28 قىركۇيەك - شەرحان مۇرتازانىڭ تۋعان كۇنى
(ەسسە)
شەراعاڭنىڭ شەكپەنi
تەنتەكتi دە سىيلاعان،
تەلiنi دە سىيلاعان.
تالانتى ەگەر بار بولسا،
تەپكiلەۋگە قيماعان!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
قازاق ءباسپاسوزiنiڭ سەرiسi دە، پەرiسi دە بارشىلىق. ال شەرi بiرەۋ عانا. ول – شەرحان شەرi. ءدال وسىنداي اتاۋمەن ادەبيەتتانۋدىڭ تاعى بiر شەرiسi – شەريازدان ەلەۋكەنوۆ ەلەۋلi ماقالا جازعان. شەرiنiڭ جايىن شەرi بiلەر دەگەن وسى. قازاق تiلiنiڭ لەكسيكونىندا بالتالاسا بۇزىلمايتىن «شەراعاڭنىڭ شەكپەنi» دەگەن تiركەس بار. سوناۋ گوگولدiڭ «شينەلiنەن»، بۇگiندە بiرەسە فەدور دوستوەۆسكيگە، بiرەسە ەجەن مەلحيور دە ۆوگيۋەگە تەلiنiپ جۇرگەن «ءبارiمiز دە گوگولدiڭ شينەلiنەن شىقتىق» دەگەن قاناتتى سوزدەن باستاۋ الاتىن «شەراعاڭنىڭ شەكپەنi» – ءباسپاسوزدiڭ برەندiنە الدەقاشان اينالىپ كەتكەن ۇعىم. بۇل ءسوز شەرحان مۇرتازانىڭ شەكپەنiنە كiرiپ شىققاندار ءۇشiن دە، وندا ءالi جۇرگەندەر ءۇشiن دە، سونداي-اق وعان كiرمەك تۇگiلi اقپاراتتىڭ ارىستانىمەن تiلدەسiپ كورمەگەندەر ءۇشiن دە قادiرلi. سەبەبi ول – ءباسپاسوز الەمiندەگi ايرىقشا قۇبىلىس.
«شەرحان مۇرتازا!.. ايدىندى دا ايبارلى ەسiم!..». مۇنى ايتقان – ءار ءسوزiن زەرلەپ، ءار ءازiلiن ارلەپ ۇسىناتىن قالتاي مۇحامەدجانوۆ. سول ەسiمiنە دەيiن ايبارلى ادامنىڭ شەكپەنi دە وسال بولمايتىنى بەلگiلi. بۇل شەكپەندi سالماقتى دا، سابىرسىز دا، اساۋ دا، اسقاق تا، سەرi دە، سىلقىم دا، قىڭىر دا، قىرسىق تا پانالاعان.
شەراعاڭنىڭ شەكپەنiنiڭ iشiنە تارلاندار مەن تارپاڭداردىڭ ءبارi دە سىيعان. ءور التايدان جازىپ تۇرعان ماقالالارىنا قاراپ، قالام سiلتەسiنiڭ بولەكتiگiن بايقاپ، ورالحان بوكەەۆتi الماتىعا الدىرعان. سودان سوڭ وراعاڭ باۋىرىن جازىپ، قازاق دالاسىندا كەربۇعىداي كوسiلە شاپقان. مويىنقۇمعا العاش بارعان ساپارىنان كەيiن جۇرتتىڭ مىڭ رەت شيىرلاعان جەرiنە وزگەشە كوزبەن ءۇڭiلiپ، ايگiلi «قۇم مiنەزi» پوۆەسiن جازعان. اتىراۋ وبلىستىق گازەتiندە قىزمەت iستەپ جۇرگەن اقىن قىز فاريزا وڭعارسىنوۆانى «لەنينشiل جاستىڭ» باتىس ايماقتاعى مەنشiكتi تiلشiسi ەتiپ بەكiتكەن. كەيiنiرەك ونىڭ «مەن ساعان عاشىق ەمەس ەم» اتتى ولەڭدەر توپتاماسىن گازەتكە جاريالاپ، وقىرمانعا كەڭ تانىتقان. ارقادا ءوز ورنەگiمەن دارالانا باستاعان ءسوز زەرگەرi اقسەلەۋ سەيدiمبەكتi گازەتتiڭ ورتالىق قازاقستانداعى مەنشiكتi تiلشiسi ەتiپ تاعايىندايدى. سول جىلداردا-اق ولەڭiمەن ورگە بەتتەگەن مۇحتار شاحانوۆ وڭتۇستiك وڭiردەگi مەنشiكتi تiلشi بولىپ قىزمەتكە قابىلدانادى. ءسويتiپ، ول تۇلپارلاردى تاي كۇنiنەن تانيدى. قازاق ەلiنiڭ ءار تۇكپiرiندەگi جاس تالانتتاردىڭ بارiنە شەراعاڭنىڭ شەكپەنiنەن ورىن تيدi. ءوزiنiڭ تiلiنەن تاۋىپ، سول شەكپەننiڭ شالعايىنان بايقاۋسىزدا شىعىپ كەتiپ، كەيiن ءۇيiرiن قايتا تاپقان جۋرناليستەر دە جەتكiلiكتi.
قازاق قالامگەرلەرi ول كiسiنiڭ قاراماعىندا بولعان ساتتەرiن ساعىنىشپەن ەسكە الادى. بەكسۇلتان اعا نۇرجەكەەۆ «جالىن» جانە «جۇلدىز» جۋرنالدارىندا قىزمەت iستەپ جۇرگەن كەزiندە باس رەداكتوردىڭ قىزمەتكەرلەرiنە ءاردايىم قورعان بولعانى، تiلشiلەردiڭ سىنىنان وتپەگەن ماتەريالدى ەشقاشان جارىققا شىعارمايتىنى تۋرالى جازدى. داۋ-داماي قۋالاپ كەلگەن اۆتورعا جۋرناليستەرiن ەشقاشان جىعىپ بەرمەيتiن كورiنەدi. مەرەكە قۇلكەنوۆ گازەت باسشىسىنىڭ كوممۋنيستiك جۇيە مەن ادەبيەتتەگi حالتۋرششيكتەرگە قايمىقپاي قارسى تۇرا بiلگەنi جونiندە اڭگiمەلەيدi. «اق ۇيدەن ءجۇزi قابارىپ، كوزدەرi شاتىناپ، جارالى جولبارىستاي شامىرقانىپ كەلگەن شەراعاڭ قاراۋىنداعى سايىپقىراندارىنا شاڭ جۋىتپايتىن»، – دەيدi ول.
ال بiردە «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ كەزەكشiلiگiندە بولعان مۇسا راحمانبەرديەۆ پەن راحىمجان وتارباەۆ سەكرەتارياتتاعى الاشىباي ەسماعامبەتوۆتi ەرتiپ الىپ، سول كۇنi نومiرگە كەتiپ بارا جاتقان باس رەداكتوردىڭ اڭگiمەسiن جاقسىلاپ «جۋىپتى». اقكوڭiل الاشىباي اعام باستىعىنىڭ سۋرەتiن «قىز-قىرقىن قۇلاپ تۇسەردەي» ەتiپ ارلەيمiن دەپ ءجۇرiپ، شەراعاڭنىڭ بەينەسiندەگi ونسىز دا قويۋ مۇرتىنا بوياۋدى قالىڭداۋ جاعىپ جiبەرiپتi. كەزەكشiلiك ەتكەن ءنومiردi ەرتەڭiنە انىقتاپ بiر-اق كورگەن كوركەم تiلدiڭ حاس شەبەرi راحىمجان اعام بىلاي دەيدi: «مۇرتتىڭ ورنىندا تۋرا توقپان جiلiك سەكiلدi بiر پالە كولبەڭ قاعىپ، باستىقتىڭ ءجۇزiن ەشكiمگە كورسەتەر ەمەس. شىقپاعان شىبىن جان. جان-جاققا بوشالاپ قاشامىز». ول ول ما، اڭگiمەنiڭ «جازا» دەگەن تاقىرىبى بiرiنشi بەتتەگi انونستا «جالا» دەپ ايعايلاپ تۇرعان كورiنەدi. قانشا قاتال بولعانمەن، جۇرەگi كەڭ شەراعاڭ سوندا دا ۇندەمەپتi. تەك وقتى كوزiمەن ءبارiن بiر-بiر اتىپتى دا، تومەن قاراپ وتىرىپ، «تۇسiنiكتi» دەپتi. باسقا بiرەۋ بولسا، «تۇسiنiكتi» دەپ تiستەنبەي-اق، بiردەن تۇسiنiك جازدىرار ەدi. «جازا» مەن «جالانى» شاتاستىرۋدىڭ قانداي ەكەنiن كورسەتەر ەدi. جازۋى بiرiنەن-بiرi وتەتiن ساربازدارىن سىرتقا لاقتىرىپ تاستاۋعا قيماعان شىعار.
شەراعاڭنىڭ مەكتەبi ىلعي دا جاستارمەن تولىعىپ وتىردى. بiزدiڭ قاتارلاستارىمىز قاينار ولجاي، نۇرتورە ءجۇسiپ، قالي سارسەنباي، ەرمۇرات باپي، قىدىربەك رىسبەكوۆ جانە باسقالار مايتالمان باس رەداكتوردىڭ شاراپاتىن كوردi. كەزەكتi iسساپاردان ورالعان قىدىربەك دوسىمىزعا شەراعاڭنىڭ «ەگەمەن قازاقستاننان» باسقا جۇمىسقا اۋىسقانىن جيرەنشەنiڭ زامانىنان قالعان ءداستۇرلi تاسiلمەن بىلايشا «ەستiرتكەنبiز»: «پاتەر اۋىستىرعان قالاي ەكەن؟». «بۇل بiر كوكiرەكتەگi ۋ ەكەن!». «جۇمىس اۋىستىرعان قالاي ەكەن؟». «ول بiر جۇرەكتەگi شۋ ەكەن!». «باستىق اۋىستىرعان قالاي ەكەن؟». «وي، دۇنيە-اي، «ەگەمەننەن» شەراعاڭ كەتكەن ەكەن عوي...»، – دەپ قىدىش جەر تايانىپ وتىرا كەتتi... ەڭ سوڭعى تۇسى – ويدان شىعارىلعان قالجىڭ، ارينە. شىندىعىندا بىلاي بولدى. باعانادان بەرi ءوز ازiلiمiزبەن ءوزiمiزدi شىمشىلاپ، يت قىلىپ وتىرعان قىدىربەك: «قويشى-ەي، شەراعاڭ گازەتتەن كەتiپ قالدى ما؟»، – دەپ شورشىپ ءتۇستi.
شەراعاڭنىڭ گازەتتەن اۋىسۋىنىڭ جايىن سول شارۋانىڭ باسى-قاسىندا بولعان، ول كەزدە پرەزيدەنت اپپاراتىندا ءبولiم مەڭگەرۋشiسiنiڭ بiرiنشi ورىنباسارى قىزمەتiن اتقارعان ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ «ءباھادۇر» اتتى ماقالاسىندا بىلايشا باياندايدى: «سول تۇستا قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ جۇمىسى ماندىماي كەتتi. جۇرتشىلىقتىڭ كوڭiلi تولمايدى. حابارلارى تارتىمسىز. حالىقتىڭ كوڭiلiندەگi ءسوز ايتىلمايدى. اقىرى ويلانا-ويلانا كەلە بiر ويعا توقتادىق. تەلەۆيزيا باسشىلىعىن كۇشەيتۋ كەرەك. سوندا ونى كiم جاڭاشا باسقارا الادى؟ ونداي ادام بiرەۋ-اق – شەرحان مۇرتازا. «ەگەمەندi قازاقستان» گازەتiن جۇتىندىرىپ شىعارىپ وتىر. بۇرىن باسقارعان باسىلىمدارىنىڭ ءبارiنiڭ باعىن اشقان.
تەلەۆيزيانىڭ دا باعىن اشادى. سولاي شەشتiك. بۇل جولى دا ماسەلەنi الدىن-الا پىسىقتاۋ يدەيا اۆتورىنا تاپسىرىلدى. كابينەتتە شەراعاڭ شارت كەتسiن. «جۇمىس جاڭا-جاڭا جولعا ءتۇسiپ جاتىر عوي، باعىت دۇرىس كەلە جاتىر عوي، ونداي شەشiمنiڭ قانداي قاجەتتiلiگi بار؟ تەلەۆيدەنيە دەگەن، راديو دەگەن جولاپ كورگەن جەرiم ەمەس، مەن ول جەردە نە iستەيمiن؟». ولاي ايتامىز – كونبەيدi. بىلاي ايتامىز – كونبەيدi. كەمi جارتى ساعاتتاي ىرعاسۋعا تۋرا كەلدi. اقىرى ءسوزدiڭ بiر ورايىندا: «شەراعا، كەشەگi سوعىستا ستالين قاي مايداندا جاعداي ناشارلاسا، جۋكوۆتى سول مايدانعا جiبەرەدi ەكەن. پرەزيدەنت تە سiزدi قاي جەردە جۇمىس ناشارلاسا، تەك سول كiسi عانا جاقسارتا الادى دەپ، سول جەرگە سالعالى وتىرعان جوق پا؟» – دەپ قالدىم. شەراعاڭ زورلانا جىميدى… پرەزيدەنت ۇيعارىمى دەگەنگە توقتادى ما، باعانادان بەرگi تالاستان شارشادى ما، جاڭاعى ۋاجگە iشتەي كەلiستi مە، بiلمەدiم، ايتەۋiر ەندi ازداپ جiبي باستادى».
بiزدiڭ قىدىربەك دوسىمىزدى عانا ەمەس، ەگەمەندiكتەردiڭ ءبارiن مۇڭايتىپ، قازاقتىڭ تەلەديدارى مەن راديوسىنىڭ قۇلاق كۇيiن كەلتiرiپ بەرۋگە كەتكەن شەرحان اعانىڭ شەكپەنi مۇندا دا شاكiرتكە لىق تولدى. «تەلەديدار – قۇدiرەتتi كۇش. ول دا باياعى ەرتەكتەگi ءداۋ پەرi سياقتى: كiمنiڭ «سيقىرلى ساقيناسى» بار، سونىڭ قۇلاق كەستi قۇلى. ادامداردى جاپپاي ماڭگۇرت ەت دەسە، ماڭگۇرت ەتە الادى. جاپپاي يماندى ەت دەسە، يماندى ەتە الادى»، – دەپ كەيiپكەرiمiزدiڭ ءوزi ايتقانداي، ول ۇلت ساناسىن تازارتۋعا، قازاقتىڭ نامىسىن قايراۋعا باعىت ۇستادى. جاڭالىقتار باعدارلاماسى باستالاردا قاناتىن كەڭ جازعان قىران ءدۇر سiلكiنiپ، كوگiلدiر ەكرانعا شىعا كەلەتiن. قالامگەر-توراعانىڭ باستاماسىمەن ازiرلەنگەن «تاڭشولپان»، «شاراينا»، «ەرتەگi ايتىپ بەرەمiن» دەگەن باعدارلامالار كورەرمەندi تەلەديدار الدىنا جiپسiز بايلادى. اسiرەسە، كiرiسپەسiنiڭ ءوزi رۋح شاقىراتىن «شارايناعا» شەراعاڭنىڭ ءمان بەرگەنi سونشالىق، كەيدە بۇل باعدارلامانىڭ ارiپتەستەر اراسىندا «شەراينا» دەپ اتالعانى دا جۇرتشىلىقتىڭ ەسiنەن شىعا قويماعان بولار.
شەراعاڭ «قازاقستان» تەلەراديوكومپانياسىن باسقارعان تۇستا جينالىس ۇستiندە پروبلەمانى جەرiنە جەتكiزە ايتاتىن سول مەزگiلدەگi بايقوڭىر تەلەراديوكومپانياسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، ارقالى اقىن شاھيزادا ابدiكارiموۆتiڭ قىزۋقاندىلىعىنا سۇيسiنەتiن كورiنەدi. ول ءسوز العان بويدا، «ال، شاھيزادا، شاقىلدات!» – دەيدi ەكەن. سول شاكەڭ سەرiلiك قۇرىپ ءجۇرiپ، جۋرفاكتى جيىرما ەكi جىلدا ارەڭ بiتiرiپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى بايقوڭىر تاقىرىبىنان ديپلوم قورعاعاندا، مەملەكەتتiك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ توراعاسى شەراعاڭ ونىڭ ماسەلەنi كانiگi عارىش مامانى سياقتى تالدايتىنىنا ءتانتi بولىپتى. كوپ ۇزاماي قىزىلوردا قالالىق تەلەراديوكومپانياسىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالعان شاھيزادا ابدiكارiموۆ شەرحان مۇرتازاعا تەلەفون سوعادى. بۇل كەزدە شەراعاڭ توراعا ەمەس، ءماجiلiس دەپۋتاتى ەدi. ول كەتكەن سوڭ «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ جاڭالىقتار باعدارلاماسىنىڭ «شاراينا» دەگەن اتاۋى الىنىپ تاستالعان. وسىعان وراي قىزىلوردالىق جۋرناليست ءوز كومپانياسىنىڭ جاڭالىقتار باعدارلاماسىن سولاي اتاۋعا رۇقسات سۇرايدى. «رۇقسات!» – دەيدi شەراعاڭ گۇر ەتiپ.
سودان بەرi شيرەك عاسىرعا جۋىقتادى. ۇلكەن شاكەڭنiڭ «شارايناسىنىڭ» جولىن جالعاعان كiشi شاكەڭنiڭ «شارايناسى» ەفيردەن ءالi كۇنگە دەيiن تۇسكەن ەمەس.
شەبەرلiكتiڭ مەكتەبi
ءباسپاسوزدi بيلەگەن،
تەرiدەيiن يەلەگەن.
تەكتiلiگiن تانىتىپ،
تارپاڭدارعا تيمەگەن!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
بiز – شەراعاڭنىڭ شەكپەنi شاكiرتكە تولىپ كەتكەن كەزدە جۋرناليستيكاعا كەلiپ، بەردiقۇلوۆتىڭ بەشپەنتiن پانالاعان بۋىنبىز. ول زاماندا شەراعاڭ مەن سەيداعاڭ تۋرالى اڭىزعا بەرگiسiز اڭگiمەلەر ۇنەمi ايتىلاتىن. بۇلاردىڭ ەكەۋi دە «لەنينشiل جاس» گازەتiن بiرiنەن سوڭ بiرi باسقارىپ، حالىقتىق باسىلىمعا اينالدىرعان، جالپىعا بiردەي مويىندالعان مايتالمان باس رەداكتورلار ەدi. قاي جاعىنان دا ۇلگiلi. كەلبەتتەرi كەلiستi. قالامدارى قارىمدى. شىعارماشىلىعى شۇرايلى. باتىلدىقتارى داۋ تۋدىرمايدى. ەڭ باستىسى، جۇيرiكتەردiڭ جۇيرiگiنiڭ ءوزi مالتىعىپ قالاتىن گازەت شىعارۋ ونەرiن جەتiك مەڭگەرگەن. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بiتكەن وسى ەكi رەداكتوردىڭ ارقاسىندا «لەنينشiل جاس» ۇزاق جىل بويى ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن تۇگەلدەيتiن التىن قازىنا سانالدى. باسىلىم بەتiندە قازاق قالامگەرلەرiنiڭ شەبەرلiگiن شىڭدايتىن شىعارماشىلىق مەكتەپ قالىپتاستى. بۇگiنگi ادەبيەتiمiزدiڭ دiڭگەگiن بiر كەزدە وسى گازەتتiڭ وتىمەن كiرiپ، كۇلiمەن شىققاندار نىق ۇستاپ تۇر.
قوس ساڭلاق قاي كەزدە ءوزارا تiلەۋلەس بولدى. ەكەۋمiزدiڭ قايسىسىمىز مىقتىمىز دەپ، باق-نەسiبە جارىستىرا قويماعان سياقتى. قايتا جاستار گازەتiنiڭ بەرەكەلi ءداۋiرi وسى ەكەۋiنiڭ ەسiمiمەن بايلانىستى بولعان سوڭ، ولار بiر-بiرiن تولىقتىرىپ تۇرعان سەكiلدi كورiنەدi بiزگە.
سەيداحمەت بەردiقۇلوۆتىڭ شەراعاڭ تۋرالى «كاينوزوي ارشىلىپ جاتىر» دەگەن دەرەكتi اڭگiمەسi بار. سول جازباسىندا ول: «1958 جىلى كونە مىسىر سوعىستىڭ كوك تۇتiنiنە قاقالدى. سۋەتس شاتاعى. ءار ءۇيدiڭ ديناميگiنەن «مۇسىلمان جۇرتى كوتەرiل. اراب ەلiنiڭ ەڭسەسiن باسقىسى كەلگەن يمپەرياليزم زۇلىمدارىنا بiرگە اتتانايىق!» دەگەن ۇران بوي تiتiرەتەدi. سول بiر كۇندەرi ويلانباستان جارتى بەت قاعازعا وتتى ءوتiنiش جازىپ، ۆوەنكوماتقا اپارىپ بەرگەن كۇندەر-اي. «كiشi لەيتەنات بەردiقۇلوۆ، كiشi لەيتەنانت مۇرتازاەۆ جولداستار، پاتريوتتىق ينيتسياتيۆالارىڭىزعا راحمەت. قاجەت دەپ تاپساق، ەرiكتiلەر توبىنا العاشقىلاردىڭ بiرi ەتiپ جازامىز. ۆوەنكوم اۆيلوۆ» دەگەن حات تiلدەي قاعازداردىڭ اراسىندا قازiر دە بار بولسا كەرەك»، – دەپ تولعانادى.
بiر كەزدە ەكەۋi جاستار باسىلىمىندا قاتار قىزمەت iستەپتi. جاستارى دا شامالاس. الماتىنىڭ جايما بازارىن قىناما قارا بەلدiك جايلاعان ەلۋiنشi جىلداردا رەيدكە بiرگە شىققان. وسىنداي بiرلەسكەن شارالاردان تالاي رەت ۇجىمدىق ماقالالار جازعان. بiر-بiرiن قالجىڭمەن قاجاپ، كوڭiلدەنگەندە «ارىستانحان»، «بەرديكۋليدزە» دەپ ءوزارا تiل قاتىسقان. سول كەزدەگi ارiپتەس-دوسقا دەگەن كوڭiلiن سەيداعاڭ بىلايشا ورنەكتەيدi: «شەرحاندار جازۋدىڭ «اق بۋراسى ويناعاندا» ساعات التىدان سوڭ قالىپ، ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا رەداكتوردىڭ ەسكi ديۆانىنا قۇلاي كەتەر ەدi». ول شەرحان مۇرتازانىڭ تىنىم المايتىن جانكەشتiلiگiن («نايزانىڭ ساعاعىنا ۇيىقتاعان باياعىنىڭ باتىرلارىنا تەڭەپ جiبەرسەك، ودان مۇرتازاەۆ ءبوسiپ تە كەتپەيدi, اقتارىلا ءتۇسiپ، اق قايناردىڭ تىعىنىن اتۋى دا كادiك»), گازەتتiڭ جۇمىسىنا ابدەن بەرiلگەندiگiن («تولىقسىعان جاس كەلiنشەكتi, سارىشاقا بالالاردى ايلاپ الماتىعا تاستاپ، كەپكانى باسا كيiپ، كەرزi ەتiكپەن ويدىم-ويدىم اق جەم تۇسكەنشە ەسiلدiڭ ارعى جاعى، بەرگi جاعى، بارار تۇس قوستاناي ما، تورعاي ما ەكەن دەگەن كۇندەرiنە قوس ات الىپ قۋسا دا شەراعاڭ جەتە الماس: ءيا، جەتكiزبەي كەتكەن جەمiستi شاق») بەينەلi تiلمەن بايانداپ، سۇلۋ سوزبەن سۋرەت سالادى.
جۋرناليست شەرحان مۇرتازا جازۋشى شەرحان مۇرتازادان بۇرىنىراق تانىلعان. عافۋ ەتiڭiز، ادەبيەت الەمiنە ەكەۋiنەن دە بۇرىن كەلگەن اقىن شەرحاندى ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنبiز عوي. كەيiپكەرiمiز دە بارلىق قالامگەرلەر سەكiلدi الدىمەن ولەڭ ورگەن. تەك ءورiپ قانا قويماعان، ۇلكەندi-كiشiلi گازەتتەرگە ۇسىنعان. ونى ايتاسىڭ، جىرلارى ۇجىمدىق جيناققا شىققان. ەندi شەراعاڭ شايىرلىعىنىڭ قالاي شەكتەلگەنi تۋرالى ءوزi ايتسىن. «ەلۋiنشi جىلداردىڭ ورتاسىندا جاڭادان جاۋقازىنداي قىلتيىپ كورiنگەن جاس اقىنداردىڭ جيناعى جارىق كوردi. اراسىندا مەنiڭ ءۇش-ءتورت ولەڭiم بار. بiر كۇنi «لەنينشiل جاستا» سول جيناققا سىن جاريالاندى. اۆتورى – زەينوللا سەرiكقاليەۆ. مەنiڭ ولەڭدەرiمنiڭ بىت-شىتىن شىعارىپتى. سودان قايتىپ ولەڭ جازعاندى ءۇزiلدi-كەسiلدi قويىپ كەتتiم. ءسويتiپ، سىنشى زەينوللا قازاق پوەزياسىن بiر حالتۋرادان ساقتاپ قالدى»، – دەپ جازدى ول.
پۋبليتسيست شەرحاننىڭ iلكi قادامى جاستار گازەتiندە باستالعان. اسiرەسە ورتالىق قازاقستان وڭiرiندە تiلشi بولىپ جۇرگەن كەزiندە ءوندiرiس تۋرالى ماقالالارى كوپتەپ جارىق كورگەن. كەيiنiرەك «سوتسياليستiك قازاقستاننىڭ» تiلشiسi رەتiندە بارلىق ايماقتى ارالاپ، ەل تiرشiلiگiنiڭ تىنىسىن تانىتقان. سارعايعان «سق»-نىڭ الپىسىنشى جىلعى بiر نومiرiندە «بالىقشىنىڭ باقىتى» دەگەن وچەرك جاريالانىپتى. كەيiپكەرi – مەن تۋىپ-وسكەن ارالدىڭ اتاقتى بالىقشىسى، سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi ۇشتاپ وتەۋليەۆا. ۇشتاپ اپامىز اۋەلi كوك تەڭiزدەن بالىق اۋلاپ، كەيiن دە وسى سالانىڭ شارۋاشىلىقتارىندا قىزمەت iستەگەن-دi بiزدiڭ قاراتەرەڭدە سول كiسiنiڭ جولىن قۋعان لەنين وردەندi كۇلپاش بەيسەنوۆا دەگەن تاعى بiر بەدەلدi بالىقشى اپايىمىز بار ەدi. جالپى، ارالدىڭ تانىمال بالىقشى ايەلدەرi ساۋساقپەن سانارلىق قانا. سولاردىڭ ەڭ مىقتىسى شەراعاڭنىڭ كەيiپكەرi بولىپتى.
بiز ونىڭ جيىرما التى جاسىندا جارىق كورگەن «قۇرىلىسشى داكۋ» دەگەن العاشقى كiتابىن پاراقتاپ وتىرمىز. بار-جوعى 28 بەتتەن تۇراتىن شاعىن كiتاپشا. «ءوندiرiس جاڭاشىلدارى» دەگەن جوبا اياسىندا «جاسامپاز ەڭبەك ادامدارى» دەگەن سەريامەن شىققان كولەمدi بiر عانا وچەرك. بۇگiنگi ۇرپاق ەسiمiن بiلە بەرمەيتiن داكۋ ابديەۆ دەگەن كiم ەدi? ول – لەنين وردەندi قۇرىلىسشى. وسى كاسiپتi جەتiك مەڭگەرگەن مايتالمان مامان. سىر بويىنىڭ تۋماسى. اقتوبەدە، قارساقبايدا ءوندiرiس ورىندارىن سالۋعا اتسالىسقان. 1943 جىلى بيلiك ونى مايداننان الىپ قالىپ، قاراعاندى وبلىسىنداعى سامارقانت ەلدi مەكەنiنە جiبەرگەن. داكۋ كەڭ دالادا تەمiرتاۋدىڭ قۇرىلىسىن باستاعان. قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنان باستاپ، بارلىق كاسiپورىنداردىڭ عيماراتى ونىڭ قولىنان وتكەن. وداقتىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن كەلگەن جاس ورەندەرگە قۇرىلىس سالۋ ونەرiن ەرiنبەي-جالىقپاي ۇيرەتكەن. سول كەزدiڭ وزiندە زەينەت جاسىنا جاقىنداعان داكۋ ابديەۆ تالاي اقىننىڭ ولەڭ-جىرىنا ارقاۋ بولىپتى. ولاردىڭ بiرi: «اعىلىپ ۇلى وتاننىڭ ءار بەلiنەن، جينالدى تەمiرتاۋعا لەك-لەگiمەن. ءابدiنiڭ داكۋi ەدi سونىڭ بiرi, جۇلدە العان «كوكجيدەنiڭ» كوپ ەرiنەن» دەپ جىرلاسا، تاعى بiر شايىر: «قالاعى ابديەۆتiڭ جارق-جۇرق ەتتi, بەتوننىڭ مiنiن تاۋىپ قىرناعاندا. شەبەردiڭ ونەرi ارتتى كۇننەن-كۇنگە، جانسىزعا جان بiتiرiپ سىرلاعاندا» دەپ تولعايدى. ءسويتiپ، بۇل كiسi ەرەن ەڭبەگi ارقىلى قاراعاندىدا ورiستەگەن «وندiرiستiك پوەزيانى» وركەندەتۋگە ەرەكشە ۇلەس قوسقان. سول داكۋدiڭ ونەگەلi ءومiربايانى «لەنينشiل جاس» گازەتiنiڭ قاراعاندىداعى مەنشiكتi تiلشiسi شەرحان مۇرتازانىڭ نازارىن اۋدارىپتى. وسى العاشقى كiتاپ شەراعاڭنىڭ شىعارماشىلىق مۇحيتىنا شىعار جولىن باستاپ بەرگەن ءتارiزدi.
باسىلىمنىڭ باپكەرi
شەراعاڭنىڭ شەكپەنi –
شىڭدالۋدىڭ مەكتەبi.
شىعارمايدى ۇناساڭ،
شەكپەنiنەن شەتكەرi.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
كەيiپكەرiمiزدiڭ اتىن اڭىزعا اينالدىرعان ەرەكشە قىرى – گازەت شىعارۋ iسiن باسقارۋ ونەرi. سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ شەرحان مۇرتازانىڭ رەداكتورلىعىنا دا لايىقتى باعا بەردi. «ول اسiرەسە «لەنينشiل جاستا» ايشىقتى كورiندi. شەرحاننىڭ رەداكتورلىعى دا ءوز الدىنا بiر جىر ەكەندiگiن جۇرت بiلسە كەرەك»، – دەپ ءسۇيسiندi. «جۇرەكتەردەن جانارتاۋ اتقىلاعان كۇندەردە جيناعان قور شەرحاندى ەشقاشاندا ساۋساقتان سورعىزباي، قالاي ويقاستاۋىنا دا اككۋمۋلياتور بولارىنا بiز كۋا»، – دەپ سەنiم ارتادى.
شەراعاڭنىڭ «لەنينشiل جاسى» وقىرماننىڭ شەكسiز ىقىلاسىنا بولەندi. ونىڭ تۇسىندا «قىز جiبەك» فيلمiنiڭ عابيت مۇسiرەپوۆ جازعان ستسەناريi گازەتتە جاريالانادى. كورنەكتi قالامگەر باسقاعا ەمەس، وسى باسىلىمعا بۇيرەگi بۇرىپتى. جىل سايىن ءتۇرلi تاسiلمەن ناۋرىز مەيرامى تۋرالى مالiمەت بەرiلiپ تۇردى. جۇرتتى ابدەن زارەزاپ قىلعان زار زامان اقىندارى دۋلاتتىڭ، شورتانبايدىڭ، ولارمەن رۋحتاس بۇقار جىراۋدىڭ ولەڭدەرi جارىق كورگەن كەزi بولىپتى. جاستار گازەتi بەتiڭ بار، ءجۇزiڭ بار دەمەيتiن وتكiرلiگiمەن دە ەرەكشەلەندi.
برەجنەۆكە ارقا سۇيەپ، قازاق ونەرiن قولجاۋلىق قىلعان «قازاقكونتسەرتتiڭ» باسشىلارى – ەرلi-زايىپتى چەرنىشەۆتاردى اياۋسىز سىنعا الادى. جاس رەداكتور وداقتىق دەڭگەيدە داۋ تۋدىرعان وسى ماقالاعا بايلانىستى ءوش العىسى كەلگەن وكتەمدiكتiڭ وكپەك جەلiنە ماڭدايىن توستى. بiردە ءنومiر شىعارۋ بارىسىندا قولايسىز كليشەنiڭ كەسiرiنەن لەنيننiڭ سۋرەتi سىيماي، شۇيدەسi كەسiلiپ قالىپتى. بۇكiل جۇيەنi قۇرعان پرولەتاريات كوسەمiنiڭ ءداۋ باسىنا ۇقىپتى قاراماعانى ءۇشiن جاستار باسىلىمىنىڭ باسشىسى تاعى دا تارتiپكە شاقىرىلادى. وسىنداي جاعدايدا وعان رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ جەتەكشiسi وزبەكالi جانiبەكوۆ ۇنەمi اراشا تۇسەدi. «تۋعانىم ەمەس، تۋىسقانىم ەمەس... بۇل جانiبەكوۆ نەگە مەنi قايتا-قايتا وقتان الىپ قالادى؟»، – دەپ تولعاناتىن كەزi وسى تۇس. بiراق وسىنىڭ ءبارi شەراعاڭدى شيرىقتىرىپ، شىڭداپ شىعارادى.
بiزدiڭ كەيiپكەرiمiز «لەنينشiل جاسقا» رەداكتور بولىپ كەلگەندە، تارالىمى اسا كوپ ەمەس ەكەن. ونى 150 مىڭعا دەيiن جەتكiزەدi. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ تارالىمىن 255 مىڭعا دەيiن وسiرەدi. كەيiن اتىشۋلى «پراۆدانىڭ» ءوزi «جۇلدىزدى» ۇلتتىق ادەبي باسىلىمداردىڭ iشiندەگi ەڭ الدىڭعى قاتارلىسى دەپ اتاپ ءوتiپتi. «پراۆدا»، ءسويتiپ، وسى جولى شىڭعىرعان شىندىقتى ايتىپتى. وزگە جۇرت باسۋعا باتا الماي جۇرگەن بiر شىعارماسى «جۇلدىزعا» جاريالانعاندا مۇستاي كارiم: «سۋروۆىي يزداتەل شەرحان! ۆى سدەلالي پوچتي نەۆوزموجنوە»، – دەپ ءسۇيسiنiپتi.
ال شەراعاڭ شىڭعا شىعارعان «قازاق ادەبيەتi» گازەتi دۇرiلدەپ تۇرعان كەزدە بiز ستۋدەنت ەدiك. قوعام قايراتكەرi سابەتقازى اقاتاەۆ «جۇما كۇنi كەلەتiن قۇتتى قوناق» دەپ اتاعان بەرەكەلi باسىلىم ءۇتiر-نۇكتەسiنە دەيiن وقىلاتىن. ساباقتان كەلە سالا سونى iزدەپ، بەزiپ كەتەتiنبiز. بiر ءنومiرiن جiبەرiپ الساق، نامازىمىز قازا بولعانداي، كiتاپحاناعا تارتامىز. «قازاق ادەبيەتi» ويلى وچەرك پەن الەۋمەتتiك ساراپتامانىڭ مەكتەبi سەكiلدi ەدi. ديداحمەت ءاشiمحانوۆ، مۇسا راحمانبەرديەۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆتەر اپتا سايىن گازەت بەتiندە قارا سوزدەن قۇيىن تۇرعىزىپ، جاسىن ويناتىپ جاتاتىن. ءومiرi كورمەگەن وڭiرiنە بارىپ، عالامات ماقالالار سەرياسىن ۇسىنعان راحىمجان وتارباەۆ «ارال تاعدىرى – ادام تاعدىرى» دەپ جارياعا جار سالدى. ون التىنشى بەتتiڭ يەسi كوپەن كوكەم «قوجاناسىر قورجىنىنىڭ» قازىناسىن ۇستاپ وتىردى. ارا-تۇرا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ورالحان بوكەي قالامدى قولعا الادى. و..، جاسىن ويناعاننىڭ كوكەسi سوندا بولادى... وسىلاردىڭ ءبارi ءباسپاسوزدiڭ جۇرەگiنە قان بەرiپ تۇرعان شەرحان مۇرتازا دەيتiن الىپ گەنەراتوردىڭ توت باسپايتىن تەتiكتەرi ەدi. سول تەگەۋرiندi تەتiكتەر بۇگiنگi رۋحاني الەمدi دە سەتiنەتپەي ۇستاپ تۇر.
شەراعاڭ گازەت شىعارۋدى ابدەن مەڭگەرگەن ادام، بارعان جەرi جايناپ سالا بەرەتiنi سودان عوي دەرسiز. ال بۇرىن مۇلدە بايقاپ كورمەگەن سالاسى – تەلەراديونى تاۋىس قۇستاي تۇرلەندiرگەنiن قايتەسiز؟! قازاق تەلەۆيزياسى قولىنا قىران بۇركiت ۇستاپ، باسىنا بورiك كيiپ، يىعىنا شاپان جامىلىپ شىعا كەلگەن جوق پا؟! تەلەجۋرناليستەردiڭ تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، ەل-جۇرتپەن ەسەندەسۋگە قۇمارتقانى كiمنiڭ ارقاسى ەدi?!
ول قاي باسىلىمدا دا جۋرناليستەردiڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قارامادى. 1989 جىلى «سوتسياليستiك قازاقستانعا» كەلگەندە جەلتوقساندىقتاردىڭ سۋرەتiن جاريالايمىن دەپ، پارتيادان شىعارىلعان ماماديار جاقىپ تەحنيكالىق قىزمەتتە ءجۇر ەكەن. بۇرىن وسى باسىلىمنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، «جەتiسۋ» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى بولعان ماكەڭ ادەپكiدە قاسكەلەڭدەگi اۋداندىق گازەتكە جەر اۋدارىلىپتى. تiپتi تيiستi ورىندار وعان تiلشiلiكتi دە قيماي، كوررەكتورلىققا ازەر كەلiسiم بەرiپتi. سودان بiرتە-بiرتە بەرi قاراي جىلجىپ، «سق»-نىڭ بوساعاسىنا قايتادان تابان iلiكتiرگەن كەزi ەكەن. شەراعاڭ ونى كەيiنiرەك ءبولiم مەڭگەرۋشiسi ەتiپ تاعايىنداپ، رەداكتسيا القاسىنىڭ قۇرامىنا ەنگiزەدi. ماڭعىستاۋدىڭ مۇناي سالاسىنا ەڭبەگi سiڭگەن تالانتتى اقىن تەمiرحان مەدەتبەكتi گازەتتiڭ سول وبلىستاعى تiلشiسi ەتiپ بەكiتەدi. پاتەردەن-پاتەرگە كوشiپ، قينالىپ جۇرسە دە، ۇزبەي ماقالا جازىپ، ەلدiڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن قالي سارسەنبايدى قىزمەتكە شاقىرادى. جۇيرiك جۋرناليست ۇزاماي پاتەر الادى. باس رەداكتور تەك ءوز ساربازدارىن عانا ەمەس، ولاردىڭ كەيiپكەرلەرiن دە جارىلقايدى. قالي «قارعاش» دەگەن تاماشا ەسسە جازىپ، ۇزاق جىل ۇمىت قالعان ايگiلi ءانشi امانگەلدi سەمبيندi قازاق جۇرتىنا قايتا تانىتقان ەدi. شەراعاڭ دەپۋتاتتىق مانداتىن پايدالانىپ، ونەر ساڭلاعىنا الماتىدان ءتورت بولمەلi ءۇي الىپ بەرەدi. ول كiسiنiڭ قالي سارسەنبايعا دەگەن قۇرمەتi ءالi دە ەرەكشە كورiنەدi. دالەل كەرەك دەسەڭiز، كەيiپكەرiمiز تۋرالى ۇزبەي جازىپ تۇرعان بەلگiلi قالامگەر ءادiل دۇيسەنبەكتiڭ «شەراعامنىڭ شەرۋi» دەگەن كiتابىنداعى «قاليدىڭ كازيتi» دەگەن شاعىن اڭگiمەنi وقىڭىز.
رەداكتور – قىزمەتتەن كەتكەن سوڭ دا رەداكتور. شەراعاڭ بەرتىنگە دەيiن ءباسپاسوزدiڭ تامىر سوعىسىن باقىلاپ وتىرعان سەكiلدi. ونى اقپاراتتىڭ الىبىنا اينالعان اعامىزدىڭ قاناتتى سوزدەرiنەن اڭعارامىز. سونىڭ باسپاسوزگە قاتىستىلارىنىڭ ءوزi بiر الۋان. «بiر كەم دۇنيەسiندە» دە ارiپتەستەرi تۋرالى ايتىلماي قالمايدى. «جۋرنالشىلار دا تۇيە سياقتى. ارقالاعانى – التىن، جەگەنi – تiكەن» دەگەن ءسوزi باياعىدا-اق ەل اراسىنا كەڭ تاراپ كەتكەن. سونىمەن قاتار «قىلىش ەل شاۋىپ، قازىنا قۇرايدى، قالام قازىنا تاۋىپ، قايىر سۇرايدى» دەگەن وي-تۇجىرىمى دا وسىعان ورايلاس. ول ءباسپاسوزدiڭ باعاسىن ءتۇسiرiپ جۇرگەن قويىرتپاق تiل تۋرالى كوبiرەك تولعانادى.
تiل دەمەكشi, قازiرگi تەلەۆيزيا مەن راديودان «ڭ» ارپiنە تiلi كەلمەيتiن زيالىلاردىڭ ەل تاعدىرى، تiل تاعدىرى، ۇلت تاعىلىمى جونiندە پiكiر بiلدiرەتiنiنە كوز ۇيرەندi. بiر قىزىعى، كەيدە ولاردان «ڭ»-دى ايتا المايتىن جۋرناليستەر سۇحبات الىپ وتىرادى. وسىعان وراي، شەراعاڭ iلگەرiدە وسى ءارiپتiڭ قادiر-قاسيەتiن تانىتقان وسپانحان اۋباكiروۆتiڭ «ءڭوڭ» دەگەن ولەڭiن جاريالاعانىن ەسكە الىپ، «سودان ەندi ويلايمىن، جارىقتىق وسەكەم اۋليە ەكەن-اۋ دەپ. قازiرگi مىنا زاماندا «ڭ»-عا تiلi كەلمەيتiندەر كوبەيدi. تەلەديداردى تىڭداپ وتىرساڭ، «جاناعى، جاناعى» دەپ قويىپ، ءسوز اراسىنا ارام ءسوز قوسىپ سويلەيتiندەر جيiلەدi»، – دەپ رەنiشiن سەزدiرەدi.
بۇرىنعىنىڭ جۋرناليستيكاسىندا ۇيات دەگەن ۇعىم ۇستەمدiك قۇراتىن. «ارتىق-اۋىس سويلەپ قويسام، اعا بۋىن قالاي قارايدى؟» دەگەن يبالىلىق پەن يمەنشەكتiكتiڭ ءوزi جاراسىمدى ەدi. بۇگiنگi ەشنارسەگە قارامايتىن جاڭا بۋىننىڭ سەلدەي ەكپiنi تiل تۇگiلi پiلدiڭ ءوزiن جىعىپ كەتەدi. كوسەمسوزدi كوركەم سوزدەن كەم كورمەيتiن كەيiپكەرiمiزدiڭ «پۋبليتسيستيكانىڭ ءجونi باسقا. كوركەم ادەبيەت اۋىر ارتيللەريا بولسا، پۋبليتسيستيكا – كاۆالەريا» دەگەنi دە – تاعىلىمدى تۇجىرىم. ول ءباسپاسوزدi ەمەس، باسقا ءسوزدi دە ادەمi وي-پiكiرمەن ادiپتەيدi. ماسەلەن، «مىڭجىلدىقتار سوڭىنداعى ءسوز» دەگەن شاعىن ماقالاسىندا «ارال تەڭiزi تارتىلىپ، اراق تەڭiزi پايدا بولدى» دەپ اشىنا ايتادى.
شەراعاڭ ەلورداعا قونىس اۋدارعان «ەگەمەن قازاقستاندى» باستاپ كەلدi. جاي عانا باستاپ كەلگەن جوق، بايىرعى باسىلىمنىڭ ارقا توسiنە ورنىققانىن جالپاق جۇرتقا جاريالادى. «ارمىسىڭ! بۇل كەلگەن «ەگەمەن قازاقستان». قايران قازاق دالاسى كەڭ عوي. سوندىقتان بۇل گازەتتiڭ تۇراعى دا وزگەرە بەرەدi, اتى دا وزگەرە بەرەدi» دەپ وسى بiر ەرەكشە كوشi-قوننىڭ تاريحىن باياندادى.
بۇل دا – ءباسپاسوزدiڭ باس ساردارىنا لايىقتى iس!
قابiلەتتiڭ قايراعى
اقيقاتتىڭ انىعى،
قاعيداتتىڭ قانىعى.
كوسەمسوزدiڭ كوسەمi,
اقپاراتتىڭ الىبى!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
باسپاسوزگە ءار ادام ءار ءتۇرلi جولمەن كەلەدi. «اي مەن ايشا» رومانىندا ايتىلعانداي، شەراعاڭا ءوزiنiڭ العاش كورگەن جۋرناليسi, «ستالين جولى» گازەتiنiڭ تiلشiسi نۇرتاي شويىنبەكوۆ وي سالعان سياقتى. كولحوزدىڭ كەڭسەسiنە كiرiپ كەلگەن اققۇبا ءوڭدi, ءجۇرiس-تۇرىسى ورنىقتى جاياۋ جۋرناليست باس بۋحگالتەر ءزابيرانى ساۋالدىڭ استىنا الادى. سوندا بالا بارسحان ەسەپشi اپايىنىڭ ساسقالاقتاعان تۇرiنە قاراپ، ءباسپاسوزدiڭ باسقا سوزدەن ايىرماسىن بiردەن بايقايدى. ونىمەن قويماي باس بۋحگالتەر بۇعان تiلشiنi كورشi كولحوزعا جەتكiزiپ تاستاۋدى تاپسىرادى. ەكەۋi بiر اتقا مiنگەسiپ كەلە جاتقاندا، الگi جۋرناليست بايقاۋسىزدا «ءيا، اللا!» – دەپ قالادى. ونىسىنان ءوزi شوشىپ كەتەدi. قوشتاسىپ كەتiپ بارا جاتقان كەزدە شىعارىپ سالعان جاس سەرiگiنە «جازىپ تۇر» دەيدi. بالكiم، قيىن-قىستاۋ زاماندا يماندىلىعىن جوعالتپاعان وسى بiر كەيiنگi تاعدىرى بەيمالiمدەۋ ءباسپاسوز وكiلi بالاعىنىڭ بيتi بار بالاعا دەم بەرگەن شىعار. سول «جازىپ تۇر» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز شەراعاڭا ومiرلiك باعدارلاما بولدى ما ەكەن؟!
شەرحان مۇرتازا باس رەداكتورلىعىمەن عانا ەمەس، جازۋىمەن دە بارشاعا ۇلگi بولدى. ونىڭ پۋبليتسيستيكاسى كوركەم شىعارماداي وقىلادى. كوسەمسوزiنiڭ ءوزi تارتىمدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدi. وقىرماننىڭ نازارىن اۋدارىپ، جۇرەگiنە جەتەتiن تۋرا جولدى تابا بiلەدi. ۇتىمدى فورما قولدانۋدىڭ شەبەرi. شەرحان مۇرتازا مەن كامال سمايىلوۆتىڭ جىل بويى جالعاسقان حاتتارى – ەل قامىن، ۇلت مۇددەسiن ءباسپاسوز بەتiندە جوقتاۋدىڭ ايقىن كورiنiسi. «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ العاشقى باس رەداكتورى عابيت مۇسiرەپوۆ پەن سول كەزدە وسى باسىلىمدى باسقارىپ وتىرعان شەراعاڭنىڭ اڭگiمەسiنە نەگiزدەلگەن «ەكi رەداكتوردىڭ سۇحباتى» قانداي؟
جاس شەرحان و باستان اقپاراتتى تەز الاتىن ابجiلدiگiمەن كوزگە تۇسكەن. الپىسىنشى جىلداردا «سوتسياليستiك قازاقستاندا» جۇرگەن كەزiندە الماتىعا پەرۋدiڭ ايگiلi ءانشiسi يما سۋماك كەلەدi. ءور مiنەزدi ونەر يەسi ادەپكiدە قۇستارعا ەلiكتەپ ءان شىرقاۋدى ۇيرەنگەن ەكەن. ءوز ورتاسىنا وتە ەرتە تانىلعان. الەمدە سيرەك كەزدەسەتiن داۋىس دارىعان يما سۋماك ەشكiمگە سۇحبات بەرمەيتiن كورiنەدi. بiراق سول جولى ونىڭ وزiنەن ون جاس كiشi جۋرناليسكە جۇرەگi جىلىپتى. «سiز بiزدiڭ كەچۋا-ۇندiستەرگە ۇقسايدى ەكەنسiز»، – دەپتi مەيiرلەنiپ. جازۋشى ءوزiنiڭ «بiر كەم دۇنيەسiندە» ونىڭ ارعى تاعدىرى نە بولدى ەكەن دەپ تولعانادى: «كiم بiلەدi, «كۇنگە تابىنۋ» ءانiن ايتقاندا ول قوس قولىن كوك اسپانعا قاراي سوزىپ جiبەرiپ، شىرقاۋ بيiككە سامعاپ ۇشقانداي كورiنۋشi ەدi. كۇن كوزiنە قاراي ۇشىپ كەتتi مە...». شەرحان اعانىڭ iزدەگەن كەيiپكەرi «بiر كەم دۇنيە» جارىققا شىققان 2008 جىلى لوس-انجەلەستە 86 جاسىندا قايتىس بولىپتى. دەنەسi گولليۆۋدتا جەر قوينىنا تاپسىرىلعان.
كەيiپكەرiمiز قاراپايىم نارسەنiڭ وزiنەن كوركەمدiك كورە بiلەدi. بولماشى دۇنيەگە قان جۇگiرتە الادى. وقىپ كورەلiك. «تامشىلاعان ءدارi جۇرەككە شيپا دەيدi. تامىرلار ارقىلى وسى تامشى جۇرەككە دە جەتەتiن كورiنەدi. ءنار بەرەتiن كورiنەدi. ونداي شيپادان اينالىپ كەتسەڭ بولماي ما! ونداي ەمنiڭ زەكەتi بولعىڭ كەلەدi. جاساسىن تامشىلار! بiراق سول تامشىلار دا تاۋسىلا باستايدى. ولشەۋلi عوي. بۇل عۇمىردا ءبارi دە ولشەۋلi. انە، سوڭعى تامشى! جەكە جىلجىپ بارادى». بۇل – ەمحانادا سيستەما الىپ جاتقان شەراعاڭ. سيستەما المايتىن ادام جوق. ءبارiمiز دە الدىق. بiراق سىرت كوزگە سۇرقاي سول كورiنiسكە وسىلاي جان بەرە الامىز با؟ ءاي، قايدام...
شەراعاڭنىڭ شىعارمالارىنىڭ iشiنەن العاش قولىما تۇسكەنi «قارا مارجان» ەدi. بالا كەزدە وقىعاندiكi شىعار، باس كەيiپكەر ناريماننىڭ ءار قيمىلى كوز الدىمدا تۇر. تiپتi كومبينات ديرەكتورى ونيكانىڭ كەۋدەسiنiڭ سىرىلىنا، امانقۇل اقىراپوۆتىڭ قورىلىنا دەيiن قۇلاعىمدا قالىپتى. وسى ماقالانى ازiرلەۋ بارىسىندا كەيiپكەرiمنiڭ بۇكiل جازعان دۇنيەسiن قايتا شولىپ شىقتىم. تiپتi بۇگiنگi جيناقتارىنا ەنگiزiلە بەرمەيتiن، جەتiسۋ وڭiرiندەگi ازامات سوعىسىنا قاتىسقان، ءوز داۋiرiندە باسشىلىق قىزمەت اتقارعان احمەتجان شىنبولاتوۆ تۋرالى جازىلعان «احمەتجاننىڭ انتى» دەگەن دەرەكتi پوۆەسiن دە ويعا الدىم. ونىڭ شىعارماشىلىقتىڭ ادام ايتقىسىز ازابىن تارتقانىنا، ولشەۋسiز iزدەنiستiڭ ارقاسىندا عانا بيiك بەلەسكە شىققان قالامگەر ەكەنiنە كوز جەتكiزدiم. ماسەلەن، جيىرما التى جاسىندا قۇرىلىسشى داكۋدi جانە مەنiڭ بالىقشى ۇشتاپ اپامدى جازاتىن شەرحان مەن كەيiنگi شەرحاننىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي.
ونى قايتا شىڭداپ شىعارعان كۇش باسپاسوزدەگi تىنىمسىز ەڭبەك دەپ ويلايمىز.
باسىلىمدارداعى ۇزاق جىلعى قىزمەتi قابiلەتiن قايراپ بەرگەندەي بولادى دا تۇرادى بiزگە. ارينە، قايراققا iلiنەتiن دە، iلiكپەيتiن دە قابiلەت بار. ال شەرحان شەرiنiڭ قابiلەتi قايراقتىڭ ءوزiن جانىپ جiبەرەتiن سەكiلدi. بۇل پiكiرiمiزدi قالامگەردiڭ ءوز سوزiمەن تۇزدىقتاي الامىز. ول جازبالارىندا ءباسپاسوزدiڭ پايداسىن دا («گازەت جۇمىسى – بiر جاعىنان جازۋشىنىڭ دوسى. ەل كورەسiڭ، جەر كورەسiڭ، سان ءتۇرلi ادامدارمەن كەزدەسەسiڭ. شىعارماعا جەم تابىلادى»), نايزاسىن دا («گازەت – بiر جاعىنان جازۋشىنىڭ جاۋى. ويىڭدا جۇرگەن، كوكiرەگiڭدi كەرنەگەن دۇنيەنi الاڭسىز وتىرىپ جازا المايسىڭ. ۇدايى وتتىڭ iشiندە جۇرەسiڭ. تۇندە دە تىنىم جوق») وتكiر تiلiنە تيەك ەتەدi.
توقسانىنشى جىلداردا «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» الماتىداعى عيماراتىنىڭ بiرiنشi قاباتىنان شاعىن كافە اشىلعانى ەسiمiزدە. سول كافەدە كەشكە قاراي قازاق رۋحانياتىنىڭ ءۇش الىبى – قالتاي مۇحامەدجانوۆ، شەرحان مۇرتازا جانە كامال سمايىلوۆ ۇنەمi ءوزارا اڭگiمەلەسiپ وتىرار ەدi. بiرi – «ارا» جۋرنالىنىڭ، ەكiنشiسi – «ەگەمەن قازاقستاننىڭ»، ءۇشiنشiسi – «اقيقاتتىڭ» باسشىسى. بۇل ۇشەۋiنiڭ جانىنا جاقىنداۋعا جاس جۋرناليستەردiڭ جiگەرi جەتپەيدi. بiراق اعالاردىڭ وزدەرi «كامال كافە» دەپ اتايتىن ءدامحانانىڭ iشiندە نەبiر قىزىقتى اڭگiمە ايتىلاتىنىنا ەشكiمنiڭ كۇمانi جوق-تى. ءبارiمiز وسى ۇشەۋiن سىرتىنان كورۋ ءۇشiن بوساعاسىنان سىعالاپ تۇراتىن سول كافە باياعىدا-اق قۇرىعان شىعار. كافەسi تۇگiل اكەسiن ۇمىتقان زامان ەمەس پە؟!
شەراعاڭ و باستا ۇستازعا جارىعان. تاعدىردىڭ جازۋىمەن ونىڭ مەكتەبiنە نەبiر زيالى مۇعالiمدەر جينالىپتى. جەر اۋدارىلىپ، سول وڭiرگە جiبەرiلگەن مۇحامەدجان قاراتاەۆ ادەبيەت پانiنەن ساباق بەرەدi. ال حيميا ءپانiن اتاقتى الاش قايراتكەرi جاقىپ اقباەۆتىڭ قىزى ارگۋنيا وقىتقان. وسىنداي اسا بiلiمدار ادامداردان ونەگە العان قالامگەردiڭ شىعارماشىلىق دiڭگەگi بەرiك بولعانى انىق.
«قالامگەرلiك تۇيسiكتiڭ بولاتىنى راس پا؟» – دەپ قالاسىڭ كەيدە. «شەرحان اعامىز بiر كەزدە سماعۇل سادۋاقاسۇلى تۋرالى تولعانا كەلiپ، «ەسiل ەرلەرگە تۋعان جەردەن توپىراق تا بۇيىرماعان عوي. بiر كەم دۇنيە...»، – دەپ كۇيزەلiپ ەدi. كەيiننەن ءوزi شىعارماشىلىعىن قادiرلەيتiن عالىم iنiسi ديحان قامزابەكۇلى ماسكەۋ كرەماتوريiنەن الاش ارداقتىسىنىڭ دەنەسiنiڭ كۇلiن استاناعا جەتكiزiپ، جەر قوينىنا تابىستاۋعا باستاماشى بولدى.
شەراعاڭنىڭ شىعارمالارىن قايسارلىق كەرنەپ تۇرادى. كەيiپكەردiڭ قايسارلىعى. قالامگەردiڭ قايسارلىعى. سول تاباندىلىق ونى الدەبiر اۋمەسەردiڭ تالاپ ەتۋiمەن اتاتەگiن اۋىستىرۋدان، ياعني، مۇرتازادان نۇرتازاعا كوشۋدەن ساقتاپ قالادى. سول بiربەتكەيلiكتiڭ ارقاسىندا تالاي نەسiبەسiنە قول جەتكiزەدi. كورگەن قيىندىعىنىڭ وتەۋiندەي بولىپ، الدىنان وڭكەي بiر جاقسى ادامدار جولىعادى. سولار كەلەشەككە ءجون سiلتەيدi. بالكiم، ونىڭ تۋراشىل مiنەزiنە ءتانتi بولعان شىعار.
شىنىندا دا، كەشەگi وتكەن ەر ءابiش، الاشتىڭ ابىزى ءابiش كەكiلباەۆ ايتقانداي، «شەراعاڭ – مiنەزدi ادام، مiنەزدiڭ جازۋشىسى».
بار بۋىننىڭ بايراعى
قالامى دا كۇشiندە،
قارىمى دا كۇشiندە.
شەرحان اعا ساۋ ءجۇرسiن،
شەكپەنiنiڭ iشiندە!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
شەرحان اعانىڭ كەيiنگi بۋىنعا دەگەن قۇرمەتi بولەك. جازعان دۇنيەلەرiنەن ونىڭ وزiمەن تiلدەسكiسi كەلگەن قالامگەرلەردiڭ ەشقاشان بەتiن قايتارماعانىن كورەمiز. اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆتiڭ ولەڭمەن جازعان حاتىنا ەرiنبەي-جالىقپاي سىر-سۇحبات تۇرiندە جاۋاپ بەرiپتi. ولەڭمەن جازعان حاتقا ولەڭمەن جاۋاپ جازا المايتىنىن بiردەن ايتادى. مۇنىڭ سەبەبiن تاعى بiر تولعامىندا ءوزi بىلايشا باياندايدى: «اقىن بولۋ – ارمان. بiراق اقىن ەمەسپiن. كوك ەسەكتەي ميتىڭداعان كوپ اقىننىڭ بiرi بولعىم كەلمەيدi». اڭگiمەلەسۋگە كوڭiلi اۋعان جۋرناليستەرگە دە ەسiگi ءاردايىم اشىق. ولارعا ايرىقشا ىقىلاس تانىتادى. Iلگەرiدە «سۇحبات» گازەتiنەن كەلiپ اڭگiمەلەسكەن ازات اكiموۆ شەراعاڭ ءوزiن كولiگiنە مiنگiزiپ، رەداكتسياعا جەتكiزiپ تاستاعانى تۋرالى جازدى. «شەراعا بولۋدىڭ بiر قۇپياسى ۇلكەنگە قۇرمەت، كiشiگە iزەت كورسەتە بiلۋدە بولسا كەرەك»، – دەپ وي تۇيەدi جۋرناليست.
اقپاراتتىڭ الىبى جاس بۋىندى ۇنەمi قولداپ كەلدi. ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن ۇنەمi قاداعالاپ وتىرادى. بiرقاتار ەڭبەكتەرiندە ءباسپاسوزدiڭ اسا تالانتتى وكiلi, قازاقشا وقىسا دا، ورىس تiلiن جەتiك بiلگەن iنi-دوسى، «پراۆدا» گازەتiنiڭ قازاقستانداعى مەنشiكتi تiلشiسi بولعان تەلمان جانۇزاقوۆتى iلتيپاتپەن ەسكە الادى. بۇگiنگi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi مۇحتار قۇل-مۇحاممەد باسپا قىزمەتiمەن اينالىسىپ جۇرگەن تۇستا «مىنا رىنوك زامانىنداعى شارۋاشىلىق باسقارۋدىڭ، ۇيىمداستىرۋدىڭ، iسكەرلiكتiڭ جاڭا ۇلتتىق ۇلگiسi» دەپ باعا بەردi. اقپارات وكiلدەرi اراسىنان شىققان تاعى بiر تانىمال تۇلعا دارحان مىڭبايدىڭ وڭتۇستiكتەگi ونەگەلi iستەرiن بارشا جۇرتقا ۇلگi ەتتi. وزىق ويلى كوسەمسوزشiلەر نۇرتورە ءجۇسiپ پەن قالي سارسەنبايدىڭ پۋبليتسيستيكاسى تۋرالى كوشەلi پiكiر ايتتى. كامال سمايىلوۆپەن جازىسقان حاتتارىندا سماعۇل سادۋاقاسۇلى تۋرالى اڭگiمەلەپ وتىرىپ، سول تاقىرىپتى جەتە زەرتتەگەن الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنىڭ ەڭبەكتەرiنە جۇگiنەدi. تiپتi جۋرناليستيكانىڭ كەيiنگi بۋىنىنىڭ وكiلi, يماندىلىق تاقىرىبىنا قالام تارتىپ جۇرگەن كەۋلiمجاي قۇتتيەۆتiڭ وي-تۇجىرىمى دا شەراعاڭنىڭ «بiر كەم دۇنيەسiنە» دايەكسوز رەتiندە الىنعان. دەمەك، ءباسپاسوزدiڭ ءباھادۇرi اسەرلi اڭگiمەنiڭ ءادiبi مەن ادەبiنە جەتە كوڭiل بولەدi.
كوسەمسوز عانا ەمەس، كوركەمسوز شەبەرلەرiن دە ۇمىتپايدى. مارحابات بايعۇت، نۇرعالي وراز، تۇرسىنحان زاكەنۇلى، ايگۇل كەمەلباەۆا سىندى تالانتتى جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنا شەبەرلiكپەن تالداۋ جاسادى. ومiردەن ەرتە كەتكەن دارىندى اقىن iنiسi باۋىرجان ۇسەنوۆتiڭ شىعارماشىلىق مۇراسىمەن تانىسۋعا دا ۋاقىت تاۋىپتى. ونىڭ «بەتپاقدالا قىرعىنى» دەگەن باللاداسىن وقىعان سوڭ «اقىن مەن اقبوكەن» دەگەن مولتەك ماقالا جازدى. «اقىننىڭ اتى – باۋىرجان. بiراق اتاقتى باتىر ەمەس، اقىن ەدi. ول دا جۋالىدان»، – دەپ تولعايدى. ولەڭiنەن ءۇزiندi كەلتiرەدi. ماقالاسىنىڭ سوڭىن «اڭدى، تابيعاتتى قورعاۋ قوعامى اقىننىڭ وسى ولەڭiن ءوز مەكەمەسiنiڭ ماڭدايشاسىنا جالاۋلاتا iلiپ قويسا عوي»، – دەپ تۇجىرىمدايدى. بiزبەن بiرگە وقىعان باۋىرجان وسى باللاداسىن جۋرفاكتاعى اۋديتوريالاردىڭ بiرiندە وتىرىپ جازىپ ەدi. ارادا جىلدار وتكەندە، باۋكەڭنiڭ «اقبوكەندەرiنە» شەراعاڭنىڭ ءوزi نازار اۋدارادى دەپ كiم ويلاپتى؟!
بiر كەزدە شەرحان اعا باسقارعان ەلiمiزدiڭ باس گازەتiنiڭ كەيىنگى باسشىسى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ كەيiپكەرiمiزدiڭ شىعارماشىلىق بولمىسىن بىلايشا بەدەرلەدi: «جۋرناليستيكادا ءوزi باسشىلىق جاساعان باسىلىمداردىڭ ءبارiنiڭ باعىن جاندىراتىن، قاي جەردە دە تالانتتى شاكiرتتەر شوعىرىن قالىپتاستىراتىن شىن مانiندەگi ۇلى رەداكتور رەتiندە تانىلدى. مۇنىڭ ءبارi بۇگiندە بارشا جۇرت مويىنداعان اقيقات، شىعار كۇندەي شىندىق. ەسiمi حالىقتىق ۇعىمعا اينالعان، سوڭعى شيرەك عاسىردا تالاي-تالاي نارەستەگە اتى ىرىمداپ بەرiلگەن مۇنداي تۇلعالاردى بiزدiڭ قازاق ءباھادۇر دەپ اتايدى». راس. شەرحان مۇرتازا، ءسوز جوق، ۇلى رەداكتور.
«تالاي-تالاي نارەستەگە اتى ىرىمداپ بەرiلگەن» دەمەكشi, بالالارىنا شەرحان اعامىزدىڭ ەسiمiن قويعان جۋرناليستەر دە بار. سونىڭ بiرi – «ەگەمەن قازاقستان» گازەتi باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى تالعات باتىرحان. كiشi ۇلى جەتi ايلىعىندا ومiرگە كەلگەندە، تالعات سالىپ ۇرىپ پارلامەنتكە بارادى. جەتiپ كەلۋiن كەلگەنمەن، شەراعاڭمەن سويلەسە كەتۋدiڭ رەتiن تاپپاي، ءسال كiدiرiڭكiرەپ قالىپتى. ءسويتiپ قيپاقتاپ تۇرعاندا قالامگەر تابىل قۇلياسوۆ ونى دەپۋتات-جازۋشىعا جەتەلەپ اكەلiپتi. شەراعاڭ پارلامەنتتiڭ جيىن وتەتiن زالىندا وتىرىپ، كۇندەي كۇركiرەگەن داۋسىمەن «تۇلپار مiنiپ، تۋ ۇستايتىن ازامات بولسىن!» – دەپ باتاسىن بەرەدi. كەيiن ارا-تۇرا كەزدەسiپ قالعاندا ۇلكەن شەرحان: «جەتi ايلىعىڭ جەتiلدi مە، ەي؟» – دەپ كiشi شەرحاننىڭ جاعدايىن سۇرايتىن كورiنەدi. نەمەرەسiنە سول جازۋشىنىڭ اتى قويىلعانىن ەستiگەندە تالعاتتىڭ شەشەسi: «ا، بiلەم... انا تەلەۆيزوردان جەر-جەبiرi, جەكەن سۋىنا جەتiپ سويلەيتiن كiسi عوي»، – دەپتi. بiلە بiلگەنگە، بۇل دا بiر ايشا... بiراق اتى ايشا ەمەس، نۇرعايشا. ال بۇگiندە ەۋروپادا ءبىلىم قۋىپ جۇرگەن شەرحان تالعاتۇلىن قاشان كورسەڭ دە، كوزiنەن كوزiلدiرiگi, قولىنان كiتابى تۇسپەيدi. ءۇش تiل بiلەتiن ۇشتۇعىرلى بالا قالاعان تiلiندە وقي بەرەدi. پۋشكيندi جاتقا سوعادى. ءسiرا، اتاقتى اتتاسىنىڭ باتاسى قونعان شىعار.
شەرحان اعا بارشاعا بەلگiلi «بiر كەم دۇنيەسiندە» بىلاي دەپ جازدى: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتiنiڭ رەداكتسياسى زەينەتكەر مەنi شولۋشى قىزمەتiنە الدى. كەيبiرەۋلەرگە كۇلكi: كەشەگi باس رەداكتور بۇگiن سول رەداكتسيانىڭ بوساعا جاعىندا وتىر. ال مەن ويلايمىن: زامانىندا وسى گازەتتiڭ باس رەداكتورلارى بولعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، بەيiمبەت مايلين، عابيت مۇسiرەپوۆ سياقتى الىپتار باسقارعان مەكەمەنiڭ بوساعاسىندا وتىرساڭ دا جاراسادى». الەمگە ايگiلi اۋەزوۆتiڭ ۇلگiسiمەن تولعاساق، شەرحان شەرiنiڭ جايعاسقان جەرiنiڭ ءبارi ءتور. ويتكەنi, ول قاي كەزدە دە ءباسپاسوزدiڭ باس ساردارى بولىپ قالا بەرمەك. ساردار ەشقاشان ساردارلىقتان تۇسپەيدi.
بالا شەرحان وتىز جەتiنشi جىلى تۇتقىنعا الىنعان اكەسiن iزدەپ اباقتىعا بارعاندا، مۇرتازا الاقانداي تەسiكتەن شيىرشىقتالعان قاعاز ۇسىنىپتى. اشىپ قاراسا، تiگiن ماشيناسىنىڭ ءتورت ينەسi ەكەن. «بۇل نە سوندا؟ نەنiڭ بەلگiسi? شىعىس سiبiردiڭ زەيا دەگەن وزەنiنiڭ جاعاسىندا قالعان مۇرتازا نە ايتپاق بولدى؟» – دەپ جازادى قالامگەر. ينە – ەرەن ەڭبەكتiڭ، تىنىمسىز تiرشiلiكتiڭ سيمۆولى. سانالىنى سۇيرەۋدiڭ، ساناسىزدى تۇيرەۋدiڭ بەلگiسi. شەراعاڭ ينەمەن قۇدىق قازدى، بيiگiنiڭ بارiنە ەرتەگiدەگi سەكiلدi, قۇرىققا سىرىق جالعاپ، ونىڭ باسىنا ينە شانشىپ، ادام ايتقىسىز شىعارماشىلىق جانكەشتi ەڭبەكپەن شىقتى. كوسەمسوز بەن كوركەمسوزدiڭ قۇدiرەتiن پايدالانىپ، كەمشiلiك پەن كەسەل اتاۋلىعا قارسى ايانباي كۇرەستi. اقپاراتتىڭ ساباقتاۋلى ينەسiن ءباسپاسوزدiڭ جالاۋلى نايزاسىنا اينالدىردى. مۇرتازانىڭ ينە فيلوسوفياسى ونى مۇراتىنا جەتكiزدi.
شەراعاڭنىڭ ۇلت رۋحانياتىنداعى ورنىن اقسەلەۋ سەيدiمبەكتەن اسىرا ايتقان ادام كوپ بولا قويماس. ول بiر جيىندا بىلاي دەدi: «قازاق دالاسىندا ەكi ادام ايشا دەگەن ايەل زاتىنا عاجايىپ ەسكەرتكiش ورناتتى. ونىڭ بiرەۋi – قاراحان، ەكiنشiسi – شەرi حان!».
بۇگiنگى ءباسپاسوزدiڭ بارلىق بۋىنىنىڭ بايراعى بولعان شەرحان مۇرتازا – ءوز الدىنا بiر مەكتەپ. مەرەيلi ءارi مارتەبەلi مەكتەپ. كەيiپكەرiمiزدiڭ كوسەمسوزiنە جۇگiنسەك، «مەكتەپ مۇحيت تولقىندارى سياقتى. مەكتەپ بiتiرگەندەر قارتايۋى مۇمكiن. ال مەكتەپ قارتايمايدى...».
بiز دە سونى قالايمىز... مۇنداي مەكتەپتىڭ عۇمىرى تۇگەسىلمەك ەمەس...
باۋىرجان ومارۇلى
