اتلانت مۇحيتىنىڭ ار جاعىندا قاڭتار ايىنىڭ 18-كۇنى، رەسمي ۆاشينگتوننىڭ ۋاقىتىمەن ساعات 11:00-دە قازاقستان توراعالىق قىزمەتىنە كىرىسكەن بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسى باستالدى.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دەپ اتالاتىن حالىقارالىق مارتەبەسى اسا زور ۇيىمدا ەلباسى كەزەكتى رەت انا تىلىندە، ياعني قازاق تىلىندە سويلەدى.
ءسويتىپ، بۇۇ-نىڭ التى ءتىلى بولىپ تابىلاتىن تىلدەردىڭ قاتارىندا قازاق ءتىلى تاعى دا سالتانات قۇرىپ، قر پرەزيدەنتىنىڭ جاعىمدى قوڭىر داۋسىمەن ەستىلدى. قازاق حالقىن سۇيىندىرگەن وسى ءبىر جايتتى حابارلاي كەلىپ، اقش-تا جۇرگەن ءتىلشىمىز ەلباسىنىڭ ەل اتىنان تومەندەگىدەي مالىمدەمە جاساعانىن جەتكىزدى:
قۇرمەتتى باس حاتشى مىرزا!
قۇرمەتتى كەڭەس مۇشەلەرى!
حانىمدار مەن مىرزالار!
سىزدەرمەن وسى تاقىرىپتىق بريفينگتە جۇزدەسكەنىمە قۋانىشتىمىن.
ءبىز قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولىپ سايلانۋىن جانە بۇگىنگى توراعالىق قىزمەتىمىزدى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ەلىمىزگە جانە ونىڭ بەيبىتشىل ساياساتىنا دەگەن سەنىمى دەپ بىلەمىز.
ءبىز بۇل مارتەبەلى قىزمەتتەگى ورتالىق ازيانىڭ ءبىرىنشى مەملەكەتى بولىپ وتىرمىز. وسىعان وراي دۇنيەجۇزىلىك ۇيىمنىڭ بۇل ماڭىزدى ورگانىنداعى ءوڭىر حالىقتارىنىڭ «ۇنىنە» اينالدىق.
قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى قىزمەتىنىڭ ءبىرىنشى جىلى ءوتتى.
ءبىز كەڭەستىڭ كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىسۋ بارىسىندا بارىنشا بەلسەندى، كونسترۋكتيۆتى جانە ءادىل بولۋعا تىرىستىق.
اۋعانستان/«تاليبان»، يليم/دايش، «ءال-كايدا» جانە سومالي/ەريترەيا جونىندەگى كوميتەتتەردى باسقارا وتىرىپ، ولاردىڭ جەمىستى قىزمەت ەتۋىنە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ كەلەمىز.
كەڭەستىڭ بارلىق مۇشە-مەملەكەتتەرىنە بەرىك ىنتىماقتاستىعى ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
قۇرمەتتى حانىمدار مەن مىرزالار!
بۇگىنگى جيىن – قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعالىعى بارىسىنداعى نەگىزگى شارا. ول جاھاندىق كۇن تارتىبىندەگى ەڭ وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە ارنالىپ وتىر.
بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە قول جەتكىزۋ جولىنداعى سەنىم شارالارى شيەلەنىستىڭ الدىن الۋ جانە ماڭىزدى جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋ كەزىندە نەگىزگى ءرول اتقارادى.
مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 47-ءشى سەسسياسىنىڭ مىنبەرىنەن ازياداعى قاۋىپسىزدىك جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى وڭىرلىك قۇرىلىم قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان بولاتىنمىن.
تىنىمسىز ديپلوماتيالىق جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە بۇل مەحانيزمدى قۇرۋعا قول جەتكىزىلدى.
بۇگىندە ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى كەڭەسى وڭىردەگى 26 مەملەكەتتى بىرىكتىرىپ، تابىستى جۇمىس ىستەۋدە.
مىنە، شيرەك عاسىردان كەيىن تاعى دا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى رەتىندە قازاقستاننىڭ اتىنان سويلەپ تۇرمىن.
الايدا، جەكەلەگەن ەلدەر اراسىندا دا، جاھاندىق دەڭگەيدە دە ءوزارا سەنىمدى ارتتىرۋ ماسەلەسىنىڭ ءالى دە كۇردەلى ەكەنىن جانە ونىڭ كۇننەن-كۇنگە وزەكتى بولا تۇسكەنىن ايتۋعا ءماجبۇرمىن.
سەنىم شارالارى جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى قولداۋدىڭ، بۇكىل پلانەتا كولەمىندە بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەلەمەنتى رەتىندە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋگە ءتيىس.
نەلىكتەن؟
بىرىنشىدەن, سەنىم شارالارى بۇكىل ادامزاتقا جاڭا جويقىن سوعىس قاتەرى تونگەن حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاپپاي جويىلۋ قاۋپىنىڭ الدىن الۋ كەزىندە ءوزىن-ءوزى اقتادى.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسىندا «ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز – كەلەر ۇرپاقتى سوعىس ورتىنەن قۇتقارۋ» دەپ جازىلعان.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جۇيەسىندەگى شيرەك عاسىر ىشىندە مەنىڭ ەلىم قارقىندى دامۋ جولىنان ءوتتى.
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاۋىپ، يادرولىق ارسەنال بويىنشا الەمدەگى ءتورتىنشى ەلدەن قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى جاھاندىق قوزعالىستىڭ كوشباسشىنا اينالدىق.
يادرولىق قارۋ مەن يادرولىق دەرجاۆا مارتەبەسىنەن باس تارتۋ ءبىزدىڭ سانالى ءارى شىنايى تاڭداۋىمىز بولدى. بۇل قازاقستاننىڭ بارشا حالقى قولداپ، الەمدىك قوعامداستىق لايىقتى باعاسىن بەرگەن ەرىكتى قادامى ەدى.
بۇگىندە ەلىمىز يادرولىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى بارلىق ىرگەلى حالىقارالىق كەلىسىمدەردىڭ قاتىسۋشىسى بولىپ وتىر.
ءبىز يادرولىق قارۋى جوق مەملەكەت رەتىندەگى مارتەبەمىزدى زاڭدى تۇردە بەكىتتىك.
ەكىنشىدەن, ءوزارا سەنىم جاعدايى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا مودەلىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
ماگاتە-ءنىڭ تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىنىڭ اشىلۋى – وسى ىنتىماقتاستىقتىڭ جارقىن مىسالى ءارى ونىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ كورىنىسى.
قازاقستان يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ رەجىمىن نىعايتۋعا وسىلايشا كەزەكتى ۇلەس قوستى.
ۇشىنشىدەن, قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋسىز جولى وزگە ەلدەرگە ۇلگى ءارى تاجىريبە تۇرعىسىنان كومەك بولار ەدى.
ءبىز تاۋەلسىز ەل بولىپ، مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتتىق جانە يادرولىق قارۋدان باس تارتتىق. سول ارقىلى حالىقارالىق بەدەلىمىزدى ارتتىرىپ، يادرولىق دەرجاۆالاردان شابۋىل جاساماۋ كەپىلدىگىن الدىق.
وسى رەتتە، سولتۇستىك كورەيا باسشىلىعىن ءبىزدىڭ جولىمىزبەن جۇرۋگە شاقىرامىز.
تورتىنشىدەن, عىلىمي-تەحنولوگيالىق پروگرەستىڭ قازىرگى مۇمكىندىكتەرى جانە جاھاندانۋدىڭ شىنايى بولمىسى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدى تاراتپاۋ مىندەتىن ادامزاتتىڭ امان ساقتالىپ قالۋ ماسەلەسىنە اينالدىرىپ وتىر.
جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋى بار ەلدەردىڭ كوبەيۋى يادرولىق، حيميالىق، بيولوگيالىق جانە راديولوگيالىق قارۋدىڭ دەسترۋكتيۆتى كۇشتەردىڭ قولىنا ءتۇسۋ قاۋپىن تۋدىرادى.
يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى بۇگىنگى قۇقىقتىق بازا حح عاسىر سوڭىندا «يادرولىق دەرجاۆالار كلۋبىنىڭ» كەڭەيۋىنە توسقاۋىل بولا المادى.
يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا نەگىزدەلگەن اسا ماڭىزدى تاراتپاۋ رەجىمىن نىعايتۋ ءۇشىن تەرەڭ مەنتالدى وزگەرىستەر مەن كوپجاقتى جاڭا ساياسي شەشىمدەر قاجەت دەپ ويلايمىن.
يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ سالاسىنداعى سەنىمدى نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن مىناداي شارالار اتقارۋدى ۇسىنامىن.
ءبىرىنشى. يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتتان شىعۋ پروتسەسىن قيىنداتۋ قاجەت دەپ سانايمىن.
كورەي حالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ارەكەتى يادرولىق قارۋدى يەلەنسەم دەگەن امبيتسياسى بار باسقا ەلدەردى وسىنداي قادامعا يتەرمەلەۋى مۇمكىن.
يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا كۇمان كەلتىرمەي، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ارنايى رەزوليۋتسياسىن ازىرلەۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى ۇسىنامىن. بۇل قۇجات شارتتى بۇزاتىن ەلدەر ءۇشىن وسىنىڭ ناقتى سالدارىن، سونىڭ ىشىندە سانكتسيا شارالارى مەن ماجبۇرلەۋ شارالارىن ايقىندايتىن بولادى.
ەكىنشى. جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدى يەمدەنۋگە جانە تاراتۋعا قاتىستى قاتاڭ شارا قولدانۋدىڭ ناقتى جۇمىس ىستەيتىن مەحانيزمىن ازىرلەۋ كەرەك. مۇنداي كوپجاقتى كەلىسىمدەردى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ جەكەلەگەن رەزوليۋتسيالارىمەن بەكىتۋ قاجەت.
جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدى يەمدەنۋ نيەتىنە جول بەرمەۋدىڭ باستى شاراسى رەتىندە يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ كەپىلدىگىن زاڭ جۇزىندە مىندەتتەيتىن جۇيەنى دامىتۋ قاجەت دەپ سانايمىن. بۇل اتوم قارۋىن يەلەنۋدەن ەرىكتى تۇردە باس تارتقان جانە يادرولىق قارۋى جوق مەملەكەتتەر ءۇشىن كەرەك.
ءۇشىنشى. جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن جاڭعىرتۋ پروتسەسىنىڭ ءساتتى نەمەسە ءساتسىز بولۋى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ميليتاريستىك ءاناحرونيزمدى ەڭسەرۋ قابىلەتىنە تىكەلەي بايلانىستى.
ەش ماعىناسى جوق ءارى ارانداتۋشىلىق تۋعىزاتىن اسكەري بلوكتارعا ءبولىنۋدى وتكەننىڭ ۇلەسىنە قالدىرۋ كەرەك. ءدال وسى تۇستا مەملەكەتتەر اراسىنداعى سەنىم اسا قاجەت.
مەن سوعىسقا قارسى جالپىالەمدىك شارالار تۋرالى كوزقاراسىمدى «الەم. ءححى عاسىر» اتتى مانيفەسىمدە ءبىلدىردىم. بۇل قۇجاتتا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋعا جاعداي جاسايتىن ءىس-قيمىلدار كورىنىس تاپقان ەدى. الەمدىك قوعامداستىق قولداسا، بۇل ماقساتقا قول جەتكىزۋگە بولادى.
ءتورتىنشى. حالىقارالىق قارىم-قاتىناسقا ساياسي سەنىم مەن جۇيەلى ديالوگتى مىندەتتى تۇردە قايتارۋ كەرەك.
ءىس-قيمىلدى تولىقتاي قامتيتىن بىرلەسكەن جوسپار سونىڭ جارقىن مىسالى بولماق.
يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى مامىلە قارۋدى تاراتپاۋ سالاسىنداعى كوپ جاقتى ديپلوماتيانىڭ تابىستى بولاتىنىن كورسەتتى.
ول كۇردەلى ماسەلەلەردى كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشۋدىڭ تاجىريبە جۇزىندەگى مىسالىنا اينالدى.
قازاقستان دا ءوز ۇلەسىن قوسقان سەنىم احۋالىنىڭ ارقاسىندا وسى كەلىسىم جۇزەگە استى.
كەيبىر قاتىسۋشىلار تاراپىنان ءوز مىندەتتەمەلەرىن جۇزەگە اسىرۋدا تۋىنداعان قيىندىقتارعا قاراماستان ءىس-قيمىلدى تولىقتاي قامتيتىن بىرلەسكەن جوسپار ودان ءارى تابىستى ىسكە اسادى دەپ سەنەمىن. بۇل ماسەلەنى ءبىز اقش پرەزيدەنتىمەن بىرگە تالقىلادىق.
وسىنداي كونسترۋكتيۆتى ءتاسىلدى سولتۇستىك كورەياعا قاتىستى يادرولىق پروبلەمانى رەتتەۋدە دە قولدانۋعا بولادى دەپ ويلايمىز.
كورەي تۇبەگىندەگى قازىرگى وقيعالار تەرەڭ قاراما-قايشىلىقتىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى.
وسىعان وراي، مۇددەلى تاراپتاردى سولتۇستىك كورەيا ماسەلەسىن جىلدام ءارى كونسترۋكتيۆتى جولمەن شەشۋگە شاقىرامىز.
سەنىم احۋالىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى تالابى رەتىندە «يادرولىق بەستىكتىڭ» كورەي حالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرۋىن جانە پحەنياننىڭ كەلىسسوز ۇستەلىنە ورالۋىن جاقتايمىز.
قاجەت بولعان جاعدايدا، قازاقستان مۇددەلى تاراپتار ءۇشىن كەلىسسوز الاڭىن ۇسىنۋعا دايىن.
سەنىم شارالارى بۇگىندە قانتوگىس بولىپ جاتقان تاياۋ شىعىس ءۇشىن دە وتە وزەكتى بولىپ وتىر.
سيرياداعى شيەلەنىس الىس جاتقان وڭىرلەرگە دە زيانىن تيگىزۋدە.
ءوزارا سەنىم استانا الاڭىنداعى ديالوگقا نەگىز بولعانىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
استانا پروتسەسى جەنەۆا كەلىسسوزدەرىن تولىقتىرىپ، سيرياداعى شيەلەنىستى بەيبىت جولمەن رەتتەۋگە قولدان كەلگەنشە ۇلەس قوسىپ كەلەدى. استانادا وسىنداي 7 كەلىسسوز ءوتتى.
بەسىنشى. جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ تارالۋىمەن كۇرەس جۇرگىزۋدەگى بىردەن-ءبىر ءتيىمدى قۇرال – يادرولىق قارۋدان ازات ايماقتار قۇرۋ.
سونداي-اق، بۇل ۇجىمدىق سەنىم ءبىلدىرۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ سانالادى.
تاياۋ شىعىستا يادرولىق قارۋدان ازات ايماق قۇرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتە ءتۇسۋدى ماڭىزدى دەپ سانايمىن.
مۇددەلى تاراپتاردى وسىعان شاقىرامىن جانە كەيبىر ەلدەر اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر جاقىن ارادا شەشىمىن تابادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
التىنشى. بۇگىندە عىلىمي جەتىستىكتەردى پايدالانىپ، جانتالاسا قارۋلانۋدىڭ جاڭا تولقىنىنىڭ تۋىنداۋ قاۋپى بار.
وسىعان وراي حالىقارالىق قوعامداستىق جاڭا اسكەري جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ جاسالۋى مەن تارالۋىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋگە ءتيىس.
سەنىم شارالارى عارىش كەڭىستىگىن ميليتاريزاتسيالاۋدىڭ الدىن الۋعا قاتىستى ورتاق ۇستانىمدى قالىپتاستىرۋ بارىسىندا دا كەرەك بولادى.
بۇل ماسەلەلەر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ارنايى وتىرىسىندا قارالۋعا لايىق دەپ ويلايمىن.
قۇرمەتتى حانىمدار مەن مىرزالار!
الەمدىك يادرولىق دەرجاۆالار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ءوزارا سەنىم جاعدايىندا عانا كوپتەگەن قاقتىعىستىڭ الدىن الىپ، ءتيىمدى رەتتەۋگە بولاتىنى بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىنا اينالدى.
يادرولىق اپاتتى بولدىرماۋ ءۇشىن ولارعا ادامزات الدىنداعى زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەن.
اسىرەسە، ءىرى يادرولىق دەرجاۆالار يادروسىز قارۋدان ازات الەم قۇرۋ ءۇشىن كۇرەستىڭ الدىڭعى شەبىندە بولىپ، جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدى قىسقارتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋى قاجەت.
بىراق بۇل باسقا ەلدەر سىرت قالۋعا ءتيىس، ولار ەشتەڭەگە ىقپال ەتە المايدى دەگەندى بىلدىرمەيدى.
الەمدىك قوعامداستىق – الۋان ءتۇرلى جانە كوپ قىرلى سيپاتى ارقىلى كۇشەيە تۇسكەن ءبىرتۇتاس ورگانيزم. ول جەر بەتىندەگى ۇلتتار مەن حالىقتار اراسىندا تەڭگەرىم مەن ۇيلەسىم بولعان كەزدە عانا العا باسىپ، دامي الادى.
سول سەبەپتى، ءبىز حالىقارالىق قۇقىق ۇستەمدىگىنە نەگىزدەلگەن قاۋىپسىز الەم مەن ادىلەتتى الەمدىك تارتىپكە بىرلەسە قول جەتكىزۋىمىز كەرەك.
بۇل ىستە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءرولى زور جانە وعان تاريحي ميسسيا جۇكتەلەتىنى دە ءسوزسىز.
ادامزات ءححى عاسىردا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدان ازات الەم قۇرۋ ءۇشىن لايىقتى جولدان وتە الادى دەپ سەنەمىن.
ۇجىمدىق ءىس-قيمىلدان قۋات العان الەمدىك قوعامداستىقتىڭ سەنىمى، ەرىك-جىگەرى مەن اقىل-پاراساتى پلانەتامىزدىڭ جاھاندىق اپاتقا ۇشىراۋىنا جول بەرمەيدى دەپ سەنەمىن.
نازارلارىڭىزعا راحمەت!
امەريكا قۇراما شتاتتارى، نيۋ-يورك قالاسى
Abai.kz
