بابالار سالعان ۇندىستانداعى ەسكى قالالار
التاي بەتىن تولتىرىپ تۇرعان، جەر بەتىنە شەگەندەلگەن دوڭگەلەك تاس قابىرلەردى "مىقتىڭ ءۇيى" دەپ اتايدى. سول مىقتاردىڭ 3-4 مىڭ جىل بۇرىن ءۇندىستاندى جاۋلاۋداعى اياق الىسىن، قانداي تۇزىمدەگى قوعام قۇرعانىن، قانداي سوزدەردى تاراتقانىن از-كەم جازىپ ءوتتىم. ەندى ولار سالعان قالالار قانداي اتپەن اتالدى؟
- انانتناگ قالاسى
انانت اتاۋى ون-ون دەگەن 10 سيفرىنىڭ ەكى قايتالانۋىن بىلدىرەدى. ناگ ءسوزى نوع، موق ءسوزىن بىلدىرەدى. ەسكى تۇركىلەر بولىپ ەسەپتەلەتىن موقتار(مىقتار) ۇعىمىندا قۇدىرەتى انالىق كوز، ادامنىڭ تارالۋ كوزى - اموع. كوز - موع، نوع.مالدىڭ كوزىن اينالىپ، دوڭگەلەپ تۇسكەن قوتىردى قازاق ءالى كۇنگە دەيىن نوعالا دەيدى. نوع - كوز اتاۋىن ۇقتىرادى. ونوننوع قالاسى جەرگىلىكتى تىلدە انانتناگ اتالىپ كەتتى. نەگە "ون-ون كوز" دەپ اتالدى بۇل جەر؟ سەبەبى، مۇندا كوپتەگەن شيپالى بۇلاقتار بار. كوز - بۇلاق كوزىن بىلدىرەدى. ولار ناگ-بال(بالبۇلاق، بالكوز), سالاك-ناگ، ماليك-ناگ دەپ اتالادى.
- بريندابان قالاسى
بۇل قالانىڭ اۋىز ەكى تىلدەگى ەكىنشى ايتىلىمى - ۆرينداۆان. ۆرين - ورىن دەگەن ماعىنادا. داۆان - داعۋان دەگەن ماعىنادا. داعۋا ءسوزى ۋاقىت وتە كەلە، تىلدىك دامۋعا ساي، ع دىبىسى ءتۇسىپ ايتىلعاندا، تىلىمىزگە داۋا دەگەن ءسوز بولىپ ورنىققان. ورىنداعۋان - ءۆايشناۆيزمدى ۇستانۋشىلار ءۇشىن قاسيەتتى قاجىلىق ورنى. ول اريلەرمەن قارسىلاسقان كوسەمنىڭ ارتىنا ەرگەن حالىققا ارناپ سالعان ءدىني ورتالىق قالاسى بولدى.
- ۆاراناسي قالاسى
اۋىز ەكى تىلدە باناراس دەپ تە اتالىپ ءجۇر. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىندەگى بۇل قالانىڭ تىكە ماعناسى - "ەكى وزەننىڭ اراسى". بان-اراسى(ماڭ-اراسى، ماڭىنداعى ارالىق. ماڭ - تاقتايشا جازىق.) قالاسىن ونداعى تۇركىلەر وسىدان 3 مىڭ جىل بۇرىن سالعان.
- دەلي قالاسى
دەلي قالاسىنىڭ تۇپكى ايتىلىمى دەلعي. بۇل تۇركىلەر تىلىندەگى دەڭىز، تەڭىز، تولقىن، دولقىن سوزدەرىنىڭ ايتىلىمىنا ساي شىققان، دەلعي ءسوزى سۋدىڭ بەتى، اينا دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇگىنگى موڭعولداردىڭ اينانى" تولى" دەپ اتاۋى وسىدان.
- ۋددجاين قالاسى
وسىدان 2700 جىل بۇرىن سالىنعان قالا. ەڭ العاش استانا(استانت) دەپ اتالعان مەملەكەتتىڭ ورتالىعى رەتىندە قالاندى. ۋدد - ءوت، تەسىك، كوز دەگەن ماعىنادا. جەل ءوتى - جەلدىڭ اۋىزى. ءۇت دەپ تە ايتىلادى. ءۇت - قاينار كوز، وشاق باسى، ءومىردىڭ ورتالىعى. قوي - مال ءتۇرى. قويىن - قونعان جەر، مال ورىستەتكەن ورىن، اۋىز ەكى تىلدە قون بولىپ قىسقارعان. ۇتىقويىن - ۋددجاين. ع دىبىسىن سول كەزدە جەرگىلىكتى ۇندىستاندىقتار "ج" دەپ قابىلداعانى جايلى وتكەندەگى جازبالاردا بىرقانشا مىسالدار كەلتىردىك. قويىن ءسوزىن جاين دەپ الدى. ال، و دىبىسىن ا رەتىندە الۋ دا ۇندىستانعا ءتان ادەت. موعالا - ماحاللا، نوع-ناگ سوزدەرى بۇعان كۋا. ەسكى ۇندىستانداعى ۇتىقويىن ۇعىمى، كەيىنگى تىلدەگى التاي ماڭىنداعى كوشپەندىلەر تارادى دەپ اڭىز ەتىلەتىن ۇتىكەن قونىسى تاريحي بايلانىسقا يە .
- پاتنا قالاسى
ەسكى ايتىلىمى بويىنشا كادىمگى ء"بۇتىن" دەگەن اتاۋدى بىلدىرەدى. ءبۇتىن ءسوزى ەكى بۇتتىڭ قوسىلىپ تۇرعان جەرىن بىلدىرەدى. بۇل قالادا بۇتى قوسىلعان، ادامنىڭ قۇيرىعى ىسپەتتى، قازاقتىڭ توشالا ۇيىنە ۇقسايتىن ايگىلى ەسكى حرام بار. بۇتىن، ءبۇتىن سوزىندەگى و، ۇ دىبىسىن ەسكى ۇندىستاندىقتار ا دىبىسى رەتىندە قابىلداپ، ب دىبىسىن قاتاڭ پ دىبىسىمەن الىپ، بۇتىندى پاتن دەپ العان.
- حاريدۆار قالاسى
حاري جانە دۆار سوزىنەن قۇرالعان. دۆال - داۋال، قورعان، قاقپا ماعىنالارىندا. داۋال ءسوزى تاۋ سوزىنەن كەلىپ شىققان. حاريدۆار قالاسىن جەرگىلىكتى ۇندىستاندىقتار "قۇدايعا قاقپا" دەگەن ماعىنادا تۇسىنەدى. قۋ - اق ءتۇس، جاراتۋشى جاق دەگەن ماعىنادا. حۋر - اققۋ قىزدار. حورداۋال - اققۋ قىزدار(حور قىزدارى) بار جاننات قاقپاسى. كەيىنگى تىلدەگى قالانىڭ تۇپتاعان ۇعىمىن بىلدىرەتىن قورا، كۇرە اتاۋلارى ونىمەن تىعىز بايلانىستا.
- ماتحۋرا قالاسى جانە مادۋراي قالاسى
ماتحۋرا قالاسى وسىدان 2600 جىل بۇرىن سالىنعان. مادۋراي قالاسى ودان 300 جىل كەيىن. ەكى قالانىڭ اتاۋى ءبىر ماعىنادان كەلىپ شىققان. العاش رەت مايد-حۋرا(مايقورا) دەپ سالىنعان قالا ادامعا تابىنعان زامانداعى "ادام قۇدايىنىڭ شاشىنىڭ مايى تامعان كيەلى ورىن" دەگەن ماعىنانى بەرگەن. جىلىكتىڭ مايلى باسى، ەڭ مايلى جەرى دەگەندەي ماي ءسوزى ەرەكشە مولشىلىق پەن بىتپەس ىرىستىڭ ءتۇبى رەتىندە ايتىلعان. قورا، كۇرە، كورە سوزدەرىنىڭ دوڭگەلەتىپ سالىنعان قۇرلىستى، دوڭگەلەك ءپىشىندى العاشقى قالالاردىڭ بەينەسىن اڭعارتاتىنىن بىلەمىز.
- ۆيشاكحاپاتنام قالاسى
بۇددا ءدىنىنىڭ ۇزدىك ءىزباسارىنىڭ ءبىرى بولعان وشاق حانىمنىڭ قۇرمەتىنە سالىنعان دەيدى. وشاق ءسوزىنىڭ بۇل جەردە ايەلگە بايلانىستى ايتىلۋى وشاق ءپىرى - ۇماي انا ۇعىمىمەن بايلانىسادى. ۆيشاكح سوزىنە جالعانعان پاتنام ءسوزىن ءتۇسىندىرىپ كەتكەنبىز. ويتكەنى، پاتنا دەگەن بولەك ەسكى قالا بار بابالارىمىز سالعان. ول ءبۇتىن دەگەن ءسوز، ءبىر ءبۇتىن قويدىڭ قۇيرىعى سياقتى قۇرلىستى مەڭزەيدى.
فەيسبۋك پاراقشاسىنان
