قوعامداعى كەلىسىم مەملەكەت تۇراقتىلىعىنىڭ باستى شارتى ەكەنى داۋسىز. وعان قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا ۇزاق مەرزىمدى جانە دايەكتى ساياسات ارقىلى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ازاماتتاردىڭ ءوز تۋعان جەرىندە بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى ساقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىسى ارقىلى قول جەتكىزىلەدى.
قازاقستاندا قوعامدىق كەلىسىمدى قالىپتاستىرۋدىڭ قانداي ماسەلەلەرى بار؟
قازاقستاندا قوعامدىق كەلىسىمدى قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى ەلدىڭ كوپۇلتتى بولمىسىمەن تۇبەگەيلى تىعىز بايلانىستى. ال وزىندىك ەرەكشە، كوپ باعىتتى جانە كەيدە ءوزارا شەكتەلەتىن مۇددەلەرى بار ءار ءتۇرلى توپتاردى ءبىر بۇتىنگە بىرىكتىرۋ - وتە كۇردەلى مىندەت. ادەتتە، بۇل پروتسەسس ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى تانۋ جاعدايىنداعى بەلگىلى ءبىر قيىندىقتارمەن، ەتنو-ۇلتشىلدىق سەزىمدەردىڭ مەرزىمدى كورىنىستەرىمەن بىرگە جۇرەدى.
امبەباپ مەحانيزم جوق، ونىڭ ارقاسىندا بەلگىلى ءبىر يدەيا نەگىزىندە ازاماتتىق ۇلت قالىپتاستىرۋعا بولار ەدى. ءار مەملەكەت ءوز مەملەكەتىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا، تاريحي -اۋماقتىق ەرەكشەلىكتەرىنە، زاڭنامالىق نورمالارىنا، ستراتەگيالىق جانە يدەولوگيالىق پرينتسيپتەرىنە نازار اۋدارا وتىرىپ، ەتنوپوليتيكا ماسەلەسىن شەشەدى. قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزگى شارتى - ءار ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ مۇددەلەرىن ۇيلەستىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ الەۋمەتتىك تۇتاستىقتىڭ بۇزىلۋىنا اكەلمەيدى جانە ۇلتارالىق شيەلەنىستىڭ كورىنۋىنە ىقپال ەتپەيدى. جالپى، ۇلتارالىق شيەلەنىستىڭ بولۋى ارقاشان اشىق قاقتىعىستارعا اكەلمەيدى، سوندىقتان بۇل قۇبىلىستىڭ فاكتورلارىن ۋاقىتىندا بولجاپ، الدىن الۋ قاجەت.
الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، قوعامدىق كەلىسىم مەن ۇلتتىق بىرلىك قوعامداعى ازاماتتىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋدىڭ ەڭ وڭتايلى ءادىسى رەتىندە مەملەكەت پەن ونىڭ ينستيتۋتتارىنىڭ بەلسەندى ىنتىماقتاستىعى جاعدايىندا مۇمكىن بولادى. قازاقستان ءۇشىن قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋ مەن ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ سالاسىنداعى نەگىزگى ينستيتۋت - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى. قحا بەيبىتشىلىك پەن رۋحاني كەلىسىم پرينتسيپتەرىنىڭ ديريجەرى رەتىندە بۇكىل قازاقستان بويىنشا كوپتەگەن ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن بىرىكتىرەدى.
بۇگىندە رەسپۋبليكادا 367 ەتنومادەني بىرلەستىك اككرەديتتەلگەن، ونىڭ ىشىندە 14 رەسپۋبليكالىق. جالپى العاندا، بۇكىل ەل بويىنشا 43 ەتنوستىڭ 1025 ەتنومادەني بىرلەستىگى جۇمىس ىستەيدى.
قوعامدىق كەلىسىم جانە جالپىۇلتتىق بىرلىكتىڭ قازاقستاندىق مودەلىنىڭ قانداي ءپرينتسيپتى ايىرماشىلىقتارى بار؟
قوعامدىق كەلىسىم مەن جالپىۇلتتىق بىرلىكتىڭ قازاقستاندىق مودەلى، «ارتۇرلىلىكتە بىرلىك» پرينتسيپىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازىردىڭ وزىندە ەلدە دە، ودان تىس جەرلەردە دە جەتكىلىكتى تۇردە قايتالاناتىن برەند بولىپ تابىلادى. بۇعان كوپ كۇش پەن مەملەكەتتىك باعدارلامالىق قۇجاتتار باعىتتالدى.
كوپ ۇلتتى قوعامداعى ديالوگتىڭ تابىسى كەشەندى شارالار مەن يدەولوگيالىق كونسترۋكتسيالاردى ازىرلەۋ مەن ەنگىزۋدى قامتاماسىز ەتەدى. وسىعان بايلانىستى قوعامدىق كەلىسىمنىڭ مودەلى مەملەكەتتىڭ رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ەتنوستارىمەن قارىم-قاتىناسىن انىقتايتىن جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇرمەتتەۋدىڭ، ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋدىڭ، ارىپتەستىك قارىم-قاتىناستىڭ دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلۋىمەن انىقتالادى.
قوعامدىق كەلىسىمدى جاساندى تۇردە ساقتاۋعا بولمايتىنى تۇسىنىكتى. قوعامنىڭ ءوزى بۇل پروتسەسكە مەملەكەت پەن ازاماتتىق ينستيتۋتتاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگى نەگىزىندە قاتىسۋى كەرەك. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇلتتىق ماسشتابتا ازاماتتىق سەكتورمەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن، مەملەكەتتىك ورگاندارمەن، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيامەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن بەلسەندى تۇردە ءوزارا ارەكەت جاسايدى. وسىلايشا ەتنوساياسي جانە ەتنومادەني قۇزىرەتتىلىكتەردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
قىزمەت اياسى كەڭەيىپ، قويىلعان مىندەتتەر جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسقاندا، قحا جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى قوعامدىق باقىلاۋ، قايىرىمدىلىق، دەلدالدىق جانە ت.ب سياقتى جۇمىستىڭ جاڭا ينستيتۋتسيونالدى باعىتتارىن دامىتادى.
ال مەدياتسيا قالاي ۇيىمداستىرىلادى جانە قحا-دا قالاي جۇمىس ىستەيدى؟
مەدياتسيانىڭ ماڭىزدى مەملەكەتتىك ينستيتۋت رەتىندە دامۋى 2018 جىلدىڭ ساۋىرىنەن باستاپ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قىزمەتىنىڭ بىرىنە اينالدى. ونىڭ جۇمىسىنا مەدياتسيا كەڭەستەرى، قوعامدىق كەلىسىم كەڭەستەرى، انالار كەڭەستەرى، عىلىمي ساراپتامالىق توپتار، «جاڭعىرۋ جولى» جاستار قوزعالىسى جانە ت.ب. كىرەدى. قحا ساراپشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، اسسامبلەيانىڭ ينكليۋزيۆتى مەدياتسيا جەلىسىنە ءبىر رەسپۋبليكالىق جانە 28 ايماقتىق كەڭەستەر، سونداي -اق 503 مەدياتسيا كەڭسەسى كىرەدى.
بارلىق ايماقتاردا قحا قامقورلىعىمەن 3 مىڭنان استام قوعامدىق كەلىسىم كەڭەستەرى مەن وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق جانە اۋىلدىق دەڭگەيدەگى 1793 انالار كەڭەستەرى، سونداي-اق ءىرى كاسىپورىندار جۇمىس ىستەيدى. قوعامدىق كەڭەستەر قۇرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى ازاماتتىق ينستيتۋتتاردىڭ، ساياسي جانە باسقا دا بىرلەستىكتەردىڭ قوعامدىق كەلىسىمدى، ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋداعى كۇش-جىگەرىن شوعىرلاندىرۋ بولدى.
قازاقستاننىڭ تەڭدەستىرىلگەن ەتنوسارالىق ساياساتى دەموكراتيانىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزدەرىن قۇرايدى. بىراق دەموكراتيا، ءبىز بىلەتىندەي، باسقاشا. بۇل جاعدايدا قازاقستاندىق دەموكراتيا ەتنوسارالىق قاتىناستارداعى پرينتسيپتەردى ءبولۋ پاراديگماسىنان ينتەگراتسيالىق قاتىناستاردى بىرىكتىرۋ پرينتسيپتەرىنە اينالدى.
ءبىز تاۋەلسىز ەل اتانعان سوڭ بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى زاڭناماعا، مەملەكەتتىك جانە ازاماتتىق باستامالارعا، سونداي -اق ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى مەن مەملەكەت اراسىنداعى سىندارلى ديالوگ نەگىزىندە قالاي بايىپ، دامىعانىن كوردىك. سونىمەن قاتار، وسى سالىستىرمالى قىسقا ۋاقىت ىشىندە، ءىس جۇزىندە، مۇمكىن بولاتىن ىسكە اسىرۋ تۇرعىسىنان ولاردى شەشۋدى جانە تالداۋدى قاجەت ەتەتىن كوپتەگەن ماسەلەلەر جيناقتالدى.
وسى ورايدا، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 26 جىل ىشىندەگى قىزمەتى كوپتەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن تۇجىرىمدامالار شەڭبەرىندە ءبىرتالاي جەتىستىكتەر مەن ىسكە اسىرىلعان مىندەتتەرگە تولى ەكەنى انىق. 2019 جىلدىڭ وزىندە قحا 11 مىڭنان استام قايىرىمدىلىق اكتسياسىن وتكىزدى، 600 مىڭنان استام ادامعا 3,8 ميلليارد تەڭگە سوماسىندا كومەك كورسەتتى. قحا قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋمەن اينالىساتىن «قوعامدىق كەلىسىم» رمۋ ەتنومادەني بىرلەستىكتەردى تارتا وتىرىپ، 236 قوعامدىق، عىلىمي، ساراپتامالىق، مادەني، تانىمدىق جانە يميدجدىك ءىس -شارالار ۇيىمداستىرىلدى.
عىلىمي-ساراپتامالىق قۇرىلىمدار، سونىڭ ىشىندە قحا، وسىعان قاتىستى نە ۇسىنادى؟
ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستاردىڭ سالاسى وتە كۇردەلى. مۇندا كەز كەلگەن جاعىمسىز فاكتور ۇلكەن شيەلەنىس نەمەسە كۇردەلى ماسەلە تۋدىرۋى مۇمكىن. جاھاندىق ۇدەرىستەرگە ءتان ەكونوميكالىق داعدارىس، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلۋى، ادامگەرشىلىكتەن ايىرىلۋ ەتنيكالىق توپتاردىڭ اگرەسسيۆتىلىك، الەۋمەتتىك قاشىقتىقتىڭ ۇلعايۋى، الىستاۋ سياقتى قورعانىس رەاكتسيالارىن تۋعىزادى، بۇل تۇپتەپ كەلگەندە ۇلتارالىق شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋىنە اكەلەدى. بۇل ەلدىڭ يميدجىنە دە، ودان ءارى دامۋىنا دا اسەر ەتەرى ءسوزسىز.
جالپى العاندا، كەز-كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋ مەن نىعايتۋدىڭ ماڭىزى جوعارى بولىپ قالا بەرەدى، ويتكەنى ول تۇراقتىلىق پەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نىعايۋىنىڭ كەپىلى، ولار مەملەكەتتىڭ دامۋ ساياساتىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى رەتىندە بەرىك بەكىتىلگەن.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
