قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا ۇلت كوسەمى دەگەن اتقا يە بولعان تۇلعالار از.سونىڭ ءبىرى دوسىنا دا، دۇشپانىنا ءوزىن مويىنداتقان الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحان. ول 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا، قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءاليحاننىڭ بالالىق شاعى تۋرالى مالىمەتتەردى ونىڭ تۋعان ءىنىسى سماقاننان كەزدەستىرەمىز. ءوز ەستەلىگىندە سماقان نۇرمۇحاممەدۇلى اعاسىنىڭ 6 جاسقا دەيىن ءتىلى شىقپاعانىن جازادى. ءاليحان دا وزگە قازاق بالالارى سياقتى اسىق ويناپ وسكەن. ايتسە دە ول ۇتىپ العان اسىقتارىن قاتارلاستارىنا قايتىپ بەرىپ، الىمجەتتىك كورسەتكەندەردى تىيىپ وتىرعان ەكەن. نۇرمۇحاممەدتىڭ ءاليحانى ەر جەتە كەلە كەلەلى ىستەردىڭ كوشىنەن كورىنەدى. جاسىنان زەرەك وسكەن ءاليحان اۋەلى مولدا قولىنان ساۋات اشىپ، سودان سوڭ قالاداعى 3 سىنىپتى باستاۋىش مەكتەبىنە اۋىسادى. 1879-1886 جىلدارى قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە ءبىلىمىن جالعاستىرادى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا «ول كىسى سانكت-پەتەربوردىڭ ورمان ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىن تامامداعان.زاڭ فاكۋلتەتىندە لەنينمەن قوسا ەكستەرنات بولىپ ەمتيحان تاپسىرعان. تەرەڭ، داريا-مۇحيت عالىم بولاتىن. شەتەلدەردىڭ 9 تىلىندە ەركىن سويلەپ، جازا بىلەتىن... ءبىزدىڭ اقىل-ويىمىز توقىراۋىن وزەنىندەي ەدى دە، الەكەڭ بالقاش كولىندەي داريا ەدى عوي». ءاليحان بوكەيحاننىڭ قوعامدىق ىستەرگە ارالاسۋى ومبى قالاسىندا شىعاتىن بىرنەشە گازەتتەردە ماقالا جازۋ- دان باستاۋ الادى. ناقتىراق ايتساق، 23 جاستاعى اۆتوردىڭ 1 جىلدىڭ ىشىندە 20-عا جۋىق ماقالاسى جارىققا شىققان. نامىسشىل جاستىڭ ءار جازعان ماقالاسى ەلدىك ماسەلەلەردى كوتەرۋمەن كورىنىس تاپتى. وقۋدا ءاليحان ستۋدەنتتىك قىزۋ پىكىرتالاستارعا قاتىسىپ، ءار ءتۇرلى قوزعالىستارعا بەلسەنە ارالاستى. وسىنىڭ سالدارsنان ول رەسەي جاندارمەريا باسقارماسىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ساياسي سەنىمسىزدەردىڭ قارا تىزىمىنە الىنعان. پەتەربورداعى ورمان ينستيتۋتىن بىتىرگەن ءاليحان ومبىعا قايتا كەلەدى.مۇندا ول ورمان شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىندە ماتەماتيكا پانىنەن ساباق بەردى.سونداي- اق، سوتسياليستىك باعىتتاعى «ستەپنوي كراي» گازەتىنە بەلسە- نە ارالاسىپ، ونىڭ رەداكتسيا القاسى قۇرامىنا ەندى. 1906 جىلى ومبىداعى كادەتتىك «گولوس ستەپي»، «وميچ» جانە «يرتىش» گازەتىن شىعاردى.سونداي-اق، 1908 جىلى پەتەر- بۋرگتە جارىق كورگەن بولشەۆيكتىك «توۆاريشش»، «سلوۆا» گازەتتەرىندە رەداكتورلىق قىزمەت اتقاردى.ءاليحان بوكەيحانوۆ 1913 جىلى جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىردى.ۇلتتىق باعىتتى نىساناعا العان گازەت احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ قاجىر-قايراتىنىڭ ارقاسىندا 1918 جىلعا دەيىن جارىق كوردى. الەكەڭنىڭ ءوزى دە «قازاق» گازەتىندە ماقالا جازعانى بەلگىلى. «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل، قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن،نە ىستەپ نە قويعاندىعىن، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىندىعىنا كوزى جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى»، دەيدى ءاليحان بوكەيحانوۆ. ءتاڭىرى تالابىنان ايىرماعان ءاليحان 30 جاسىندا ششەربينا ەكسپەديتسياسىنا قاتىسادى. ول ەكسپەدتسيا جۇمىسىنا قاتىسۋ بارىسىندا قازاق دالاسىنا بايلانىستى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىن بۇرىن ءوزى بايقاي بەرمە- گەن جاڭا قىرىنان كورەدى. سول سەبەپتى الەكەڭنىڭ كوزقاراسى ششەربينا ەكسپەديتسياسىنا قاتىسقان 1896-1903 جىلدارى وزگەرگەنى انىق. قازاق دالاسىنداعى ازاتتىق قوزعالىسىن ورىستەتكەن باستامادا ءاليحان بوكەيحانمەن بىرگە ساياسات ساحناسىنا احمەت بايتۇرسىنۇلى،مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، احمەت حازىرەت، شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى، رايىمجان مارسەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، وتىنشى ءالجانوۆ سىندى كوپتەگەن ازاماتتار شىقتى. بۇل جونىندە الەكەڭ «قازاقتار» اتتى ماقالاسىندا 1905 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاق دالاسىنىڭ قاق ورتا تۇسىندا «قارقارالى» ويازىنداعى «قوياندى جارمەڭكەسىندە 14500 قازاقتىڭ اتىنان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا جولدانعان ارىز-تىلەۋ حات ازاتتىق اڭساعان حالىقتىڭ ويانعان ساناسىنىڭ العاشقى ءۇن قاتۋى ەدى» دەپ جازادى.
وسى جىلى ماسكەۋدە رەسەيدىڭ قالالىق جانە جەرگىلىكتى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قۇرىلتايى ءوتتى. وندا ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى تۇڭعىش رەت يمپەرياعا ساياسي تالاپ قويدى. «مەن التايدان ورالعا، ءسىبىر تەمىرجولىنان ومبىعا دەيىنگى كەڭ كەڭىستىكتى مەكەندەگەن 4 ميلليون قازاق حالقىنىڭ وكىلىمىن... قازاقتىڭ بۇگىنگى اسقان مۇڭى – انا ءتىلىن قولدانۋ بوستاندىعى، ونىڭ قاجەتتىلىگى سايلاۋ قارساڭىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ بارىسىندا ەرەكشە ارتىپ وتىر جانە وسىعان بايلانىستى مەنىڭ قۇرىلتايدان وتىنەرىم–جەرگىلىكتى تىلدەردىڭ قۇقىن شەكتەيتىن زاڭنىڭ تەز ارادا قايتا قارالۋى تالاپ ەتىلسىن»،-دەيدى ءاليحان بوكەيحان. يمپەريانىڭ ايار ساياساتىنان يمەنبەي، ۇلتتىق ماسەلە كوتەرە بىلگەن الاش ارىستارىنان جينالعان 12 ازامات رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى دەپۋتات بولۋ – ءاليحان بوكەيحانوۆقا بۇيىردى. وكىنىشكە قاراي،1907 جىلى پاتشا اكىمشىلىگى قابىلداعان ءۇشىنشى رەسەي زاڭىنا سايكەس قول استىنداعى قازاق سەكىلدى ۇلتتاردى بۇراتانا رەتىندە تانىپ دۋماعا دەپۋتات بولۋ قۇقىنان ايىرىپ تاستادى. بۇل تۋراسىندا ءاليحان بوكەيحان رەسەي 1907 جىلى العاش جانە سوڭعى رەت ەۋروپا بولدى دەپ ايتادى. ول 1917 جىلى كادەتتەر پارتياسىنىڭ مۇشەلىگىنەن ءوز ەركىمەن شىعادى. ويتكەنى، ءاليحاننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت پەن كادەتتەر پارتياسىنان كۇتكەن ءۇمىتى اقتالمادى. ۇلت كوسەمىنىڭ تۇپكى ماقساتى – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولاتىن.
وسىدان سوڭ 1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدەسى ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا وتەتىن قازاق-قىرعىز سەزىنە شاقىرىلدى. قۇرىلتايعا اقمولا مەن تورعايدان،سەمەي مەن ورالدان، جەتىسۋ مەن سىرداريادان،فەرعانا،بوكەي وبلىستارىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى.كۇن تارتىبىنە سول كەزەڭدەگى قازاق جۇرتىنان وزەكتى دەگەن 14 ماسەلە قويىلدى. ونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى ارينە، الاش-ۇلتتىق ساياسي دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇرۋ بولدى.
تۇڭعىش پارتيا ۇيىمدارىنىڭ پايىمداۋى بويىنشا ءدىني باسقارما مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان تىس دەپ تانىلدى. سونداي-اق، الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى 5 ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.
اتالعان تۇجىرىمداما مەملەكەتتى ساياسي-ەكونوميكالىق،سونداي-اق رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر باعىت بولاتىن. وسىعان كوزى جەتكەن لەنين مەن ستالين 1917 جىلدىڭ 17-20 قاراشاسىندا شىعىستىڭ بارلىق ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا شۇعىل تۇردە ۇندەۋ جاريالادى. «بۇدان بىلاي سىزدەردىڭ نانىمدارىڭىز بەن ادەت-عۇرىپتارىڭىز، سىزدەردىڭ ۇلتتىق جانە مادەني مەكەمەلەرىڭىز قول سۇعىلمايتىن بولىپ جاريالانادى. وزدەرىڭىزدىڭ ۇلتتىق ومىرلەرىڭىزدى ەركىن جانە بوگەتسىز قۇرا بەرىڭىزدەر. سىزدەردىڭ بۇعان پراۆولارىڭىز بار» دەيدى لەنين مەن ستالين. اتالعان مۇمكىندىكتى دەر كەزىندە پايدالانعان زاكي ءۋالىبي 29-قاراشا كۇنى باشقۇرتستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالايدى. ال،جەلتوقساننىڭ 5-ءى كۇنى ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سەزى بولىپ ءوتتى. قۇرىلتايدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ نەگىزى ماسەلە كەڭەستىك بيلىككە قاتىناس جونىندەگى باياندامانى ءاليحان بوكەيحان جاسادى. سەزدە قازاق وبلىستارىن بۇلىنشىلىكتەن ساقتاۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەس قۇرىلىپ، ونىڭ اتى الاشوردا بولسىن دەگەن شەشىم قابىلداندى. الاش اۆتونومياسىنىڭ توراعالىعىنا 3 ازاماتتىڭ كانديداتۋراسى ۇسىنىلىپ، ءا.بوكەيحانوۆ توراعا بولىپ سايلاندى.
وكىنىشكە قاراي، وزدەرىڭىزدىڭ ۇلتتىق ومىرلەرىڭىزدى ەركىن جانە بوگەتسىز قۇرا بەرىڭىزدەر دەگەن ۇندەۋىن لەنين ءبىر جاپىراق قاعاز عانا دەپ جارامسىز ەتىپ تاستادى. بۇل ارالىقتا الاش اۆتونومياسىنىڭ باسشىسى ءوز مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانىپ باقتى. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحان 1918 جىلدىڭ 11 ماۋسىمى كۇنى شۇعىل تۇردە «قازاق حالقى كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداماڭدار جانە كەڭەس ۇكىمەتىنە باعىنباڭدار» دەپ قاتاڭ تۇردە نۇسقاۋ بەردى. الەكەڭنىڭ نۇسقاۋىنان كەيىن الاشوردا جاساقتارى 1918-1919 جىلدارى قىزىل اسكەرگە قارسى شايقاستاردا ايانىپ قالمادى. سونداي-اق، ول ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ساياسي ەميگراتسياعا كەتۋىنە تىيىم سالدى. «قازاقتىڭ قازاقستاننان باسقا وتانى جوق.سوندىقتان دا قازاق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قازاق ىشىندە قالۋى ءتيىس». اتالعان جارلىققا باعىنعان الاش ارداقتىلارى جان ساۋعالاپ شەتەل اسۋدان باس تارتتى. ال، ءاليحاننىڭ شەتەلگە كەتپەي قالۋىن قوشكە كەمەڭگەرۇلى جوعارى باعالاپ بىلاي دەيدى: «باسقا جۇرتتىڭ پاتشالىقتارى جان-جاققا شىعىپ، تىم-تىراقاي بولىپ شىعىپ كەتكەندە – ءاليحاننىڭ قونىس اۋدارماي قالۋى دا ەلىن سۇيگەندىككە دالەل». الاشوردا اۆتونومياسى 1917 جىلدان 1920 جىلعا دەيىن تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق ساياساتىن جۇرگىزدى. ال، 1918 جىلى ءوزىن رەسەيدىڭ بيلەۋشىسىمىن دەپ جاريالاعان كولچاك الاشوردا مەن باشقۇرتستاندى مەملەكەت دەپ مويىنداۋدان باس تارتتى. جان-جاقتى قىسپاقتا قالعان الاشورداشىلار سول كەزدەگى ساياسي جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءاۋ باستا بولشەۆيكتەر ءاليحان بوكەيحانوۆقا، ونىڭ ساياسي تالاپتارىنا كونۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىنى ۇتىمدى پايدالانعان الەكەڭ 1920 جىلى قازاق شەكاراسىن زاڭ جۇزىندە ايقىنداپ الادى. ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحانوۆ 1989 جىلى جوعارى سوتتىڭ قاتال ۇكىمىمەن اقتالدى.
«كەيىنگىگە عيبرات الارلىق ۇلگى تاستاپ كەتىپ، العىس الامىز با؟ جوق، دالاعا لاعىپ ءجونسىز كەتىپ، قارعىس الامىز با؟ كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس» دەيدى ول.
كوزى ءتىرى كەزىندە اتى اڭىزعا اينالىپ، گولوششەكيننىڭ ءوزى كارى كوسەم دەپ اتاعان ءاليحان بوكەيحاندى بۇگىندە ءيىسى قازاق ءپىر تۇتادى. سوندىقتان دا كەيىنگىگە ۇلگى الارلىق عيبرات تاستاپ كەتكەن ونىڭ الدىندا بارشا قازاق قارىزدار.
ايجان توقشىلىقوۆا،
BAQ.KZ
