1994 جىلى كۇزدە قازاقستان اقش-پەن بىرلەسىپ، يادرولىق وتىندى ەلدەن اكەتۋگە ارنالعان «ساپفير» وپەراتسياسىن قۇپيا تۇردە جۇزەگە اسىردى. ونىڭ ماقساتى قازاقستاننان يادرولىق وتىندى شىعارۋ ارقىلى يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋ قاۋپىن ازايتۋ ەكەندىگى حابارلاندى. بۇگىن سول وقيعاعا 30 جىل تولدى.
وسكەمەن تۇبىندەگى ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىنىڭ قويماسىندا اتومدىق سۇڭگۋىر قايىقتارعا ارنالعان الفا كلاسىنداعى (90% U-235) جانارماي رەتىندە پايدالانۋعا ارنالعان 1322 فۋنت (600 كگ) تولىق بايىتىلعان ۋران ساقتالعان ەدى. ونى يادرولىق قارۋ جاساۋعا دا پايدالانۋعا بولاتىن. «ساپفير» وپەراتسياسى ارقىلى وسى ۋران ەلدەن اقش-قا اكەتىلدى. 1994 جىلى 23 قاراشادا اقش-تىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى بيلل كلينتون اكىمشىلىگى وسى ۋراننىڭ قازاقستاننان امەريكاعا جەتكەنىن حابارلادى.
قازاقستاننىڭ ءوز ەركىمەن يادرولىق وتىننان باس تارتۋى وڭ بولدى ما، الدە ونىڭ تەرىس سالدارى، نەمەسە ءتيىمدى جاقتارى بولدى ما؟ ءتيىمدى بولسا، كىمگە ءتيىمدى، كىمگە زارار؟ باق پا، سور ما؟ بۇل تۋرالى ساياسات ءۇشىن ايتىلعان سىپايى پىكىر، تۇجىرىمدار كوپ. ال ناقتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن ەلدىڭ قۇدىرەت، قاۋقارىن تانىتۋ تۇرعىسىنان اشىق زەرتتەۋلەر جاريالانعان جوق. قوعام دا ونى تالقىلامادى. بىرنەشە كۇننەن بەرى اقش-تىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىندا بۇل تۋرالى وپەراتسيانى جۇزەگە اسىرعان ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى بەرىلدى. ال قازاقساننىڭ وزىندە «ساپفير» وپەراتسياسى تۋرالى مالىمەت شەكتەۋلى. سوندىقتان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ رەسمي سايتىندا ىلگەرىدە جاريالانعان «ساپفير» وپەراتسياسى تۋرالى مالىمەتتى كوپشىلىك نازارىنا لايىقتاپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
«قىرعي-قاباق سوعىستان» كەيىنگى جىلى قاباق
كسرو قۇلاعان كەزدە قازاقستاندا وتە كۇردەلى يادرولىق ارسەنال قالدى. ول قۋاتى بويىنشا تەك اقش، رەسەي جانە ۋكراينانى عانا الدىنا سالاتىن ەدى.
جاس مەملەكەتتىڭ قولىندا يادرولىق سوعىس جۇرگىزۋ ءۇشىن قاجەتتىنىڭ بارلىعى بولدى: قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندى ۇشىراتىن قوندىرعىلار، بومبالاۋشى ۇشاقتاردىڭ اۆياتسيالىق بازاسى جانە سانى ۇشان-تەڭىز وقتۇمسىقتار. قولدا تۇرعان «قىزىل تۇيمە» باسقا الەممەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن بەرىلگەن ادەمى «شانس» ەدى.
بىراق قازاقستاننىڭ ساياسي باسشىلىعى باسقاشا شەشىمگە كەلىپ، قارۋ-جاراق تايتالاسىنان باس تارتۋعا شەشىم قابىلدايدى.
قابىلدانعان بۇل شەشىمدى جۇزەگە اسىرۋ وڭاي بولمادى.
«تەمىر پەردەنىڭ» كۇيرەۋى، عالامدىق كاتاكليزمدەردىڭ تۇسىنىكسىز اعىستارى يادرولىق قارۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان ساياسي اۆانتيۋريستەردىڭ، ارناۋلى قىزمەتتەر مەن قىلمىسكەرلەردىڭ كوپ بولۋىنا اسەر ەتتى.
قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن اقش پرەزيدەنتى بيلل كلينتوننىڭ شەشىمدەرى نەگىزىندە يادرولىق ماتەريالدار ەلىمىزدىڭ اۋماعىنان امەريكا قۇراما شتاتتارىنا اكەتىلدى.
سول ءبىر 1994 جىلى وتكىزىلگەن «ساپفير» وپەراتسياسى ۇقك جىلناماسىنا ماڭگىلىككە جازىلىپ قالدى.
بوجكونىڭ ەستەلىگى. مەتتەنىڭ ميسسياسى
اقپاراتتىڭ تارالىپ كەتۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا وپەراتسياعا قاتىساتىندار مەن ول تۋرالى بىلەتىندەردىڭ سانى مەيلىنشە شەكتەلدى.
سولاردىڭ ءبىرى ۆلاديمير بوجكو ەدى «يادرولىق ماتەريالدار تۋرالى ماسەلە قوزعالعاندا قازاقستان پرەزيدەنتى رەسەي باسشىسىمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. ولاردىڭ ءوزارا سەنىمدى قارىم-قاتىناستارى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزدى. ولار ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ءبىلىپ وتىرعاندىقتان، وپەراتسياعا بايلانىستى رەسەي تاراپىنان ەشقانداي سىن-ەسكەرتپە ايتىلمادى»،- دەيدى بوجكو.
رەسمي كەلىسسوزدەردەن باسقا، سىرت كوزگە رەسمي ەمەس سيپات بەرەتىن، نازار اۋدارتپايتىن ءىس-شارالار وتكىزىلدى.
سونىڭ ءبىرى ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىنىڭ ديرەكتورى ء(ۇمز، وسكەمەن) ۆيتالي مەتتەنى اقش-تىڭ قازاقستانداعى اتتاشەسى ەندريۋ ۆەبەرمەن كەزدەستىرۋ بولدى، بۇل كەزدەسۋدىڭ سوڭى ۇلكەن دوستىققا ۇلاستى.
كوپساتىلى ارنايى وپەراتسيانىڭ كەلەسى ءبولىمى زاۋىت تۋرالى اقپاراتتى امەريكالىقتارمەن ءبولىسۋ ەدى.
1993 جىلى مەتتە وسكەمەندە جوعارى بايىتىلعان ۋراننىڭ زاپاسى تۋرالى جازىلعان ءبىر جاپىراق قاعازدى ۆەبەرگە بەرەدى. الدىن الا بولجاعانداي، اتتاشە مۇنداي اقپاراتتى نازاردان تىس قالدىرماي، ول تۋرالى ۆاشينگتونعا حابارلادى.
سالماعى اۋىر «ساپفير»
ودان كەيىن جوسپارلى وقيعالار قارقىن الا ءتۇستى: 1994 جىلدىڭ اقپانىندا قازاقستان پرەزيدەنتى شتاتتارعا رەسمي ساپارمەن بارىپ، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىپ، بيلل كلينتونمەن بىرگە ۋراننىڭ تاعدىرىن شەشتى.
وسى ءبىر تاريحي وپەراتسيانى جۇزەگە اسىرعانداردىڭ ءبىرى جەڭىسبەك جۇمانبەكوۆ بىلاي دەيدى:
«...اتوم ەنەرگەتيكاسى بويىنشا حالىقارالىق اگەنتتىكپەن (ماگاتە) يادرولىق ماتەريالدار تۋرالى ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىلگەن سوڭ، وسى ىسكە قاتىساتىن ەكىنشى قاتىسۋشى تۋرالى ماسەلە كەلىسىلدى: امەريكا قۇراما شتاتتارىنا يادرولىق ماتەريالداردى الىپ كەتۋگە رەسمي تۇردە قۇقىق بەرىلدى».
ول كىسىنىڭ اڭگىمەسىن سۇلتان اديقوجاەۆ جالعاستىرادى:
«جوعارى بايىتىلعان ۋراندى تاسىمالداۋ ءىسىن قامتاماسىز ەتۋ ماعان تاپسىرىلدى، بۇل جۇمىس ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە اتقارىلدى. بۇعان دەيىن ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە «باستى قارسىلاس» رەتىندە قاراعاندىقتان بولار، جاعداي سونشالىقتى قۋانارلىقتاي ەمەس ەدى. سويتسە دە امەريكالىقتارمەن ويداعىداي جۇمىس ىستەدىك، ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىنىڭ كوپشىلىگى بىرلەسكەن تۇردە ۆاشينگتوندا الدىن-الا تالقىلانعان بولاتىن. ىسكە اسىراتىن جوبامىزدىڭ اتاۋى «ساپفير» بولاتىندىعىن سوندا كەلىسكەن ەدىك (العاشقى نۇسقاسىنداعى كودى «Peacepipe»-«بەيبىتشىلىك تۇتىگى» بولاتىن). وپەراتسيامىز الدىن الا دايىندىقتان باستالدى. اقش-تىڭ اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ ماماندارى وسكەمەنگە ۇشىپ كەلدى. سالماعى اۋىر ۇشاقتاردى كوتەرە الا ما دەگەن ماقساتتا ولار ۇشىپ-قونۋ جولاعىن تەكسەردى. جاساعان قورىتىندىلارى: اۋەجاي اۋىر ۇشاقتى كوتەرەتىن بولىپ شىقتى. ءبىز اۆيامامانداردان تۇراتىن توپتىڭ جۇمىسىن، جالپى ءىس-شارانى باسىنان اياعىنا دەيىن بۇركەمەلەۋدى ۇيىمداستىردىق. مۇنداي تاپسىرمانى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى عانا سەنىمدى تۇردە ورىنداي الاتىن ەدى. قولداعى اقپاراتتىق دەرەككوزدەرىن قولدانا وتىرىپ، يادرولىق ماتەريالدار ساقتالاتىن ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ ۇجىمىنا كاسىپورىن ءوندىرىسىن زەرتتەۋ ءۇشىن ماگاتە تاراپىنان كوميسسيانىڭ كەلگەندىگى تۋرالى مالىمەتتى حابارلادىق. وسىلاي تۇسىندىرگەنىمىز شىندىققا ساي بولىپ شىقتى، ەشقانداي اقپاراتتىڭ جاريالانۋىنا جول بەرىلمەدى»، - دەيدى سۇلتان اديقوجاەۆ.
ايەلدەر جانە جىلدام اياقتالعان جۇمىس
پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى تۇراقسىز جاعداي امەريكالىقتاردى شىنىمەن مازالاعان ەدى. ولار تەررورشىلاردىڭ شابۋىل جاساۋ ىقتيمالدىعىن جوققا شىعارمادى. جاعدايدى باقىلاۋ بويىنشا جۇمىستاردىڭ سەنىمدى ەكەندىگىن ايتىپ، ولار قازاقستان جاعىن بارىنشا سەندىرۋىنە تۋرا كەلدى.
اقش ماماندارى 1994 جىلدىڭ ساۋىرىنەن تامىز ايىنا دەيىن جوعارى بايىتىلعان ۋراندى زەرتتەپ، ودان كەيىن ولاردى 448 ارنايى كونتەينەرگە سالدى.
جەدەل باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن يادروشى-ماماندار ىشىنەن تارتىلعان اگەنتتەر جۇيەسى بەلسەندى تۇردە قولدانىلدى. بولۋى مۇمكىن تەررورشىلاردان قورعانۋمەن قاتار، مەملەكەتتىك قۇپيامىزدى امەريكالىقتاردان ساقتاۋ دا كەرەك بولدى: سەرىكتەستىك پەن بەيبىتشىلىك باعىتىنداعى مۇددەمىز ورتاق بولعانىمەن – بوساڭسۋعا بولمايتىن ەدى.
رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ۇلتتىق تالاپتارى قاتىسۋشى-تاراپتارمەن ءبىر مەزگىلدە كەلىسىلدى، رادياتسيالىق ماتەريالداردى ساقتاۋ جانە تاسىمالداۋ كەزىندە جوعالتۋ نەمەسە جىمقىرۋدىڭ الدىن الۋ بويىنشا كەشەندى ءىس-شارالار اتقارىلدى.
جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان جوبانىڭ رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك جاعىنان وتە زياندى ەكەندىگىن ەسكەرىپ، ۇقك ورگاندارى تاراپىنان جوعارى بايىتىلعان يادرولىق ماتەريالداردىڭ ساقتالۋى مەن باقىلاۋىن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا ايتارلىقتاي جۇمىس اتقارىلدى.
بارلىعى جوسپار بويىنشا ءجۇرىپ جاتتى.
تەك 16 قاراشادا، اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا بايلانىستى امەريكالىق ۇشاقتاردىڭ تۇركيادان ۇشا الماي قالعانى وپەراتسيانى كىدىرتتى. ارادا بىرنەشە كۇن وتكەندە ولار دا جەتتى. اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعى مەن كوكتايعاققا قاراماستان ماڭىزدى جۇك تۇندەلەتىپ وسكەمەن اۋەجايىنا جەتكىزىلدى.
سۇلتان اديقوجاەۆ بىلايشا ەسكە الادى:
«ۆەبەر ەكەۋمىز ءبىر ماشينادا كەلە جاتتىق. جۇكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وعان دا اسەر ەتكەنى بايقالىپ تۇردى، تولقىپ وتىرعانى سەزىلدى.ءبىزدىڭ كوماندا تاماشا جۇمىس ىستەدى، جۇك ەشقانداي توسىن وقيعاسىز جەتكىزىلدى. كەلىسىمگە سايكەس كونتەينەرلەردى ۇشاق بورتىنا امەريكالىق ساربازدار تاسىدى، ولاردىڭ اراسىندا ايەلدەر دە بايقالدى. بارلىعى ەسەپتىلىكپەن اتقارىلعانى سونشا، جۇمىس جىلدام اياقتالدى».
دەگەنمەن، ۇشاق قازاقستاننىڭ اۋە شەكاراسىنان ءوتتى دەگەن حابار كەلگەندە عانا كوميتەت قىزمەتكەرلەرى ەركىن دەمالدى: تاريح ءۇشىن تەڭدەسى جوق «ساپفير» ارنايى وپەراتسياسى وسىلايشا ويداعىداي اياقتالدى.
قازاقستان وسىلايشا باتىل قادام جاساپ، الەمدىك ارەنادا جاس مەملەكەت بولعانىمەن، وزىندىك شەشىم قابىلداي الاتىن ەرىك-جىگەرى بار مەملەكەت رەتىندە تانىلدى. يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋىنا قارسى كۇرەسكە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ەلىمىز سول 90-شى جىلدارى ايرىقشا ماڭىزدى ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق كومەكپەن قاتار قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك الدى.
ەكى ەلدىڭ ارناۋلى قىزمەتتەرى دە ۇتىلعان جوق – العا قاراي، ءوزارا سەنىمدى نىعايتۋعا باتىل قادام جاسالدى. كەيىنگى جىلدارى امەريكالىقتارمەن بىرلەسكەن وپەراتسيالار وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى. بىراق ولاردىڭ باستاۋىندا ارقاشان دا ءساتتى وتكىزىلگەن «ساپفير» وپەراتسياسى تۇراتىندىعى انىق.
