قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرى قاراما-قايشى پروتسەستەردى باستان وتكەرىپ جاتىر. ءبىر جاعىنان ونى قايتا قۇرىپ، مودەرنيزاتسيالاسا، ال ەكىنشى جاعىنان قارۋسىزداندىرۋ باستاماسى كوتەرىلۋدە.
بۇگىندە قورعانىس سالاسىنداعى شىعىندار ايتارلىقتاي كوپ ەمەس. دەسە دە، اسكەري تەحنيكانى جوندەۋ مەن ولارعا تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ جۇمىستارىندا ەلىمىز ءالى كۇنگە دەيىن رەسەيگە تاۋەلدى بولىپ وتىر. وسى تۋرالى تالداعان exclusive سايتىنىڭ ماقالاسىندا اسكەردەگى ماسەلەنىڭ ءمانىسى ءسوز بولادى.
قازاقستان الەم ەلدەرىنە قانداي دا ءبىر اۋماقتىق جانە ساياسي تالاپتار قويمايدى. سوندىقتان دا ول حالىقارالىق ارەنادا بەيبىت ءارى سوعىسۋدى قالامايتىن مەملەكەت دەپ سيپاتتالادى. كورشىلەرىمىز قازاقستان تۋرالى وڭ كوزقاراستا. بىراق ارا-تۇرا سولتۇستىكتەگى كەيبىر ساياساتكەردىڭ ەلىمىزدىڭ تاراپىنا قوقان-لوقى جاساپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇل مالىمدەمەلەرگە رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى كۇردەلى جاعدايعا بايلانىستى باسا نازار اۋدارىلماۋدا. بىراق الداعى ۋاقىتتا رەسەيدەگى ساياسي رەجيم وزگەرمەسە، احۋال تولىق وزگەرۋى مۇمكىن.
ءبىز كەز كەلگەن ساتتە سىرتقى ساياسي جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرۋى مۇمكىن الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءتىپتى كەيىن كۇشتى زاماناۋي ارميا قاجەت بولۋى دا عاجاپ ەمەس. بۇل تۋرالى «قازاقستاننىڭ اسكەري دوكتريناسىندا» دا ايتىلعان.
قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتتىلىك دەڭگەيىن باعالاۋ وتە قيىن. سەبەبى ءادىل باعا ناعىز ۇرىس قيمىلدارى كەزىندە عانا بەرىلەدى. ساندىق دەرەكتەرمەن اشىق دەرەككوزدەر ارقىلى تانىسۋعا بولادى، الايدا تەحنيكالاردىڭ قانشا پايىزى جارامدى ەكەنى بىزگە بەيمالىم بولىپ قالا بەرەدى.
ماسەلەن, لوندون حالىقارالىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىندە قازاقستان اسكەرىنىڭ ەسكى كەڭەستىك تانكتىڭ جاڭعىرتىلعان نۇسقاسى – ت-72با-مەن قارۋلانعانى ايتىلادى. ولاردىڭ ناقتى سانى دا كەلتىرىلگەن. الايدا ساپالىق سيپاتتامالارى، ياعني قازىرگى زامانعى سوعىس تالاپتارىنا قانشالىقتى سايكەس كەلەتىندىگى بەلگىسىز بولىپ وتىر.
قايتا قۇرۋ جانە جاڭعىرتۋ
2012 جىلى قازاقستاندا قارۋلى كۇشتەردى قايتا قۇرۋ جانە جاڭعىرتۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. اسكەرگە شاقىرىلۋشىلار ءۇشىن قىزمەت مەرزىمى 2 جىلدان ءبىر جىلعا دەيىن قىسقارتىلدى، بۇل قۇرلىق اسكەرلەرى سانىنىڭ 30 مىڭ ادامنان 20 مىڭ ادامعا دەيىن تومەندەۋىنە اكەلدى. تيىسىنشە قۇرىلىم وزگەرتىلدى.
قۇرلىق اسكەرلەرى قۇرىلىمىنداعى وزگەرىستەر. دەرەككوز: The Military balance.
|
|
2011 |
2012 |
2023 |
|
مەحانيكالاندىرىلعان بريگادالار |
10 |
4 |
2 |
|
تانك بريگادالارى |
0 |
1 |
2 |
|
شابۋىل بريگادالارى |
0 |
0 |
1 |
|
اۋە شابۋىل بريگادالارى |
4 |
4 |
4 |
|
تەڭىز بريگاداسى |
1 |
1 |
1 |
|
بىتىمگەرشىلىك بريگادالارى |
1 |
0 |
1 (پولك) |
|
ارتيللەريالىق بريگادالار |
7 |
3 |
3 |
|
تانكىگە قارسى بريگادالار |
2 |
0 |
0 |
|
رەاكتيۆتى ارتيللەريالىق ۇرىس بريگادالارى |
2 |
0 |
0 |
|
زىمىران پولكى |
1 |
1 |
1 |
|
اسكەري-ينجەنەرلىك بريگادالار |
3 |
3 |
3 |
جاڭا قۇرىلىم اسكەري تەحنيكا سانىنىڭ وزگەرۋىنە دە اسەر ەتتى.
|
|
2011 |
2012 |
2023 |
|
نەگىزگى جاۋىنگەرلىك تانكتەر (ت-72/ت72 با) |
980 |
300 |
350 |
|
جاۋىنگەرلىك بارلاۋ جانە پاترۋلدىك كولىكتەر (بروندالعان بارلاۋ-شولعىنشى ماشينالارى) |
280 |
100 |
100 |
|
جاياۋ اسكەرلەرءدىڭ جاۋىنگەرلىك ماشينالارى (بمپ) |
1520 |
602 |
413 |
|
وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريالىق قوندىرعىلار (ساۋ) |
246 |
246 |
126 |
|
تىركەمە ارتيللەريا |
670 |
150 |
194 |
|
رەاكتيۆتىك ارتيللەريالىق ۇرىس ماشينالارى |
348 |
118 |
104 |
|
ورتا جانە قىسقا قاشىقتىقتاعى زىمىراندار قوندىرعىلارى |
12 |
12 |
12 |
اسكەري تەحنيكانىڭ نە سەبەپتى بۇلاي قىسقارعانى بەلگىسىز. بالكىم، ولاردىڭ ەسكىلەرى ەسەپتەن شىعارىلعان شىعار.
2014 جىلعا دەيىن The Military Balance-تە نەگىزگى جاۋىنگەرلىك تانك رەتىندە ت-72, 2015 جىلدان باستاپ ت – 72 با كورسەتىلگەن. بۇل اقپاراتقا قاراپ، قارۋلانعان تانكتەر مودەرنيزاتسييادان ءوتتى دەپ بولجاۋعا بولادى. 2011 جىلى پەتروپاۆل اۋىر ماشينا جاساۋ زاۋىتىندا يزرايلدىك ليتسەنزيا بويىنشا شىعارىلعان 122 مم كاليبرلى «سەمسەر» وتاندىق وزدىگىنەن جۇرەتىن زەڭبىرەك پايدالانۋعا بەرىلدى. 2016 جىلدان باستاپ اسكەرگە قازاقستاندىق «ارلان» بروندى اۆتوموبيلدەرى قويىلدى. ودان بولەك، تۇركيا، يزرايل جانە كانادادا وندىرىلگەن بروندى اۆتوموبيلدەر دە قولدانىسقا بەرىلدى.
2012 جىلى اسكەري-تەڭىز فلوتىندا ورال قالاسىنداعى «زەنيت» زاۋىتىندا قۇراستىرىلعان «0250 بارىس» جوباسىنىڭ شاعىن زىمىران كەمەلەرى، 2017 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جاسالعان «الاتاۋ» رەيدتىك مينا تاسىعىشكەمەسى پايدالانۋعا بەرىلدى. 2023 جىلى فرانتسيا تەڭىز مينالارىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن سۋ استىنداعى روبوتتاردى جەتكىزدى. اسكەري-اۋە كۇشتەرىندە جاۋىنگەرلىك ۇشاقتار سانىنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەۋءى بايقالدى.
اسكەري-اۋە كۇشتەرىندەگى جاۋىنگەرلىك ۇشاقتار سانىنىڭ وزگەرۋى. دەرەككوز: The Military balance
|
|
2011 |
2012 |
2023 |
|
جاۋىنگەرلەر |
97 |
56 |
0 |
|
كوپ ماقساتتى جاۋىنگەرلەر |
39 |
53 |
47 |
|
شابۋىلداۋشىلار |
14 |
14 |
14 |
ونىڭ ناقتى سەبەبى ايتىلمادى.
2016 جىلى قىتايلىق Wing Loong ۇشقىشسىز ۇشاتىن اپپاراتتارى (BRAVs) پايدالانۋعا بەرىلدى. قازىر ولاردىڭ ەكەۋى اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ يەلىگىندە ءجۇر. بىلتىردان بەرى تۇركيادا جاسالعان Anka-S ۇشقىشسىز ۇشاقتارى سىناقتان ءوتىپ جاتىر. ولاردى ءوندىرۋشى Türk Havacılık ve Uzay Sanayii (TUSAŞ) تۇرىك كومپانياسى قازاقستاندا زاۋىت سالۋدى جوسپارلاپ وتىر.
سوققى بەرەتىن مي-24 جانە مي-35 تىكۇشاقتارى رەسەيدە جاسالعان. تىكۇشاقتاردىڭ اراسىندا امەريكالىق Bell 205 جانە ەۋروپالىق H145 تە بار.
قازاق اسكەرى رەسەيگە تاۋەلدى
تومەندەگى كەستەدە 2023 جىلى قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىندە قىزمەت ەتەتىن رەسەيلىك (كەڭەستىك) اسكەري تەحنيكانىڭ ۇلەسى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن.
رەسەيدىڭ ۇلەسى
نەگىزگى جاۋىنگەرلىك تانكتەر 100%
جاۋىنگەرلىك بارلاۋ جانە پاترۋلدىك كولىكتەر 100%
جاياۋ اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك ماشينالارى 100%
وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريالىق قوندىرعىلار 95,20%
تىركەمە ارتيللەريا 100%
رەاكتيۆتىك ارتيللەريالىق ۇرىس ماشينالارى 82,70%
باسقارىلاتىن جاۋىنگەرلىك ۇشاق 100%
شابۋىل تىكۇشاقتارى 100%
اۋە قورعانىسى 100%
بروندى تەحنيكا بويىنشا عانا رەسەيگە تاۋەلدىلىك جوق.
ەلىمىزدە «قازاقستان ينجينيرينگ» كومپانياسى قۇرامىنا كىرەتىن جەكە قورعانىس ونەركاسىبى كاسىپورىندارى بار. بىراق قازاقستاننىڭ اسكەري تەحنيكاعا تولىققاندى قىزمەت كورسەتۋ مەن جوندەۋدى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ قانشالىقتى جاقسى ەكەنى بەلگىسىز. زاۋىتتار ماتەريالداردىڭ ەداۋىر بولىگىن رەسەيدەن الادى دەگەن بولجام بار. سوعىس جاعدايىندا بۇل ەل قازاقستاندى جاۋىنگەرلىك جاتتىعۋلارعا قاجەتتى بارلىق اسكەري تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتە المايدى. ەگەر بۇل پىكىر دۇرىس بولسا، وندا قازاقستاندىق قارۋلى كۇشتەردە ەلەۋلى ماسەلەلەر بار ەكەنى ءسوزسىز. ەلىمىزگە وتاندىق قورعانىس ونەركاسىبىن دامىتۋ قاجەت. بالكىم، قازاقستانعا ءوز تانكتەرى مەن ۇشاقتارىن شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار، بىراق اسكەري تەحنيكاعا قىزمەت كورسەتۋ، جوندەۋ جانە جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ماتەريالداردى ءوز ەلىندە جاساۋ ماڭىزدى.
اسكەري بيۋدجەت
بيىلعى قازاقستاننىڭ اسكەري بيۋدجەتى 1,3 ترلن تەڭگەنى قۇرايدى. بۇل كورسەتكىش 2023 جىلمەن سالىستىرعاندا 8,8%-عا وسكەن. قارجى مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 2020 جىلدان باستاپ قورعانىسقا جۇمسالاتىن شىعىندار سانى ارتقان. 2022 جىلى ەلدەگى قاڭتار وقيعالارىنان كەيىن جانە الەمدەگى گەوساياسي شيەلەنىس كەزەڭى باستالعان تۇستا ءبىردەن 49,4%-عا ءوسۋ بايقالدى. سول جىلى اسكەري بيۋدجەت العاش رەت 1 تريلليون تەڭگەدەن استى.
وتكەن جىلى مەملەكەتتىك قازىنانىڭ قورعانىسقا جۇمسالعان شىعىستارىنىڭ نەگىزگى بولىگى — 94,1 پايىزى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن، ال از عانا بولىگى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن تۇسكەن.
1,1 تريلليون تەڭگەنىڭ تەك جارتىسى عانا تىكەلەي قارۋلى كۇشتەردىڭ جاۋىنگەرلىك جۇمىلدىرۋ دايىندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالدى.
پروگرەسسيۆتى ديناميكاعا قاراماستان، قازاقستانداعى اسكەري شىعىنداردىڭ ۇلعايۋى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ وسۋىمەن سايكەس كەلمەيدى. قورعانىس شىعىندارىنىڭ جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى ءتورتىنشى جىل قاتارىنان تومەندەدى. ستوكگولمدەگى SIPRI حالىقارالىق بەيبىتشىلىكتى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2019 جىلى قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش ءجىو-ءنىڭ كەم دەگەندە 1 پايىزىنان استى، ال 2023 جىلدىڭ سوڭىندا قورعانىس شىعىندارى اقشالاي ەسەپتەگەندە نەبارى 0,48 پايىزدى قۇرادى. بۇل دامىعان ەۋروپا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا وتە تومەن كورسەتكىش بولىپ ەسەپتەلەدى. ەو مەملەكەتتەرى قورعانىس شىعىندارىنىڭ دەڭگەيىن ءجىو-ءنىڭ 1,8%-دان 2,5%-عا دەيىن ساقتايدى. الايدا سوڭعى بەس جىلدا بۇل كورسەتكىش جىلدان-جىلعا از عانا وزگەردى.
2023 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ارميانىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەك ەكەنىن باسا ايتقان ەدى.
«ءبىزدىڭ ارميا جوعارى تەحنولوگيالىق قارۋ-جاراق جانە اسكەري تەحنيكامەن، سونىڭ ىشىندە بروندى تەحنيكا، ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارىمەن، زاماناۋي اتىس قارۋلارىمەن قامتاماسىز ەتىلۋگە ءتيىس. تەحنيكانى جەدەل جوندەۋ بويىنشا وندىرىستىك قۋاتتىلىقتى نىعايتىپ، وتاندىق كاسىپورىنداردى قولداۋدى كۇشەيتۋ كەرەك»، - دەگەن پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان قورعانىس-ونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ قورى قۇرىلدى. الايدا ونىڭ وسى اسا كۇردەلى دە ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋگە قانشالىقتى قابىلەتتى ەكەنىن ايتۋ ازىرگە قيىن بولىپ وتىر.
