگى ەڭ قاتىگەز گەنوتسيدتەر

«جەرگە زيان كەلتىرەتىن تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاۋىزى – ادام» دەگەن ەدى ءبىر دانىشپان. شىندىعىندا، تابيعاتقا دا، جانۋارلارعا دا، ءتىپتى، ءبىر-بىرىنە قاستاندىق جاسايتىن دا ادام. وزبىرلىق، قاتىگەزدىكتىڭ ءتۇرلى يدەيالارىنىڭ اۆتورى دا ادام…  حح عاسىر تەحنيكالىق پروگرەسس پەن ادامزات دامۋىنىڭ ۋاقىتى عانا ەمەس، بۇل عاسىر ەڭ قاتىگەز، قاندى، جويقىن سوعىستار مەن گەنوتسيدتەردىڭ كەزەڭى بولدى. حح عاسىردان بەرى قاراي ادامزات جاۋىزدىعىنان تۋىنداعان تاريحتاعى ەڭ سۇمدىق گەنوتسيدتەرگە شولۋ جاسايىق. ايتا كەتەيىك، گەنوتسيد – كەز كەلگەن ۇلتتىق، ەتنيكالىق، ناسىلدىك نەمەسە ءدىني توپتى جويۋ ماقساتىندا جاسالعان ارەكەت. ارميان گەنوتسيدى حح عاسىردىڭ باسىن ارميان گەنوتسيدى باستاپ تۇر. بۇل وسمان يمپەرياسىنىڭ ارمياندارعا جاساعان جاۋىزدىعى ەدى. 1915 جىلدان باستاپ، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن تۇرىكتەر ارمياندارعا شابۋىل جاساپ كەلدى7 ولار ەڭبەككە جارامدى ەرلەردى تۇگەل ءولتىردى، ال ايەلدەر مەن بالالار سيريا ءشولى ارقىلى «ءولىم شەرۋلەرى» دەپ اتالاتىن جاڭا تۇرعىلىقتى جەرگە بارۋعا ءماجبۇر بولدى.  وندا ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. تۇرعىندارمەن بىرگە اۋىلدار دا ورتەنىپ، ارمياندارعا تولى كەمەلەر قارا تەڭىزگە سۇيرەتىلىپ، سۋعا باتىرىلدى. ارميانداردى گازبەن ولتىرۋگە ارنالعان كەم دەگەندە جيىرما كونتسلاگەر سالىندى. تۇرىك دارىگەرلەرى جازىقسىز سابيلەرگە ءىش سۇزەگىمەن اۋىرعانداردىڭ قانىن ەكتى. فوتو: American Committee for Relief in the Near East

فوتو: opb.org

ءالى كۇنگە دەيىن قۇرباندار سانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق، ەسەپتەۋلەر بويىنشا شامامەن 600 مىڭنان 1,8 ميلليونعا دەيىن ارميان قازا تاپقان. ارميانداردى قىرىپ-جويۋدىڭ گەنوتسيد ۇعىمىنا ءتۇسۋىنىڭ ءۇش سەبەبى بار:

• بىرىنشىدەن، بۇل ۇكىمەتتىڭ رەسمي ساياساتى. ءاربىر تۇرىك گۋبەرناتورىنىڭ «ناتيجەگە جەتۋ» اتتى ماقساتى بولدى. ەگەر شەنەۋنىك ولتىرۋدەن باس تارتسا، ول جۇمىستان شىعارىلدى.
• ەكىنشىدەن، رەسمي ۇگىت-ناسيحات ارميانداردى «ميكروب دەڭگەيىندەگى تىرشىلىك يەلەرى» دەپ جاريالادى. ودان بولەك، ساۋاتسىز شارۋالار مەن جاستاردىڭ باسىن شاۋىپ وتتى. ولار: «ارميان حريستيانىن كرەستكە شەگەلەپ ءولتىرۋ قىلمىس ەمەس، ويتكەنى ولار ءوز قۇدايىنا ەرۋدى ارماندايدى» دەگەن پىكىردە بولدى.
• ۇشىنشىدەن، ۇكىمەت ارميانداردىڭ مۇلكىن تارتىپ الدى. قازىنانى تولتىرۋ دەگەن وتە قيسىنىز ساياسات بولدى.

تۇركيادا ارميان گەنوتسيدى ءالى كۇنگە دەيىن مويىندالعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، سول وقيعاداعى «قايراتكەرلەر» ەلەنىپ، ءتىپتى ىستەرى ەرلىك دەپ تانىلعان. ماسەلەن، «ارميان ميكروبتارى» دەگەن  اتاۋدىڭ اۆتورى مەحمەد راشيد تاريح كىتاپتارىندا  «پاتريوت» بولىپ سانالادى. ەۆرەي گەنوتسيدى حح عاسىردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قورقىنىشتى جانە قاندى تراگەديالاردىڭ ءبىرى – ەۆرەي گەنوتسيدى. نەمىس جانە اۆستريالىق پانگەرمانيستەر اراسىنداعى ناسىلدىك انتيسەميتيزم يدەيالارى 19 عاسىردىڭ اياعىندا-اق دامىدى. ولاردىڭ شەڭبەرىندە بارلىق ەۆرەيلەر بەلگىلى ءبىر بيولوگيالىق جەتىسپەيتىن بەلگىلەردىڭ تۋا بىتكەن تاسىمالداۋشىلارى بولىپ سانالدى. سوندىقتان ەۆرەي حالقىنىڭ ءاربىر وكىلى ناسىلشىلەرگە ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاۋىپتى بولىپ كورىندى.

فوتو: blogforlife.org

ادولف گيتلەر باستاعان نەمىس ۇلتشىل-سوتسياليستەرى ناسىلدىك انتيسەميتيزمدى يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىنە اينالدىردى. «ەۆرەيلەردەن قالاي قۇتىلامىز؟» دەگەن سۇراق گيتلەردىڭ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ءوز يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋىنا سەبەپ بولدى.. قۋعىن-سۇرگىن 1933 جىلى 1 ساۋىردە ەۆرەيلەرگە بويكوت جاريالاۋدان جانە كەيىننەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە نەمەسە بەلگىلى ءبىر كاسىپتەردە جۇمىس ىستەيتىن ەۆرەيلەرگە باعىتتالعان ناسىلدىك زاڭداردىڭ تولقىنىمەن باستالدى. 1935 جىلعى 15 قىركۇيەكتەگى «نيۋرنبەرگ زاڭى» گەرمانياداعى ەۆرەيلەردىڭ تەڭدىگىن توقتاتىپ، ولاردى ناسىلدىك تۇرعىدان انىقتادى. ەۆرەيلەرگە قاتىستى  كەمسىتۋشىلىك ساياساتقا قاراماستان، گەنوتسيد ناتسيستەر بيلىككە كەلگەننەن كەيىن بىردەن باستالعان جوق. ناتسيستەر ەۆرەيلەردى ەلدەن ىعىستىرۋعا تىرىستى. بىراق ولاردىڭ بارار جەرى بولمادى. گەتتولار، كونتسلاگەرلەر مەن ءولىم لاگەرلەرى ەۆرەيلەردى وقشاۋلاۋدىڭ نەگىزگى ينفراقۇرىلىمىنا اينالدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋىمەن فاشيستەر ەۆرەي حالقى تىعىز ورنالاسقان ەلدەر مەن ايماقتاردى – پولشانى، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن، ۋكراينانى، بەلورۋسسيانى باسىپ الدى. ءىرى قالالاردا ەۆرەي گەتتولارى قۇرىلدى. وندا قالانىڭ جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى بۇكىل ەۆرەي حالقى ايدالدى. ەڭ ۇلكەن گەتتو ۆارشاۆادا قۇرىلدى، ونىڭ قۇرامىندا 480 مىڭعا دەيىن ادام بولدى. 1942 جىلى قاڭتاردا «ەۆرەي ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشۋ» باعدارلاماسى بەكىتىلدى. گەرمانيادان، فرانتسيادان، گوللانديادان جانە بەلگيادان كەلگەن ەۆرەيلەر شىعىسقا، پولشا مەن بەلورۋسسيانىڭ لاگەرلەرى مەن گەتتولارىنا جىبەرىلىپ، ولارعا مۇنداي قونىستاندىرۋدىڭ ۋاقىتشا ەكەنىن ايتتى. ال  پولشادا ءولىم لاگەرلەرى قۇرىلدى.ولار ادامداردى ورنالاستىرماي، بىردەن جويۋ ءۇشىن ارنالعان. 1942 جىلدان كەيىن بارلىق دەرلىك كونتسلاگەرلەر ۇقساس سحەما بويىنشا جۇمىس ىستەي باستادى. كەڭەس ارمياسىنىڭ 1943 جىلى بىرقاتار مايداندارداعى ءساتتى شابۋىلى جانە ستالينگراد شايقاسىنان كەيىنگى جاعدايدىڭ وزگەرۋى مەن ەل-الامەين ماڭىندا روممەل ارمياسىنىڭ جەڭىلىسى ەۆرەيلەردى فاشيستەردىڭ قىرعىنعا ۇشىراتۋىنىڭ جەدەلدەۋىنە اكەلدى. جاپپاي ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جەردە مايىتتەردى ورتەۋمەن ارنايى بولىمشە (Sonderkommando-1005) اينالىستى. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا، قۇل ەڭبەگىن پايدالانۋ، ەۆرەيلەردى جانە حالىقتىڭ «تومەن» دەپ سانالاتىن باسقا توپتارىن وقشاۋلاۋ، جازالاۋ جانە جويۋ ءۇشىن فاشيستەر 42500-گە جۋىق لاگەرلەر مەن گەتتولار قۇردى. قازىرگى ۋاقىتتا 4 ميلليون  قۇرباننىڭ اتى-ءجونى انىقتالىپ، راستالدى. سونىمەن قاتار، ەۆرەي قاۋىمدارى تولىعىمەن جويىلدى جانە قايتىس بولعانداردىڭ ەسىمدەرىن ايتا الاتىن تۋىستارى، دوستارى نەمەسە تۋىستارى قالمادى. نيۋرنبەرگ تريبۋنالىنىڭ ۇكىمدەرىندە ەۆرەيلەردىڭ گەنوتسيدىنىڭ قۇرباندارىنىڭ رەسمي سانى 6 ميلليون ادامدى قۇرايدى. «اشتىق ساياسات»: ناسىلشىلدىك گەنوتسيدى الەم تاريحىندا 1-اق جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ۇلت ءوزىنىڭ 70 پايىز حالقىنان ايىرىلدى. ول قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن گەنوتسيدى. تىگەرگە تۇياق، ىشەرگە اس قالماي، بۇكىل مۇلكىنەن ايىرىلعان اۋىلدار اشارشىلىققا ۇشىرادى.

فوتو: e-history.kz

1928-1931 جىلدارى قازاقستانداعى اۋىلدار كولحوزداستىرىلىپ بولدى. سوۆەت ۇكىمەتى سول كولحوزدىڭ 40 ميلليون قوي-ەشكى، جىلقىسىن تەگىن الۋعا ۇمتىلدى. ول ءۇشىن اۋەلى ەت وتكىزىڭدەر دەپ تاپسىرما بەردى، باستاپقىدا 30 پايىزىن تارتىپ الدى. كەيىن ول 50 پايىزعا دەيىن كوتەرىلدى. 1932-1933 جىلدارى سوۆەت ۇكىمەتى شەتەلگە 3,41 ميلليون استىق، 47 مىڭ توننا ەت ءونىمىن وتە تومەن باعادا ەكسپورتتادى. الايدا حالقىنىڭ جەپ وتىرعان اسىن اۋىزىنان جىرىپ الىپ، شەتەلگە ساتقانى سالدارىنان سوۆەت ۇكىمەتىندە 30 ميلليون ادام اشارشىلىققا دۋشار بولدى.  سول كەزدە 8-9 ميلليوننان اساتىن قازاقتاردان 1932-ءشى جىلدان كەيىنگى اشارشىلىقتان سوڭ،  2 ميلليوننان ءسال اساتىن ادام قالدى. كامبودجاداعى گەنوتسيد  1975 جىلى ساۋىردە قىزىل كحمەرلەر قارۋلى كوتەرىلىسى ناتيجەسىندە كامبودجا استاناسىن باسىپ الىپ، ءىس جۇزىندە جاڭا مەملەكەت – دەموكراتيالىق كامپۋچيانى قۇردى. 1976 جىلى ساۋىردە حيەۋ سامفان رەسمي تۇردە ەلدىڭ پرەزيدەنتى بولىپ جاريالاندى. ال پول پوت پرەمەر-مينيستر بولدى. قىزىل كحمەرلەر ساياسي ديكتاتۋرا ورناتتى. ولار كامبودجادا «100%  كوممۋنيستىك قوعامدى» قۇرۋ ءۇشىن «رەۆوليۋتسيالىق ەكسپەريمەنت» باستالعانىن جاريالادى. كامبودجا جاعدايىندا پول پوتتىڭ يدەيالارى نەگىزىندە «كازارمالىق كوممۋنيزم» جانە «اگرارلىق ءسوتسياليزمنىڭ» ەرەكشە فورماسى قۇرىلدى.

فوتو: cablook.ru 

پول پوتتىڭ يدەياسى بويىنشا، ەلگە «جارقىن بولاشاقتى» قۇرۋ ءۇشىن «ءبىر ميلليون ادال ادام» كەرەك ەدى. قالعان التى  ميلليون تۇرعىن قايتا تاربيەلەۋگە «قابىلەتسىز» بولعاندىقتان،  فيزيكالىق جويىلۋعا ۇشىرادى. بۇرىنعى ۇكىمەتپەن نەمەسە شەتەلدىك ۇكىمەتتەرمەن بايلانىسى بار دەگەن كۇدىككە ىلىنگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك، تاپتىق نەگىزدە جويىلعان كاسىپقويلار مەن زيالىلار تۇتقىندالىپ، كەيىننەن ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. ەتنيكالىق بەلگىلەرى بويىنشا ۆەتنامدىقتار، چاممالار، ءدىني بەلگىلەرى بويىنشا – حريستياندار، مۇسىلماندار جانە بۋددا موناحتارى جويىلدى. گەنوتسيد قۇرباندارى كامبودجا زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى سونداي-اق، ۇلتتىق ازشىلىقتار، ءدىن وكىلدەرى بولدى. ادامدار ءتىپتى كوزىلدىرىك كيگەنى جانە شەت تىلدەرىن بىلگەنى ءۇشىن قاماۋعا الىنعان. حالىقتىڭ جالپى سانىنا دەيىن جويىلعان ادامداردىڭ سانى بويىنشا قىزىل كحمەرلەر رەجيمى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قاتىگەز رەجيمدەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 1975-1979 جىلدار ارالىعىندا بارلىعى 1,7 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىن ادام قايتىس بولدى، بۇل ەل حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنەن استام7 قوجالى گەنوتسيدى 1992 جىلى 25-نەن 26-شى اقپانعا قاراعان ءتۇنى قوجالى تۇرعىندارى ءۇشىن ەڭ ازاپتى، ەڭ قايعىلى ۇزاق ءتۇن بولدى. بۇل ارمەنيانىڭ ازىربايجاندارعا جاساعان گەنوتسيدى ەدى. بۇنىڭ سالدارىنان قالانىڭ 5379 تۇرعىنى بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى، 1275 ادام تۇتقىنعا الىندى. ولاردىڭ 150-ءىنىڭ، ونىڭ ىشىندە 68 ايەل مەن 26 بالانىڭ تاعدىرى ءالى بەلگىسىز. 487 ادام جاراقات الدى، 8 وتباسى تولىعىمەن قىرىلىپ، 25 بالا تولىقتاي جەتىم قالدى، 130 بالا اتا-اناسىنىڭ بىرىنەن ايىرىلدى. 613 بەيبىت تۇرعىن، ولاردىڭ قاتارىندا 63 بالا، 106 ايەل مەن 70 قاريا اياۋسىز ءولتىرىلدى. بۇل تۋرالى تولىق اقپاراتتى سايتىمىزدان وقي الاسىز. رۋاندا گەنوتسيدى  1994 جىلى 6 ساۋىردە رۋاندا پرەزيدەنتى جۋۆەنال حابياريمانا مەن بۋرۋندي پرەزيدەنتى كيپرەن نتارياميرا مىنگەن ۇشاق رۋاندا استاناسى كيگالي قالاسىنا جاقىنداعاندا اتىپ ءتۇسىرىلدى. ۇشاقتاعى بارلىق جولاۋشىلار قايتىس بولدى. ءدال وسى كۇنى ەلدە گەنوتسيد باستالدى. ساربازدار، پوليتسەيلەر جانە جاساقشىلار تۋتسي حالقىنىڭ وكىلدەرى مەن حۋتۋلار اراسىندا نەگىزگى اسكەري جانە ساياسي قايراتكەرلەردى تەز ارادا باسىپ-جانشىپ، باقىلاۋ-وتكىزۋ پۋنكتتەرىن سالدى.

فوتو: Corinne Dufka / AP

گەنوتسيدتى ۇيىمداستىرۋشىلار حۋتۋلاردى تۋتسي كورشىلەرىن زورلاۋ، ۇرىپ-سوعۋ جانە ءولتىرۋ، مۇلىكتەرىن جويۋ جانە يەمدەنۋ ءۇشىن قارۋلانۋعا شاقىردى جانە ماجبۇرلەدى.

گەنوتسيدتىڭ العاشقى 6 اپتاسىندا 800 000-عا دەيىن ادام قايتىس بولدى. گۆارديا، جاندارمەريا جانە جاستار وتريادتارى حولوكوست كەزىندەگىدەن بەس ەسە كوپ ادامدى قىردى. زارداپ شەككەندەردىڭ كوپشىلىگى وزدەرى تۇراتىن ەلدى مەكەندەردە، كوبىنەسە كورشىلەر مەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قولىنان قازا تاپتى.  پوليتسيالار ۇلتتىق پانگا ماچەتەلەرىن قولداندى، كەيبىر ارميا بولىمدەرى مىلتىقتاردى پايدالاندى. حۋتۋ باسكەسەرلەرى تۋتسيلەردى وزدەرى جاسىرىنعان مەكتەپتەر مەن شىركەۋلەردەن ىزدەپ، جويىپ جىبەردى. جەرگىلىكتى بيلىك پەن راديوستانتسيالار ازاماتتاردى كورشىلەرىن ولتىرۋگە شاقىردى. باس تارتقاندارعا سول جەردە شارا قولدانىلدى. قاندى قىرعىن 1994 جىلدىڭ 6 ساۋىرىنەن 18 شىلدەسىنە دەيىن جالعاستى. وسى ۋاقىت ىشىندە كەم دەگەندە 1 ميلليون ادام گەنوتسيدتىڭ قۇربانى بولدى. بۋچاداعى قىرعىن گەنوتسيد پە؟ ايتا كەتەيىك، ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى سوعىس 24 اقپان باستالعان بولاتىن. سونىڭ سالدارىنان بەيبىت تۇرعىندار زارداپ شەگۋدە. كۇنى كەشە عانا 4 ءساۋىر كۇنى ۋكراينانىڭ رەسەي اسكەرىنەن بوساتىلعان بۋچا قالاسىندا ولتىرىلگەن تۇرعىندار سانى 300-گە جەتتى. قالادان قولدارى ارتىنا بايلانعان مايىتتەر تابىلعان. كەي ادامداردىڭ باسىنا وق تيگەن. قازا تاپقانداردىڭ اراسىندا ايەلدەر، بالالار مەن قارتتار دا بار.

فوتو: Reuters

فوتو: ru.kyrmr.com

بۇنى ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكي «گەنوتسيد» دەپ اتادى. ال رەسەي مۇنى «ستسەناري» دەيدى. شىندىعىندا، بۇل وقيعا گەنوتسيد پە، الدە جوق پا؟ ۋاقىت كورسەتەدى...

«جامان ۇلت بولمايدى، جامان ادام بولادى». شىندىعىندا، راس-اق...تاريحتاعى وقيعالاردىڭ ءبىر ۇلتتى جويۋ ءۇشىن جاساعان وزبىرلىق ارەكەتتەرىنىڭ ارتىندا جامان ادامدار تۇرعانى راس. قازىرگى كەزدە بولىپ جاتقان، ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى سوعىستىڭ ارتىندا دا ءبىر جامان ادام تۇر...

دانا نۇرمۇحانبەت

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى