بەكەن قايراتۇلى: ابىلاي حاننىڭ يمپەراتورلارعا جازعان حاتتارى

بەكەن قايراتۇلى

كورمە تورىندەگى 7 حاتتىڭ 5-ءۋى ويرات-موڭعول تىلىندە جانە تود (توتە) جازۋىمەن جازىلىپتى. وسىنداعى تود جازۋىنىڭ تاريحىنا توقتالساق، مۇنى 1648 جىلى ويرات-موڭعول وقىمىستىسى زايا باندي دەگەن ادام جاساپتى. بۇل كىسى ىرگەلى ۇلىستىڭ سولقاناتىن (جوڭعار) قۇرايتىن موڭعولتەكتى تايپالاردىڭ تىلدىك ينتوناتسياسىنا بەيىمدەپ، شىڭعىس قاعاننان بەرى پايدالانىپ كەلە جاتقان ۇيعىر-موڭعول جازۋىن رەفورمالاۋ ارقىلى تود جازۋىن ويلاپ تاپقان ەكەن.

بۇل جازۋدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – تيبەت، سانسكريت، مانجۋ تىلدەرىندەگى ءارىپ­تەر­دىڭ دىبىستالۋ ۇندەستىگىن تولىق ساق­­­­تاي الادى. سول سەبەپتى حVIII-ءحىح عا­سىر­­­­لاردا بۇل جازۋ قىتاي-موڭعول-قازاق قاتى­­­ناسىنىڭ حات الماسۋ قۇرالى بول­عان سىڭايلى. بۇل جازۋدى قازىرگى قالما­قيا رەس­پۋبليكاسى 1924 جىلعا دەيىن كە­رەك­تەنسە، شىڭجاڭ ولكەسىندەگى موڭعو­لتەك­تى حالىقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانۋدا.

ال قازاق حانى ابىلاي نە سەبەپتەن وردانىڭ ديپلوماتيالىق حات-حابارىن ويرات-موڭعول تىلىندە تود جازۋىمەن ءجۇر­گىزدى. وعان تاريحشىلار جاۋاپ بەرە جاتار.

قازاق ورداسى قىتاي جانە ويراتپەن قا­تىناس قاعازدارىن تود جازۋىمەن ءجۇر­گىزگەنى جايلى قازاق عالىمى شوقان ءۋالي­حانوۆتىڭ جازبالارىندا ايتىلادى. عالىم ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «مالايسارى با­تىرعا جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەن «تارحان» اتاعىن بەرگەنى جايلى قۇجات قالماق تىلىندە تود جازۋىمەن جازىلعان ەكەن. ونى باتىردىڭ ۇرپاق­تارىنان الىپ، تۋىسىم ابىلاي عاب­باس­ۇلى­نا وقىتتىم» دەيدى. وسىعان قارا­عان­­دا، قازاقتىڭ وردا مانساپتىلارى تود جازۋىن تولىق مەڭگەرگەن سىڭايلى.

تومەندە جاريالانىپ وتىرعان ەكى حاتتىڭ ماتىنىنە كەلەر بولساق، بۇل قۇجاتتار ىلگەرىدە رەسەيلىك مانجۋ-قىتاي­تانۋشىلار (ن.س.ياحونتوۆا، ت.ا. پان) تاراپىنان زەرتتەلىپتى. دەسە دە، ءبىز كورمەدەگى تۇپنۇسقا ءماتىندى بەيجىڭدەگى قىتاي حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترى، ويراتتانۋشى ل.ەنحسارۋىل (ەنحسارۋل) جانە موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتى­نىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ويرات ءتىلىنىڭ مامان س.اماربايىرلارعا جىبەرىپ، ولاردىڭ وقىعان نۇسقاسى­مەن جوعارىداعى رەسەيلىك عالىمدار­دىڭ اۋدارماسىن سالىستىرا وتىرىپ، ءماتىندى قازاقشالادىق. اڭعارعانىمىز رەسەيلىكتەردىڭ اۋدارماسىندا قازاق حانىن تىم قوراش ءھام جالىنىشتى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقانى بايقالادى.

ءبىرىنشى حات

بۇل قۇجات تۋرالى انىقتامالىقتا: «مانج-قىتاي پاتشاسى تسيانلۋنعا 1757 جىلى جازعان ابىلايدىڭ حاتى» دەلىنىپتى.

حاتتىڭ كونە ويراتشا، قازىرگى موڭعولشا جانە «ەپيستوليارنوە ناسلەديە كازاحسكوي پراۆياششەي ەليتى 1675-1821 گگ» اتتى ەكى تومدىقتا جاريالانعان ورىسشا نۇسقاسىن سالىستىرا وتىرىپ، ءبىزدىڭ تۇيگەنىمىز مىناۋ:

1-حات

«ۇلىق مارتەبەلى پاتشانىڭ قۇزىرىنا ءۇشبۋ حات جولدايمىن. مەنىڭ بابام ەشيم (ەسىم) حان، يانگير (جاڭگىر) حاننان بەرى ءسىزدىڭ جارلىعىڭىز بىزگە جەتپەگەن ەدى. ەندى ءبىز ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزدى ەسىتىپ، ونى قابىل الۋعا بەك شاتتاندىق. مەن، ابۋلاي (ابىلاي) ءوز ۇلدارىممەن ءھام قاراۋىمداعى بۇقارامەن سىزگە بودان بولدىق. ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان بولاتىن ءاربىر ۇلىق ءىلتيفاتىڭىزدى قابىل كورەمىز. جەتى باس (ادام), ەلشى ون ءبىرمىز.

[قۇستۇمسىق قوس ءموردىڭ ىشىندەگى جازۋ]: «قازاق حانى ابىلايدىڭ ءمورى»، «ابىلاي­د­ىڭ كىشى ءىنىسى ابىلفەيىزدىڭ ءمورى».

ەكىنشى حات

بۇل قۇجاتتىڭ مۇراعاتتىق انىق­تامالىعىندا: «قازاق حانى ابىلاي مانجۋ-قىتايلىق تسين يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى تسيانلۋنعا تارباعاتاي گۋبەرناتورى ارقىلى ويرات تىلىندە 1774 جىلى جىبەرىلگەن حاتى» دەلىنىپتى.

5-حات

بۇل قۇجاتتىڭ قازاقشا اۋدارماسى جوعارىداعى ءتاسىل بويىنشا جاسالدى. مۇنداعى ماتىندە: «ءتاڭىرىنىڭ جارىل­قاۋى­مەن زامان بي­لەۋ­شىسى جو­عارعى مارتەبەلى بوعدا يەمە باياندايمىن. كوكەيىمدەگى ويىم بۇل. ءبىزدىڭ قازاقتار اۋىزشا اقىلداسادى، جازباشا باياندايدى. ولار (باسقا) ادامدارعا ۇقساعانىمەن تاعى قۇلاندار سياقتى وزگەشە جۇرت. يەمنىڭ جارىلقاۋىمەن جا­يىلىمدى بولدىق. مال باسىمىز ءوستى. جاساعاننىڭ جارىلقاۋىمەن يەلىگىمنىڭ شىعىس شەكاراسى چورگوعا (شورعا) دەيىن، وڭتۇستىكتىگى شارابەلگە (سارىبەل) جەتتى. ورتاسى لەبسي (لەپسى) ويپاتىن مەكەن ەتۋدەمىن. بۇلدا ءتاڭىردىڭ بەرگەن سىيى. مەن تۇپكى ماقساتىم مەن بۇگىنگى جاعدايدى پايىم­داي كەلە بودان بولدىم. بۇل ۇرپاق بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان ءىس. مەنىڭ بولاشاق ءىزباسارلارىم ساقتاۋ ءۇشىن قىزىل ءمورلى بيلەۋشى تاڭباسىن بەرۋىڭىزدى وتىنەم» دەپ جازىلىپتى.

جوعارىداعى حاتتا ايتىلعان كەيبىر جەر اتاۋلارىنا توقتالساق:

شورعا (چورگا) – شىعىس قازاق­ستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانى قابانباي اۋىل­دىق وكرۋگىنە قاراستى شاعىن ەلدى­مەكەن. قازاق باتىرلارى 1750 جىلى تار­با­عا­تاي ءوڭىرىن ويراتتاردان ازات ەتۋ ءۇشىن تا­ري­حى­مىزدا «80 كۇن شورعا سوعىسى» دەپ اتالاتىن شەشۋشى مايدان وسى جەردە وتكەن.

سارىبەل (شارابەل) – قازىرگى الماتى قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىستاعى سارىتاۋقۇم شولىنەن قاپشاعايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان كەڭ ولكە.