BABALAR SALǴAN ÚNDISTANDAǴY ESKI QALALAR
Altaı betin toltyryp turǵan, jer betine shegendelgen dóńgelek tas qabirlerdi "myqtyń úıi" dep ataıdy. Sol myqtardyń 3-4 myń jyl buryn Úndistandy jaýlaýdaǵy aıaq alysyn, qandaı túzimdegi qoǵam qurǵanyn, qandaı sózderdi taratqanyn az-kem jazyp óttim. Endi olar salǵan qalalar qandaı atpen ataldy?
- Anantnag qalasy
Anant ataýy on-on degen 10 sıfrynyń eki qaıtalanýyn bildiredi. Nag sózi noǵ, moq sózin bildiredi. Eski túrkiler bolyp esepteletin moqtar(myqtar) uǵymynda qudireti analyq kóz, adamnyń taralý kózi - amoǵ. Kóz - moǵ, noǵ.Maldyń kózin aınalyp, dóńgelep túsken qotyrdy qazaq áli kúnge deıin noǵala deıdi. Noǵ - kóz ataýyn uqtyrady. Ononnoǵ qalasy jergilikti tilde Anantnag atalyp ketti. Nege "On-on kóz" dep ataldy bul jer? Sebebi, munda kóptegen shıpaly bulaqtar bar. Kóz - bulaq kózin bildiredi. Olar Nag-Bal(Balbulaq, Balkóz), Salak-Nag, Malık-Nag dep atalady.
- Brındaban qalasy
Bul qalanyń aýyz eki tildegi ekinshi aıtylymy - Vrındavan. Vrın - oryn degen maǵynada. Davan - daǵýan degen maǵynada. Daǵýa sózi ýaqyt óte kele, tildik damýǵa saı, ǵ dybysy túsip aıtylǵanda, tilimizge daýa degen sóz bolyp ornyqqan. Oryndaǵýan - Vaıshnavızmdi ustanýshylar úshin qasıetti qajylyq orny. Ol arıılermen qarsylasqan kósemniń artyna ergen halyqqa arnap salǵan dinı ortalyq qalasy boldy.
- Varanası qalasy
Aýyz eki tilde Banaras dep te atalyp júr. Jergilikti halyqtyń tilindegi bul qalanyń tike maǵnasy - "eki ózenniń arasy". Ban-Arasy(Mań-Arasy, mańyndaǵy aralyq. Mań - taqtaısha jazyq.) qalasyn ondaǵy túrkiler osydan 3 myń jyl buryn salǵan.
- Delı qalasy
Delı qalasynyń túpki aıtylymy Delǵı. Bul túrkiler tilindegi deńiz, teńiz, tolqyn, dolqyn sózderiniń aıtylymyna saı shyqqan, delǵı sózi sýdyń beti, aına degen maǵynany beredi. Búgingi mońǵoldardyń aınany" toly" dep ataýy osydan.
- Ýddjaın qalasy
Osydan 2700 jyl buryn salynǵan qala. Eń alǵash Astana(Astant) dep atalǵan memlekettiń ortalyǵy retinde qalandy. Ýdd - ót, tesik, kóz degen maǵynada. Jel óti - jeldiń aýyzy. Út dep te aıtylady. Út - qaınar kóz, oshaq basy, ómirdiń ortalyǵy. Qoı - mal túri. Qoıyn - qonǵan jer, mal óristetken oryn, aýyz eki tilde qon bolyp qysqarǵan. Útiqoıyn - Ýddjaın. Ǵ dybysyn sol kezde jergilikti Úndistandyqtar "j" dep qabyldaǵany jaıly ótkendegi jazbalarda birqansha mysaldar keltirdik. Qoıyn sózin Jaın dep aldy. Al, o dybysyn a retinde alý da Úndistanǵa tán ádet. Moǵala - Mahalla, Noǵ-Nag sózderi buǵan kýá. Eski Úndistandaǵy Útiqoıyn uǵymy, keıingi tildegi Altaı mańyndaǵy kóshpendiler tarady dep ańyz etiletin Útiken qonysy tarıhı baılanysqa ıe .
- Patna qalasy
Eski aıtylymy boıynsha kádimgi "bútin" degen ataýdy bildiredi. Bútin sózi eki buttyń qosylyp turǵan jerin bildiredi. Bul qalada buty qosylǵan, adamnyń quıryǵy ispetti, qazaqtyń toshala úıine uqsaıtyn áıgili eski hram bar. Butyn, bútin sózindegi o, u dybysyn eski Úndistandyqtar a dybysy retinde qabyldap, b dybysyn qatań p dybysymen alyp, butyndy Patn dep alǵan.
- Harıdvar qalasy
Harı jáne Dvar sózinen quralǵan. Dval - daýal, qorǵan, qaqpa maǵynalarynda. Daýal sózi taý sózinen kelip shyqqan. Harıdvar qalasyn jergilikti Úndistandyqtar "qudaıǵa qaqpa" degen maǵynada túsinedi. Qý - aq tús, jaratýshy jaq degen maǵynada. Hýr - aqqý qyzdar. Hordaýal - aqqý qyzdar(hor qyzdary) bar jannat qaqpasy. Keıingi tildegi qalanyń túptaǵan uǵymyn bildiretin qora, kúre ataýlary onymen tyǵyz baılanysta.
- Mathýra qalasy jáne Madýraı qalasy
Mathýra qalasy osydan 2600 jyl buryn salynǵan. Madýraı qalasy odan 300 jyl keıin. Eki qalanyń ataýy bir maǵynadan kelip shyqqan. Alǵash ret Maıd-Hýra(Maıqora) dep salynǵan qala adamǵa tabynǵan zamandaǵy "adam qudaıynyń shashynyń maıy tamǵan kıeli oryn" degen maǵynany bergen. Jiliktiń maıly basy, eń maıly jeri degendeı maı sózi erekshe molshylyq pen bitpes yrystyń túbi retinde aıtylǵan. Qora, kúre, kóre sózderiniń dóńgeletip salynǵan qurlysty, dóńgelek pishindi alǵashqy qalalardyń beınesin ańǵartatynyn bilemiz.
- Vıshakhapatnam qalasy
Budda dininiń úzdik izbasarynyń biri bolǵan Oshaq hanymnyń qurmetine salynǵan deıdi. Oshaq sóziniń bul jerde áıelge baılanysty aıtylýy oshaq piri - Umaı ana uǵymymen baılanysady. Vıshakh sózine jalǵanǵan patnam sózin túsindirip ketkenbiz. Óıtkeni, Patna degen bólek eski qala bar babalarymyz salǵan. Ol bútin degen sóz, bir bútin qoıdyń quıryǵy sııaqty qurlysty meńzeıdi.
feısbýk paraqshasynan
