28 qyrkúıek - Sherhan Murtazanyń týǵan kúni
(Esse)
Sheraǵańnyń shekpeni
Tentekti de syılaǵan,
Telini de syılaǵan.
Talanty eger bar bolsa,
Tepkileýge qımaǵan!
(Jýrnalıstik folklordan)
Qazaq baspasóziniń serisi de, perisi de barshylyq. Al sheri bireý ǵana. Ol – Sherhan sheri. Dál osyndaı ataýmen ádebıettanýdyń taǵy bir sherisi – Sherıazdan Eleýkenov eleýli maqala jazǵan. Sheriniń jaıyn sheri biler degen osy. Qazaq tiliniń leksıkonynda baltalasa buzylmaıtyn «Sheraǵańnyń shekpeni» degen tirkes bar. Sonaý Gogoldiń «Shınelinen», búginde birese Fedor Dostoevskııge, birese Ejen Melhıor de Vogıýege telinip júrgen «Bárimiz de Gogoldiń shınelinen shyqtyq» degen qanatty sózden bastaý alatyn «Sheraǵańnyń shekpeni» – baspasózdiń brendine áldeqashan aınalyp ketken uǵym. Bul sóz Sherhan Murtazanyń shekpenine kirip shyqqandar úshin de, onda áli júrgender úshin de, sondaı-aq oǵan kirmek túgili aqparattyń arystanymen tildesip kórmegender úshin de qadirli. Sebebi ol – baspasóz álemindegi aıryqsha qubylys.
«Sherhan Murtaza!.. Aıdyndy da aıbarly esim!..». Muny aıtqan – ár sózin zerlep, ár ázilin árlep usynatyn Qaltaı Muhamedjanov. Sol esimine deıin aıbarly adamnyń shekpeni de osal bolmaıtyny belgili. Bul shekpendi salmaqty da, sabyrsyz da, asaý da, asqaq ta, seri de, sylqym da, qyńyr da, qyrsyq ta panalaǵan.
Sheraǵańnyń shekpeniniń ishine tarlandar men tarpańdardyń bári de syıǵan. Ór Altaıdan jazyp turǵan maqalalaryna qarap, qalam siltesiniń bólektigin baıqap, Oralhan Bókeevti Almatyǵa aldyrǵan. Sodan soń Oraǵań baýyryn jazyp, qazaq dalasynda Kerbuǵydaı kósile shapqan. Moıynqumǵa alǵash barǵan saparynan keıin jurttyń myń ret shıyrlaǵan jerine ózgeshe kózben úńilip, áıgili «Qum minezi» povesin jazǵan. Atyraý oblystyq gazetinde qyzmet istep júrgen aqyn qyz Farıza Ońǵarsynovany «Lenınshil jastyń» batys aımaqtaǵy menshikti tilshisi etip bekitken. Keıinirek onyń «Men saǵan ǵashyq emes em» atty óleńder toptamasyn gazetke jarııalap, oqyrmanǵa keń tanytqan. Arqada óz órnegimen daralana bastaǵan sóz zergeri Aqseleý Seıdimbekti gazettiń Ortalyq Qazaqstandaǵy menshikti tilshisi etip taǵaıyndaıdy. Sol jyldarda-aq óleńimen órge bettegen Muhtar Shahanov Ońtústik óńirdegi menshikti tilshi bolyp qyzmetke qabyldanady. Sóıtip, ol tulparlardy taı kúninen tanıdy. Qazaq eliniń ár túkpirindegi jas talanttardyń bárine Sheraǵańnyń shekpeninen oryn tıdi. Óziniń tilinen taýyp, sol shekpenniń shalǵaıynan baıqaýsyzda shyǵyp ketip, keıin úıirin qaıta tapqan jýrnalıster de jetkilikti.
Qazaq qalamgerleri ol kisiniń qaramaǵynda bolǵan sátterin saǵynyshpen eske alady. Beksultan aǵa Nurjekeev «Jalyn» jáne «Juldyz» jýrnaldarynda qyzmet istep júrgen kezinde bas redaktordyń qyzmetkerlerine árdaıym qorǵan bolǵany, tilshilerdiń synynan ótpegen materıaldy eshqashan jaryqqa shyǵarmaıtyny týraly jazdy. Daý-damaı qýalap kelgen avtorǵa jýrnalısterin eshqashan jyǵyp bermeıtin kórinedi. Mereke Qulkenov gazet basshysynyń kommýnıstik júıe men ádebıettegi haltýrıkterge qaımyqpaı qarsy tura bilgeni jóninde áńgimeleıdi. «Aq úıden júzi qabaryp, kózderi shatynap, jaraly jolbarystaı shamyrqanyp kelgen Sheraǵań qaraýyndaǵy saıypqyrandaryna shań jýytpaıtyn», – deıdi ol.
Al birde «Qazaq ádebıeti» gazetiniń kezekshiliginde bolǵan Musa Rahmanberdıev pen Rahymjan Otarbaev sekretarıattaǵy Alashybaı Esmaǵambetovti ertip alyp, sol kúni nómirge ketip bara jatqan bas redaktordyń áńgimesin jaqsylap «jýypty». Aqkóńil Alashybaı aǵam bastyǵynyń sýretin «qyz-qyrqyn qulap túserdeı» etip árleımin dep júrip, Sheraǵańnyń beınesindegi onsyz da qoıý murtyna boıaýdy qalyńdaý jaǵyp jiberipti. Kezekshilik etken nómirdi erteńine anyqtap bir-aq kórgen kórkem tildiń has sheberi Rahymjan aǵam bylaı deıdi: «Murttyń ornynda týra toqpan jilik sekildi bir pále kólbeń qaǵyp, bastyqtyń júzin eshkimge kórseter emes. Shyqpaǵan shybyn jan. Jan-jaqqa boshalap qashamyz». Ol ol ma, áńgimeniń «Jaza» degen taqyryby birinshi bettegi anonsta «Jala» dep aıǵaılap turǵan kórinedi. Qansha qatal bolǵanmen, júregi keń Sheraǵań sonda da úndemepti. Tek oqty kózimen bárin bir-bir atypty da, tómen qarap otyryp, «túsinikti» depti. Basqa bireý bolsa, «túsinikti» dep tistenbeı-aq, birden túsinik jazdyrar edi. «Jaza» men «jalany» shatastyrýdyń qandaı ekenin kórseter edi. Jazýy birinen-biri ótetin sarbazdaryn syrtqa laqtyryp tastaýǵa qımaǵan shyǵar.
Sheraǵańnyń mektebi ylǵı da jastarmen tolyǵyp otyrdy. Bizdiń qatarlastarymyz Qaınar Oljaı, Nurtóre Júsip, Qalı Sársenbaı, Ermurat Bapı, Qydyrbek Rysbekov jáne basqalar maıtalman bas redaktordyń sharapatyn kórdi. Kezekti issapardan oralǵan Qydyrbek dosymyzǵa Sheraǵańnyń «Egemen Qazaqstannan» basqa jumysqa aýysqanyn Jırensheniń zamanynan qalǵan dástúrli tásilmen bylaısha «estirtkenbiz»: «Páter aýystyrǵan qalaı eken?». «Bul bir kókirektegi ý eken!». «Jumys aýystyrǵan qalaı eken?». «Ol bir júrektegi shý eken!». «Bastyq aýystyrǵan qalaı eken?». «Oı, dúnıe-aı, «Egemennen» Sheraǵań ketken eken ǵoı...», – dep Qydysh jer taıanyp otyra ketti... Eń sońǵy tusy – oıdan shyǵarylǵan qaljyń, árıne. Shyndyǵynda bylaı boldy. Baǵanadan beri óz ázilimizben ózimizdi shymshylap, ıt qylyp otyrǵan Qydyrbek: «Qoıshy-eı, Sheraǵań gazetten ketip qaldy ma?», – dep shorshyp tústi.
Sheraǵańnyń gazetten aýysýynyń jaıyn sol sharýanyń basy-qasynda bolǵan, ol kezde Prezıdent Apparatynda bólim meńgerýshisiniń birinshi orynbasary qyzmetin atqarǵan Saýytbek Abdrahmanov «Bahadúr» atty maqalasynda bylaısha baıandaıdy: «Sol tusta Qazaq televızııasynyń jumysy mandymaı ketti. Jurtshylyqtyń kóńili tolmaıdy. Habarlary tartymsyz. Halyqtyń kóńilindegi sóz aıtylmaıdy. Aqyry oılana-oılana kele bir oıǵa toqtadyq. Televızııa basshylyǵyn kúsheıtý kerek. Sonda ony kim jańasha basqara alady? Ondaı adam bireý-aq – Sherhan Murtaza. «Egemendi Qazaqstan» gazetin jutyndyryp shyǵaryp otyr. Buryn basqarǵan basylymdarynyń báriniń baǵyn ashqan.
Televızııanyń da baǵyn ashady. Solaı sheshtik. Bul joly da máseleni aldyn-ala pysyqtaý ıdeıa avtoryna tapsyryldy. Kabınette Sheraǵań shart ketsin. «Jumys jańa-jańa jolǵa túsip jatyr ǵoı, baǵyt durys kele jatyr ǵoı, ondaı sheshimniń qandaı qajettiligi bar? Televıdenıe degen, radıo degen jolap kórgen jerim emes, men ol jerde ne isteımin?». Olaı aıtamyz – kónbeıdi. Bylaı aıtamyz – kónbeıdi. Kemi jarty saǵattaı yrǵasýǵa týra keldi. Aqyry sózdiń bir oraıynda: «Sheraǵa, keshegi soǵysta Stalın qaı maıdanda jaǵdaı nasharlasa, Jýkovty sol maıdanǵa jiberedi eken. Prezıdent te sizdi qaı jerde jumys nasharlasa, tek sol kisi ǵana jaqsarta alady dep, sol jerge salǵaly otyrǵan joq pa?» – dep qaldym. Sheraǵań zorlana jymıdy… Prezıdent uıǵarymy degenge toqtady ma, baǵanadan bergi talastan sharshady ma, jańaǵy ýájge ishteı kelisti me, bilmedim, áıteýir endi azdap jibı bastady».
Bizdiń Qydyrbek dosymyzdy ǵana emes, egemendikterdiń bárin muńaıtyp, qazaqtyń teledıdary men radıosynyń qulaq kúıin keltirip berýge ketken Sherhan aǵanyń shekpeni munda da shákirtke lyq toldy. «Teledıdar – qudiretti kúsh. Ol da baıaǵy ertektegi dáý peri sııaqty: kimniń «sıqyrly saqınasy» bar, sonyń qulaq kesti quly. Adamdardy jappaı máńgúrt et dese, máńgúrt ete alady. Jappaı ımandy et dese, ımandy ete alady», – dep keıipkerimizdiń ózi aıtqandaı, ol ult sanasyn tazartýǵa, qazaqtyń namysyn qaıraýǵa baǵyt ustady. Jańalyqtar baǵdarlamasy bastalarda qanatyn keń jazǵan qyran dúr silkinip, kógildir ekranǵa shyǵa keletin. Qalamger-tóraǵanyń bastamasymen ázirlengen «Tańsholpan», «Sharaına», «Ertegi aıtyp beremin» degen baǵdarlamalar kórermendi teledıdar aldyna jipsiz baılady. Ásirese, kirispesiniń ózi rýh shaqyratyn «Sharaınaǵa» Sheraǵańnyń mán bergeni sonshalyq, keıde bul baǵdarlamanyń áriptester arasynda «Sheraına» dep atalǵany da jurtshylyqtyń esinen shyǵa qoımaǵan bolar.
Sheraǵań «Qazaqstan» teleradıokompanııasyn basqarǵan tusta jınalys ústinde problemany jerine jetkize aıtatyn sol mezgildegi Baıqońyr teleradıokompanııasy basshysynyń orynbasary, arqaly aqyn Shahızada Ábdikárimovtiń qyzýqandylyǵyna súısinetin kórinedi. Ol sóz alǵan boıda, «Al, Shahızada, shaqyldat!» – deıdi eken. Sol Shákeń serilik quryp júrip, jýrfakty jıyrma eki jylda áreń bitirip, buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy Baıqońyr taqyrybynan dıplom qorǵaǵanda, memlekettik emtıhan komıssııasynyń tóraǵasy Sheraǵań onyń máseleni kánigi ǵarysh mamany sııaqty taldaıtynyna tánti bolypty. Kóp uzamaı Qyzylorda qalalyq teleradıokompanııasynyń basshylyǵyna taǵaıyndalǵan Shahızada Ábdikárimov Sherhan Murtazaǵa telefon soǵady. Bul kezde Sheraǵań tóraǵa emes, Májilis depýtaty edi. Ol ketken soń «Qazaqstan» telearnasynyń jańalyqtar baǵdarlamasynyń «Sharaına» degen ataýy alynyp tastalǵan. Osyǵan oraı qyzylordalyq jýrnalıst óz kompanııasynyń jańalyqtar baǵdarlamasyn solaı ataýǵa ruqsat suraıdy. «Ruqsat!» – deıdi Sheraǵań gúr etip.
Sodan beri shırek ǵasyrǵa jýyqtady. Úlken Shákeńniń «Sharaınasynyń» jolyn jalǵaǵan kishi Shákeńniń «Sharaınasy» efırden áli kúnge deıin túsken emes.
Sheberliktiń mektebi
Baspasózdi bılegen,
Terideıin ıelegen.
Tektiligin tanytyp,
Tarpańdarǵa tımegen!
(Jýrnalıstik folklordan)
Biz – Sheraǵańnyń shekpeni shákirtke tolyp ketken kezde jýrnalıstıkaǵa kelip, Berdiqulovtyń beshpentin panalaǵan býynbyz. Ol zamanda Sheraǵań men Seıdaǵań týraly ańyzǵa bergisiz áńgimeler únemi aıtylatyn. Bulardyń ekeýi de «Lenınshil jas» gazetin birinen soń biri basqaryp, halyqtyq basylymǵa aınaldyrǵan, jalpyǵa birdeı moıyndalǵan maıtalman bas redaktorlar edi. Qaı jaǵynan da úlgili. Kelbetteri kelisti. Qalamdary qarymdy. Shyǵarmashylyǵy shuraıly. Batyldyqtary daý týdyrmaıdy. Eń bastysy, júırikterdiń júıriginiń ózi maltyǵyp qalatyn gazet shyǵarý ónerin jetik meńgergen. Qazaqtyń mańdaıyna bitken osy eki redaktordyń arqasynda «Lenınshil jas» uzaq jyl boıy ulttyń rýhanı qundylyqtaryn túgeldeıtin altyn qazyna sanaldy. Basylym betinde qazaq qalamgerleriniń sheberligin shyńdaıtyn shyǵarmashylyq mektep qalyptasty. Búgingi ádebıetimizdiń dińgegin bir kezde osy gazettiń otymen kirip, kúlimen shyqqandar nyq ustap tur.
Qos sańlaq qaı kezde ózara tileýles boldy. Ekeýmizdiń qaısysymyz myqtymyz dep, baq-nesibe jarystyra qoımaǵan sııaqty. Qaıta jastar gazetiniń berekeli dáýiri osy ekeýiniń esimimen baılanysty bolǵan soń, olar bir-birin tolyqtyryp turǵan sekildi kórinedi bizge.
Seıdahmet Berdiqulovtyń Sheraǵań týraly «Kaınozoı arshylyp jatyr» degen derekti áńgimesi bar. Sol jazbasynda ol: «1958 jyly kóne Mysyr soǵystyń kók tútinine qaqaldy. Sýe shataǵy. Ár úıdiń dınamıginen «Musylman jurty kóteril. Arab eliniń eńsesin basqysy kelgen ımperıalızm zulymdaryna birge attanaıyq!» degen uran boı titiretedi. Sol bir kúnderi oılanbastan jarty bet qaǵazǵa otty ótinish jazyp, voenkomatqa aparyp bergen kúnder-aı. «Kishi leıtenat Berdiqulov, kishi leıtenant Murtazaev joldastar, patrıottyq ınııatıvalaryńyzǵa rahmet. Qajet dep tapsaq, eriktiler tobyna alǵashqylardyń biri etip jazamyz. Voenkom Avılov» degen hat tildeı qaǵazdardyń arasynda qazir de bar bolsa kerek», – dep tolǵanady.
Bir kezde ekeýi jastar basylymynda qatar qyzmet istepti. Jastary da shamalas. Almatynyń jaıma bazaryn qynama qara beldik jaılaǵan elýinshi jyldarda reıdke birge shyqqan. Osyndaı birlesken sharalardan talaı ret ujymdyq maqalalar jazǵan. Bir-birin qaljyńmen qajap, kóńildengende «Arystanhan», «Berdıkýlıdze» dep ózara til qatysqan. Sol kezdegi áriptes-dosqa degen kóńilin Seıdaǵań bylaısha órnekteıdi: «Sherhandar jazýdyń «aq býrasy oınaǵanda» saǵat altydan soń qalyp, túnniń bir ýaǵynda redaktordyń eski dıvanyna qulaı keter edi». Ol Sherhan Murtazanyń tynym almaıtyn jankeshtiligin («Naızanyń saǵaǵyna uıyqtaǵan baıaǵynyń batyrlaryna teńep jibersek, odan Murtazaev bósip te ketpeıdi, aqtaryla túsip, aq qaınardyń tyǵynyn atýy da kádik»), gazettiń jumysyna ábden berilgendigin («Tolyqsyǵan jas kelinshekti, saryshaqa balalardy aılap Almatyǵa tastap, kepkany basa kıip, kerzi etikpen oıdym-oıdym aq jem túskenshe Esildiń arǵy jaǵy, bergi jaǵy, barar tus Qostanaı ma, Torǵaı ma eken degen kúnderine qos at alyp qýsa da Sheraǵań jete almas: ıá, jetkizbeı ketken jemisti shaq») beıneli tilmen baıandap, sulý sózben sýret salady.
Jýrnalıst Sherhan Murtaza jazýshy Sherhan Murtazadan burynyraq tanylǵan. Ǵafý etińiz, ádebıet álemine ekeýinen de buryn kelgen aqyn Sherhandy umytyp bara jatyr ekenbiz ǵoı. Keıipkerimiz de barlyq qalamgerler sekildi aldymen óleń órgen. Tek órip qana qoımaǵan, úlkendi-kishili gazetterge usynǵan. Ony aıtasyń, jyrlary ujymdyq jınaqqa shyqqan. Endi Sheraǵań shaıyrlyǵynyń qalaı shektelgeni týraly ózi aıtsyn. «Elýinshi jyldardyń ortasynda jańadan jaýqazyndaı qyltıyp kóringen jas aqyndardyń jınaǵy jaryq kórdi. Arasynda meniń úsh-tórt óleńim bar. Bir kúni «Lenınshil jasta» sol jınaqqa syn jarııalandy. Avtory – Zeınolla Serikqalıev. Meniń óleńderimniń byt-shytyn shyǵarypty. Sodan qaıtyp óleń jazǵandy úzildi-kesildi qoıyp kettim. Sóıtip, synshy Zeınolla qazaq poezııasyn bir haltýradan saqtap qaldy», – dep jazdy ol.
Pýblııst Sherhannyń ilki qadamy jastar gazetinde bastalǵan. Ásirese Ortalyq Qazaqstan óńirinde tilshi bolyp júrgen kezinde óndiris týraly maqalalary kóptep jaryq kórgen. Keıinirek «Soıalıstik Qazaqstannyń» tilshisi retinde barlyq aımaqty aralap, el tirshiliginiń tynysyn tanytqan. Sarǵaıǵan «SQ»-nyń alpysynshy jylǵy bir nómirinde «Balyqshynyń baqyty» degen ocherk jarııalanypty. Keıipkeri – men týyp-ósken Araldyń ataqty balyqshysy, Soıalıstik Eńbek Eri Ushtap Óteýlıeva. Ushtap apamyz áýeli kók teńizden balyq aýlap, keıin de osy salanyń sharýashylyqtarynda qyzmet istegen-di Bizdiń Qaratereńde sol kisiniń jolyn qýǵan Lenın ordendi Kúlpash Beısenova degen taǵy bir bedeldi balyqshy apaıymyz bar edi. Jalpy, Araldyń tanymal balyqshy áıelderi saýsaqpen sanarlyq qana. Solardyń eń myqtysy Sheraǵańnyń keıipkeri bolypty.
Biz onyń jıyrma alty jasynda jaryq kórgen «Qurylysshy Dáký» degen alǵashqy kitabyn paraqtap otyrmyz. Bar-joǵy 28 betten turatyn shaǵyn kitapsha. «Óndiris jańashyldary» degen joba aıasynda «Jasampaz eńbek adamdary» degen serııamen shyqqan kólemdi bir ǵana ocherk. Búgingi urpaq esimin bile bermeıtin Dáký Ábdıev degen kim edi? Ol – Lenın ordendi qurylysshy. Osy kásipti jetik meńgergen maıtalman maman. Syr boıynyń týmasy. Aqtóbede, Qarsaqbaıda óndiris oryndaryn salýǵa atsalysqan. 1943 jyly bılik ony maıdannan alyp qalyp, Qaraǵandy oblysyndaǵy Samarqant eldi mekenine jibergen. Dáký keń dalada Temirtaýdyń qurylysyn bastaǵan. Qaraǵandy metallýrgııa kombınatynan bastap, barlyq kásiporyndardyń ǵımaraty onyń qolynan ótken. Odaqtyń túkpir-túkpirinen kelgen jas órenderge qurylys salý ónerin erinbeı-jalyqpaı úıretken. Sol kezdiń ózinde zeınet jasyna jaqyndaǵan Dáký Ábdıev talaı aqynnyń óleń-jyryna arqaý bolypty. Olardyń biri: «Aǵylyp uly Otannyń ár belinen, Jınaldy Temirtaýǵa lek-legimen. Ábdiniń Dákýi edi sonyń biri, Júlde alǵan «Kókjıdeniń» kóp erinen» dep jyrlasa, taǵy bir shaıyr: «Qalaǵy Ábdıevtiń jarq-jurq etti, Betonnyń minin taýyp qyrnaǵanda. Sheberdiń óneri artty kúnnen-kúnge, Jansyzǵa jan bitirip syrlaǵanda» dep tolǵaıdy. Sóıtip, bul kisi eren eńbegi arqyly Qaraǵandyda óristegen «óndiristik poezııany» órkendetýge erekshe úles qosqan. Sol Dákýdiń ónegeli ómirbaıany «Lenınshil jas» gazetiniń Qaraǵandydaǵy menshikti tilshisi Sherhan Murtazanyń nazaryn aýdarypty. Osy alǵashqy kitap Sheraǵańnyń shyǵarmashylyq muhıtyna shyǵar jolyn bastap bergen tárizdi.
Basylymnyń bapkeri
Sheraǵańnyń shekpeni –
Shyńdalýdyń mektebi.
Shyǵarmaıdy unasań,
Shekpeninen shetkeri.
(Jýrnalıstik folklordan)
Keıipkerimizdiń atyn ańyzǵa aınaldyrǵan erekshe qyry – gazet shyǵarý isin basqarý óneri. Seıdahmet Berdiqulov Sherhan Murtazanyń redaktorlyǵyna da laıyqty baǵa berdi. «Ol ásirese «Lenınshil jasta» aıshyqty kórindi. Sherhannyń redaktorlyǵy da óz aldyna bir jyr ekendigin jurt bilse kerek», – dep súısindi. «Júrekterden janartaý atqylaǵan kúnderde jınaǵan qor Sherhandy eshqashanda saýsaqtan sorǵyzbaı, qalaı oıqastaýyna da akkýmýlıator bolaryna biz kýá», – dep senim artady.
Sheraǵańnyń «Lenınshil jasy» oqyrmannyń sheksiz yqylasyna bólendi. Onyń tusynda «Qyz Jibek» fılminiń Ǵabıt Músirepov jazǵan senarııi gazette jarııalanady. Kórnekti qalamger basqaǵa emes, osy basylymǵa búıregi burypty. Jyl saıyn túrli tásilmen Naýryz meıramy týraly málimet berilip turdy. Jurtty ábden zárezap qylǵan zar zaman aqyndary Dýlattyń, Shortanbaıdyń, olarmen rýhtas Buqar jyraýdyń óleńderi jaryq kórgen kezi bolypty. Jastar gazeti betiń bar, júziń bar demeıtin ótkirligimen de erekshelendi.
Brejnevke arqa súıep, qazaq ónerin qoljaýlyq qylǵan «Qazaqkonerttiń» basshylary – erli-zaıypty Chernyshevtardy aıaýsyz synǵa alady. Jas redaktor odaqtyq deńgeıde daý týdyrǵan osy maqalaǵa baılanysty ósh alǵysy kelgen óktemdiktiń ókpek jeline mańdaıyn tosty. Birde nómir shyǵarý barysynda qolaısyz klısheniń kesirinen Lenınniń sýreti syımaı, shúıdesi kesilip qalypty. Búkil júıeni qurǵan proletarıat kóseminiń dáý basyna uqypty qaramaǵany úshin jastar basylymynyń basshysy taǵy da tártipke shaqyrylady. Osyndaı jaǵdaıda oǵan respýblıka komsomolynyń jetekshisi Ózbekáli Jánibekov únemi arasha túsedi. «Týǵanym emes, týysqanym emes... Bul Jánibekov nege meni qaıta-qaıta oqtan alyp qalady?», – dep tolǵanatyn kezi osy tus. Biraq osynyń bári Sheraǵańdy shıryqtyryp, shyńdap shyǵarady.
Bizdiń keıipkerimiz «Lenınshil jasqa» redaktor bolyp kelgende, taralymy asa kóp emes eken. Ony 150 myńǵa deıin jetkizedi. «Juldyz» jýrnalynyń taralymyn 255 myńǵa deıin ósiredi. Keıin atyshýly «Pravdanyń» ózi «Juldyzdy» ulttyq ádebı basylymdardyń ishindegi eń aldyńǵy qatarlysy dep atap ótipti. «Pravda», sóıtip, osy joly shyńǵyrǵan shyndyqty aıtypty. Ózge jurt basýǵa bata almaı júrgen bir shyǵarmasy «Juldyzǵa» jarııalanǵanda Mustaı Kárim: «Sýrovyı ızdatel Sherhan! Vy sdelalı pochtı nevozmojnoe», – dep súısinipti.
Al Sheraǵań shyńǵa shyǵarǵan «Qazaq ádebıeti» gazeti dúrildep turǵan kezde biz stýdent edik. Qoǵam qaıratkeri Sábetqazy Aqataev «Juma kúni keletin qutty qonaq» dep ataǵan berekeli basylym útir-núktesine deıin oqylatyn. Sabaqtan kele sala sony izdep, bezip ketetinbiz. Bir nómirin jiberip alsaq, namazymyz qaza bolǵandaı, kitaphanaǵa tartamyz. «Qazaq ádebıeti» oıly ocherk pen áleýmettik saraptamanyń mektebi sekildi edi. Dıdahmet Áshimhanov, Musa Rahmanberdıev, Mereke Qulkenovter apta saıyn gazet betinde qara sózden quıyn turǵyzyp, jasyn oınatyp jatatyn. Ómiri kórmegen óńirine baryp, ǵalamat maqalalar serııasyn usynǵan Rahymjan Otarbaev «Aral taǵdyry – adam taǵdyry» dep jarııaǵa jar saldy. On altynshy bettiń ıesi Kópen kókem «Qojanasyr qorjynynyń» qazynasyn ustap otyrdy. Ara-tura bas redaktordyń orynbasary Oralhan Bókeı qalamdy qolǵa alady. O.., jasyn oınaǵannyń kókesi sonda bolady... Osylardyń bári baspasózdiń júregine qan berip turǵan Sherhan Murtaza deıtin alyp generatordyń tot baspaıtyn tetikteri edi. Sol tegeýrindi tetikter búgingi rýhanı álemdi de setinetpeı ustap tur.
Sheraǵań gazet shyǵarýdy ábden meńgergen adam, barǵan jeri jaınap sala beretini sodan ǵoı dersiz. Al buryn múlde baıqap kórmegen salasy – teleradıony taýys qustaı túrlendirgenin qaıtesiz?! Qazaq televızııasy qolyna qyran búrkit ustap, basyna bórik kıip, ıyǵyna shapan jamylyp shyǵa kelgen joq pa?! Telejýrnalısterdiń tańmen talasa turyp, el-jurtpen esendesýge qumartqany kimniń arqasy edi?!
Ol qaı basylymda da jýrnalısterdiń taǵdyryna beı-jaı qaramady. 1989 jyly «Soıalıstik Qazaqstanǵa» kelgende jeltoqsandyqtardyń sýretin jarııalaımyn dep, partııadan shyǵarylǵan Mamadııar Jaqyp tehnıkalyq qyzmette júr eken. Buryn osy basylymnyń jaýapty hatshysy, «Jetisý» gazetiniń bas redaktory bolǵan Mákeń ádepkide Qaskeleńdegi aýdandyq gazetke jer aýdarylypty. Tipti tıisti oryndar oǵan tilshilikti de qımaı, korrektorlyqqa ázer kelisim beripti. Sodan birte-birte beri qaraı jyljyp, «SQ»-nyń bosaǵasyna qaıtadan taban iliktirgen kezi eken. Sheraǵań ony keıinirek bólim meńgerýshisi etip taǵaıyndap, redakııa alqasynyń quramyna engizedi. Mańǵystaýdyń munaı salasyna eńbegi sińgen talantty aqyn Temirhan Medetbekti gazettiń sol oblystaǵy tilshisi etip bekitedi. Páterden-páterge kóship, qınalyp júrse de, úzbeı maqala jazyp, eldiń yqylasyna bólengen Qalı Sársenbaıdy qyzmetke shaqyrady. Júırik jýrnalıst uzamaı páter alady. Bas redaktor tek óz sarbazdaryn ǵana emes, olardyń keıipkerlerin de jarylqaıdy. Qalı «Qarǵash» degen tamasha esse jazyp, uzaq jyl umyt qalǵan áıgili ánshi Amangeldi Sembındi qazaq jurtyna qaıta tanytqan edi. Sheraǵań depýtattyq mandatyn paıdalanyp, óner sańlaǵyna Almatydan tórt bólmeli úı alyp beredi. Ol kisiniń Qalı Sársenbaıǵa degen qurmeti áli de erekshe kórinedi. Dálel kerek deseńiz, keıipkerimiz týraly úzbeı jazyp turǵan belgili qalamger Ádil Dúısenbektiń «Sheraǵamnyń sherýi» degen kitabyndaǵy «Qalıdyń kázıti» degen shaǵyn áńgimeni oqyńyz.
Redaktor – qyzmetten ketken soń da redaktor. Sheraǵań bertinge deıin baspasózdiń tamyr soǵysyn baqylap otyrǵan sekildi. Ony aqparattyń alybyna aınalǵan aǵamyzdyń qanatty sózderinen ańǵaramyz. Sonyń baspasózge qatystylarynyń ózi bir alýan. «Bir kem dúnıesinde» de áriptesteri týraly aıtylmaı qalmaıdy. «Jýrnalshylar da túıe sııaqty. Arqalaǵany – altyn, jegeni – tiken» degen sózi baıaǵyda-aq el arasyna keń tarap ketken. Sonymen qatar «Qylysh el shaýyp, qazyna quraıdy, Qalam qazyna taýyp, qaıyr suraıdy» degen oı-tujyrymy da osyǵan oraılas. Ol baspasózdiń baǵasyn túsirip júrgen qoıyrtpaq til týraly kóbirek tolǵanady.
Til demekshi, qazirgi televızııa men radıodan «ń» árpine tili kelmeıtin zııalylardyń el taǵdyry, til taǵdyry, ult taǵylymy jóninde pikir bildiretinine kóz úırendi. Bir qyzyǵy, keıde olardan «ń»-dy aıta almaıtyn jýrnalıster suhbat alyp otyrady. Osyǵan oraı, Sheraǵań ilgeride osy áriptiń qadir-qasıetin tanytqan Ospanhan Áýbákirovtiń «Ńóń» degen óleńin jarııalaǵanyn eske alyp, «Sodan endi oılaımyn, jaryqtyq Osekem áýlıe eken-aý dep. Qazirgi myna zamanda «ń»-ǵa tili kelmeıtinder kóbeıdi. Teledıdardy tyńdap otyrsań, «janaǵy, janaǵy» dep qoıyp, sóz arasyna aram sóz qosyp sóıleıtinder jıiledi», – dep renishin sezdiredi.
Burynǵynyń jýrnalıstıkasynda uıat degen uǵym ústemdik quratyn. «Artyq-aýys sóılep qoısam, aǵa býyn qalaı qaraıdy?» degen ıbalylyq pen ımenshektiktiń ózi jarasymdy edi. Búgingi eshnársege qaramaıtyn jańa býynnyń seldeı ekpini til túgili pildiń ózin jyǵyp ketedi. Kósemsózdi kórkem sózden kem kórmeıtin keıipkerimizdiń «Pýblııstıkanyń jóni basqa. Kórkem ádebıet aýyr artıllerııa bolsa, pýblııstıka – kavalerııa» degeni de – taǵylymdy tujyrym. Ol baspasózdi emes, basqa sózdi de ádemi oı-pikirmen ádipteıdi. Máselen, «Myńjyldyqtar sońyndaǵy sóz» degen shaǵyn maqalasynda «Aral teńizi tartylyp, Araq teńizi paıda boldy» dep ashyna aıtady.
Sheraǵań elordaǵa qonys aýdarǵan «Egemen Qazaqstandy» bastap keldi. Jaı ǵana bastap kelgen joq, baıyrǵy basylymnyń Arqa tósine ornyqqanyn jalpaq jurtqa jarııalady. «Armysyń! Bul kelgen «Egemen Qazaqstan». Qaıran Qazaq dalasy keń ǵoı. Sondyqtan bul gazettiń turaǵy da ózgere beredi, aty da ózgere beredi» dep osy bir erekshe kóshi-qonnyń tarıhyn baıandady.
Bul da – baspasózdiń bas sardaryna laıyqty is!
Qabilettiń qaıraǵy
Aqıqattyń anyǵy,
Qaǵıdattyń qanyǵy.
Kósemsózdiń kósemi,
Aqparattyń alyby!
(Jýrnalıstik folklordan)
Baspasózge ár adam ár túrli jolmen keledi. «Aı men Aısha» romanynda aıtylǵandaı, Sheraǵańa óziniń alǵash kórgen jýrnalısi, «Stalın joly» gazetiniń tilshisi Nurtaı Shoıynbekov oı salǵan sııaqty. Kolhozdyń keńsesine kirip kelgen aqquba óńdi, júris-turysy ornyqty jaıaý jýrnalıst bas býhgalter Zábırany saýaldyń astyna alady. Sonda bala Barshan esepshi apaıynyń sasqalaqtaǵan túrine qarap, baspasózdiń basqa sózden aıyrmasyn birden baıqaıdy. Onymen qoımaı bas býhgalter buǵan tilshini kórshi kolhozǵa jetkizip tastaýdy tapsyrady. Ekeýi bir atqa mingesip kele jatqanda, álgi jýrnalıst baıqaýsyzda «Iá, Alla!» – dep qalady. Onysynan ózi shoshyp ketedi. Qoshtasyp ketip bara jatqan kezde shyǵaryp salǵan jas serigine «jazyp tur» deıdi. Bálkim, qıyn-qystaý zamanda ımandylyǵyn joǵaltpaǵan osy bir keıingi taǵdyry beımálimdeý baspasóz ókili balaǵynyń bıti bar balaǵa dem bergen shyǵar. Sol «jazyp tur» degen jalǵyz aýyz sóz Sheraǵańa ómirlik baǵdarlama boldy ma eken?!
Sherhan Murtaza bas redaktorlyǵymen ǵana emes, jazýymen de barshaǵa úlgi boldy. Onyń pýblııstıkasy kórkem shyǵarmadaı oqylady. Kósemsóziniń ózi tartymdylyǵymen erekshelenedi. Oqyrmannyń nazaryn aýdaryp, júregine jetetin týra joldy taba biledi. Utymdy forma qoldanýdyń sheberi. Sherhan Murtaza men Kamal Smaıylovtyń jyl boıy jalǵasqan hattary – el qamyn, ult múddesin baspasóz betinde joqtaýdyń aıqyn kórinisi. «Qazaq ádebıeti» gazetiniń alǵashqy bas redaktory Ǵabıt Músirepov pen sol kezde osy basylymdy basqaryp otyrǵan Sheraǵańnyń áńgimesine negizdelgen «Eki redaktordyń suhbaty» qandaı?
Jas Sherhan o bastan aqparatty tez alatyn ábjildigimen kózge túsken. Alpysynshy jyldarda «Soıalıstik Qazaqstanda» júrgen kezinde Almatyǵa Perýdiń áıgili ánshisi Ima Sýmak keledi. Ór minezdi óner ıesi ádepkide qustarǵa eliktep án shyrqaýdy úırengen eken. Óz ortasyna óte erte tanylǵan. Álemde sırek kezdesetin daýys daryǵan Ima Sýmak eshkimge suhbat bermeıtin kórinedi. Biraq sol joly onyń ózinen on jas kishi jýrnalıske júregi jylypty. «Siz bizdiń kechýa-úndisterge uqsaıdy ekensiz», – depti meıirlenip. Jazýshy óziniń «Bir kem dúnıesinde» onyń arǵy taǵdyry ne boldy eken dep tolǵanady: «Kim biledi, «Kúnge tabyný» ánin aıtqanda ol qos qolyn kók aspanǵa qaraı sozyp jiberip, shyrqaý bıikke samǵap ushqandaı kórinýshi edi. Kún kózine qaraı ushyp ketti me...». Sherhan aǵanyń izdegen keıipkeri «Bir kem dúnıe» jaryqqa shyqqan 2008 jyly Los-Anjeleste 86 jasynda qaıtys bolypty. Denesi Gollıvýdta jer qoınyna tapsyrylǵan.
Keıipkerimiz qarapaıym nárseniń ózinen kórkemdik kóre biledi. Bolmashy dúnıege qan júgirte alady. Oqyp kórelik. «Tamshylaǵan dári júrekke shıpa deıdi. Tamyrlar arqyly osy tamshy júrekke de jetetin kórinedi. Nár beretin kórinedi. Ondaı shıpadan aınalyp ketseń bolmaı ma! Ondaı emniń zeketi bolǵyń keledi. Jasasyn tamshylar! Biraq sol tamshylar da taýsyla bastaıdy. Ólsheýli ǵoı. Bul ǵumyrda bári de ólsheýli. Áne, sońǵy tamshy! Jeke jyljyp barady». Bul – emhanada sıstema alyp jatqan Sheraǵań. Sıstema almaıtyn adam joq. Bárimiz de aldyq. Biraq syrt kózge surqaı sol kóriniske osylaı jan bere alamyz ba? Áı, qaıdam...
Sheraǵańnyń shyǵarmalarynyń ishinen alǵash qolyma túskeni «Qara marjan» edi. Bala kezde oqyǵandiki shyǵar, bas keıipker Narımannyń ár qımyly kóz aldymda tur. Tipti kombınat dırektory Onıkanyń keýdesiniń syrylyna, Amanqul Aqyrapovtyń qorylyna deıin qulaǵymda qalypty. Osy maqalany ázirleý barysynda keıipkerimniń búkil jazǵan dúnıesin qaıta sholyp shyqtym. Tipti búgingi jınaqtaryna engizile bermeıtin, Jetisý óńirindegi azamat soǵysyna qatysqan, óz dáýirinde basshylyq qyzmet atqarǵan Ahmetjan Shynbolatov týraly jazylǵan «Ahmetjannyń anty» degen derekti povesin de oıǵa aldym. Onyń shyǵarmashylyqtyń adam aıtqysyz azabyn tartqanyna, ólsheýsiz izdenistiń arqasynda ǵana bıik beleske shyqqan qalamger ekenine kóz jetkizdim. Máselen, jıyrma alty jasynda qurylysshy Dákýdi jáne meniń balyqshy Ushtap apamdy jazatyn Sherhan men keıingi Sherhannyń aıyrmasy jer men kókteı.
Ony qaıta shyńdap shyǵarǵan kúsh baspasózdegi tynymsyz eńbek dep oılaımyz.
Basylymdardaǵy uzaq jylǵy qyzmeti qabiletin qaırap bergendeı bolady da turady bizge. Árıne, qaıraqqa ilinetin de, ilikpeıtin de qabilet bar. Al Sherhan sheriniń qabileti qaıraqtyń ózin janyp jiberetin sekildi. Bul pikirimizdi qalamgerdiń óz sózimen tuzdyqtaı alamyz. Ol jazbalarynda baspasózdiń paıdasyn da («Gazet jumysy – bir jaǵynan jazýshynyń dosy. El kóresiń, jer kóresiń, san túrli adamdarmen kezdesesiń. Shyǵarmaǵa jem tabylady»), naızasyn da («Gazet – bir jaǵynan jazýshynyń jaýy. Oıyńda júrgen, kókiregińdi kernegen dúnıeni alańsyz otyryp jaza almaısyń. Udaıy ottyń ishinde júresiń. Túnde de tynym joq») ótkir tiline tıek etedi.
Toqsanynshy jyldarda «Egemen Qazaqstannyń» Almatydaǵy ǵımaratynyń birinshi qabatynan shaǵyn kafe ashylǵany esimizde. Sol kafede keshke qaraı qazaq rýhanııatynyń úsh alyby – Qaltaı Muhamedjanov, Sherhan Murtaza jáne Kamal Smaıylov únemi ózara áńgimelesip otyrar edi. Biri – «Ara» jýrnalynyń, ekinshisi – «Egemen Qazaqstannyń», úshinshisi – «Aqıqattyń» basshysy. Bul úsheýiniń janyna jaqyndaýǵa jas jýrnalısterdiń jigeri jetpeıdi. Biraq aǵalardyń ózderi «Kamal kafe» dep ataıtyn dámhananyń ishinde nebir qyzyqty áńgime aıtylatynyna eshkimniń kúmáni joq-ty. Bárimiz osy úsheýin syrtynan kórý úshin bosaǵasynan syǵalap turatyn sol kafe baıaǵyda-aq quryǵan shyǵar. Kafesi túgil ákesin umytqan zaman emes pe?!
Sheraǵań o basta ustazǵa jaryǵan. Taǵdyrdyń jazýymen onyń mektebine nebir zııaly muǵalimder jınalypty. Jer aýdarylyp, sol óńirge jiberilgen Muhamedjan Qarataev ádebıet páninen sabaq beredi. Al hımııa pánin ataqty Alash qaıratkeri Jaqyp Aqbaevtyń qyzy Argýnııa oqytqan. Osyndaı asa bilimdar adamdardan ónege alǵan qalamgerdiń shyǵarmashylyq dińgegi berik bolǵany anyq.
«Qalamgerlik túısiktiń bolatyny ras pa?» – dep qalasyń keıde. «Sherhan aǵamyz bir kezde Smaǵul Sádýaqasuly týraly tolǵana kelip, «Esil erlerge týǵan jerden topyraq ta buıyrmaǵan ǵoı. Bir kem dúnıe...», – dep kúızelip edi. Keıinnen ózi shyǵarmashylyǵyn qadirleıtin ǵalym inisi Dıhan Qamzabekuly Máskeý krematorııinen Alash ardaqtysynyń denesiniń kúlin Astanaǵa jetkizip, jer qoınyna tabystaýǵa bastamashy boldy.
Sheraǵańnyń shyǵarmalaryn qaısarlyq kernep turady. Keıipkerdiń qaısarlyǵy. Qalamgerdiń qaısarlyǵy. Sol tabandylyq ony áldebir áýmeserdiń talap etýimen atategin aýystyrýdan, ıaǵnı, Murtazadan Nurtazaǵa kóshýden saqtap qalady. Sol birbetkeıliktiń arqasynda talaı nesibesine qol jetkizedi. Kórgen qıyndyǵynyń óteýindeı bolyp, aldynan óńkeı bir jaqsy adamdar jolyǵady. Solar keleshekke jón silteıdi. Bálkim, onyń týrashyl minezine tánti bolǵan shyǵar.
Shynynda da, keshegi ótken er Ábish, Alashtyń abyzy Ábish Kekilbaev aıtqandaı, «Sheraǵań – minezdi adam, minezdiń jazýshysy».
Bar býynnyń baıraǵy
Qalamy da kúshinde,
Qarymy da kúshinde.
Sherhan aǵa saý júrsin,
Shekpeniniń ishinde!
(Jýrnalıstik folklordan)
Sherhan aǵanyń keıingi býynǵa degen qurmeti bólek. Jazǵan dúnıelerinen onyń ózimen tildeskisi kelgen qalamgerlerdiń eshqashan betin qaıtarmaǵanyn kóremiz. Aqyn Ulyqbek Esdáýletovtiń óleńmen jazǵan hatyna erinbeı-jalyqpaı syr-suhbat túrinde jaýap beripti. Óleńmen jazǵan hatqa óleńmen jaýap jaza almaıtynyn birden aıtady. Munyń sebebin taǵy bir tolǵamynda ózi bylaısha baıandaıdy: «Aqyn bolý – arman. Biraq aqyn emespin. Kók esekteı mıtyńdaǵan kóp aqynnyń biri bolǵym kelmeıdi». Áńgimelesýge kóńili aýǵan jýrnalısterge de esigi árdaıym ashyq. Olarǵa aıryqsha yqylas tanytady. Ilgeride «Suhbat» gazetinen kelip áńgimelesken Azat Ákimov Sheraǵań ózin kóligine mingizip, redakııaǵa jetkizip tastaǵany týraly jazdy. «Sheraǵa bolýdyń bir qupııasy úlkenge qurmet, kishige izet kórsete bilýde bolsa kerek», – dep oı túıedi jýrnalıst.
Aqparattyń alyby jas býyndy únemi qoldap keldi. Olardyń shyǵarmashylyǵyn únemi qadaǵalap otyrady. Birqatar eńbekterinde baspasózdiń asa talantty ókili, qazaqsha oqysa da, orys tilin jetik bilgen ini-dosy, «Pravda» gazetiniń Qazaqstandaǵy menshikti tilshisi bolǵan Telman Januzaqovty iltıpatpen eske alady. Búgingi memleket jáne qoǵam qaıratkeri Muhtar Qul-Muhammed baspa qyzmetimen aınalysyp júrgen tusta «Myna rynok zamanyndaǵy sharýashylyq basqarýdyń, uıymdastyrýdyń, iskerliktiń jańa ulttyq úlgisi» dep baǵa berdi. Aqparat ókilderi arasynan shyqqan taǵy bir tanymal tulǵa Darhan Myńbaıdyń Ońtústiktegi ónegeli isterin barsha jurtqa úlgi etti. Ozyq oıly kósemsózshiler Nurtóre Júsip pen Qalı Sársenbaıdyń pýblııstıkasy týraly kósheli pikir aıtty. Kamal Smaıylovpen jazysqan hattarynda Smaǵul Sádýaqasuly týraly áńgimelep otyryp, sol taqyrypty jete zerttegen alashtanýshy ǵalym Dıhan Qamzabekulynyń eńbekterine júginedi. Tipti jýrnalıstıkanyń keıingi býynynyń ókili, ımandylyq taqyrybyna qalam tartyp júrgen Keýlimjaı Quttıevtiń oı-tujyrymy da Sheraǵańnyń «Bir kem dúnıesine» dáıeksóz retinde alynǵan. Demek, baspasózdiń bahadúri áserli áńgimeniń ádibi men ádebine jete kóńil bóledi.
Kósemsóz ǵana emes, kórkemsóz sheberlerin de umytpaıdy. Marhabat Baıǵut, Nurǵalı Oraz, Tursynhan Zákenuly, Aıgúl Kemelbaeva syndy talantty jazýshylardyń shyǵarmashylyǵyna sheberlikpen taldaý jasady. Ómirden erte ketken daryndy aqyn inisi Baýyrjan Úsenovtiń shyǵarmashylyq murasymen tanysýǵa da ýaqyt taýypty. Onyń «Betpaqdala qyrǵyny» degen balladasyn oqyǵan soń «Aqyn men aqbóken» degen móltek maqala jazdy. «Aqynnyń aty – Baýyrjan. Biraq ataqty batyr emes, aqyn edi. Ol da Jýalydan», – dep tolǵaıdy. Óleńinen úzindi keltiredi. Maqalasynyń sońyn «Ańdy, tabıǵatty qorǵaý qoǵamy aqynnyń osy óleńin óz mekemesiniń mańdaıshasyna jalaýlata ilip qoısa ǵoı», – dep tujyrymdaıdy. Bizben birge oqyǵan Baýyrjan osy balladasyn jýrfaktaǵy aýdıtorııalardyń birinde otyryp jazyp edi. Arada jyldar ótkende, Baýkeńniń «aqbókenderine» Sheraǵańnyń ózi nazar aýdarady dep kim oılapty?!
Bir kezde Sherhan aǵa basqarǵan elimizdiń bas gazetiniń keıingi basshysy Saýytbek Abdrahmanov keıipkerimizdiń shyǵarmashylyq bolmysyn bylaısha bederledi: «Jýrnalıstıkada ózi basshylyq jasaǵan basylymdardyń báriniń baǵyn jandyratyn, qaı jerde de talantty shákirtter shoǵyryn qalyptastyratyn shyn mánindegi uly redaktor retinde tanyldy. Munyń bári búginde barsha jurt moıyndaǵan aqıqat, shyǵar kúndeı shyndyq. Esimi halyqtyq uǵymǵa aınalǵan, sońǵy shırek ǵasyrda talaı-talaı nárestege aty yrymdap berilgen mundaı tulǵalardy bizdiń qazaq bahadúr dep ataıdy». Ras. Sherhan Murtaza, sóz joq, uly redaktor.
«Talaı-talaı nárestege aty yrymdap berilgen» demekshi, balalaryna Sherhan aǵamyzdyń esimin qoıǵan jýrnalıster de bar. Sonyń biri – «Egemen Qazaqstan» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Talǵat Batyrhan. Kishi uly jeti aılyǵynda ómirge kelgende, Talǵat salyp uryp Parlamentke barady. Jetip kelýin kelgenmen, Sheraǵańmen sóılese ketýdiń retin tappaı, sál kidirińkirep qalypty. Sóıtip qıpaqtap turǵanda qalamger Tabyl Qulııasov ony depýtat-jazýshyǵa jetelep ákelipti. Sheraǵań Parlamenttiń jıyn ótetin zalynda otyryp, kúndeı kúrkiregen daýsymen «Tulpar minip, tý ustaıtyn azamat bolsyn!» – dep batasyn beredi. Keıin ara-tura kezdesip qalǵanda úlken Sherhan: «Jeti aılyǵyń jetildi me, eı?» – dep kishi Sherhannyń jaǵdaıyn suraıtyn kórinedi. Nemeresine sol jazýshynyń aty qoıylǵanyn estigende Talǵattyń sheshesi: «A, bilem... Ana televızordan jer-jebiri, jeken sýyna jetip sóıleıtin kisi ǵoı», – depti. Bile bilgenge, bul da bir Aısha... Biraq aty Aısha emes, Nurǵaısha. Al búginde Eýropada bilim qýyp júrgen Sherhan Talǵatulyn qashan kórseń de, kózinen kózildirigi, qolynan kitaby túspeıdi. Úsh til biletin úshtuǵyrly bala qalaǵan tilinde oqı beredi. Pýshkındi jatqa soǵady. Sirá, ataqty attasynyń batasy qonǵan shyǵar.
Sherhan aǵa barshaǵa belgili «Bir kem dúnıesinde» bylaı dep jazdy: «Egemen Qazaqstan» gazetiniń redakııasy zeınetker meni sholýshy qyzmetine aldy. Keıbireýlerge kúlki: keshegi bas redaktor búgin sol redakııanyń bosaǵa jaǵynda otyr. Al men oılaımyn: zamanynda osy gazettiń bas redaktorlary bolǵan Smaǵul Sádýaqasov, Turar Rysqulov, Beıimbet Maılın, Ǵabıt Músirepov sııaqty alyptar basqarǵan mekemeniń bosaǵasynda otyrsań da jarasady». Álemge áıgili Áýezovtiń úlgisimen tolǵasaq, Sherhan sheriniń jaıǵasqan jeriniń bári tór. Óıtkeni, ol qaı kezde de baspasózdiń bas sardary bolyp qala bermek. Sardar eshqashan sardarlyqtan túspeıdi.
Bala Sherhan otyz jetinshi jyly tutqynǵa alynǵan ákesin izdep abaqtyǵa barǵanda, Murtaza alaqandaı tesikten shıyrshyqtalǵan qaǵaz usynypty. Ashyp qarasa, tigin mashınasynyń tórt ınesi eken. «Bul ne sonda? Neniń belgisi? Shyǵys Sibirdiń Zeıa degen ózeniniń jaǵasynda qalǵan Murtaza ne aıtpaq boldy?» – dep jazady qalamger. Ine – eren eńbektiń, tynymsyz tirshiliktiń sımvoly. Sanalyny súıreýdiń, sanasyzdy túıreýdiń belgisi. Sheraǵań ınemen qudyq qazdy, bıiginiń bárine ertegidegi sekildi, quryqqa syryq jalǵap, onyń basyna ıne shanshyp, adam aıtqysyz shyǵarmashylyq jankeshti eńbekpen shyqty. Kósemsóz ben kórkemsózdiń qudiretin paıdalanyp, kemshilik pen kesel ataýlyǵa qarsy aıanbaı kúresti. Aqparattyń sabaqtaýly ınesin baspasózdiń jalaýly naızasyna aınaldyrdy. Murtazanyń ıne fılosofııasy ony muratyna jetkizdi.
Sheraǵańnyń ult rýhanııatyndaǵy ornyn Aqseleý Seıdimbekten asyra aıtqan adam kóp bola qoımas. Ol bir jıynda bylaı dedi: «Qazaq dalasynda eki adam Aısha degen áıel zatyna ǵajaıyp eskertkish ornatty. Onyń bireýi – Qarahan, ekinshisi – Sheri han!».
Búgingi baspasózdiń barlyq býynynyń baıraǵy bolǵan Sherhan Murtaza – óz aldyna bir mektep. Mereıli ári mártebeli mektep. Keıipkerimizdiń kósemsózine júginsek, «Mektep muhıt tolqyndary sııaqty. Mektep bitirgender qartaıýy múmkin. Al mektep qartaımaıdy...».
Biz de sony qalaımyz... Mundaı mekteptiń ǵumyry túgesilmek emes...
Baýyrjan OMARULY
