ابىلاي حان - قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى جارقىن تۇلعا. ەرجۇرەك جاۋىنگەر، كەيىن اسكەري قولباسشى بولدى. ونىڭ بيلەۋشى رەتىندەگى قىزمەتى دانا قورعاۋشى رەتىندە ەستە قالىپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. ابىلاي تۇسىنداعى قازاق-قىتاي قاتىناستارىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قانداي قۇپياسى بار؟ ابىلايدىڭ ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قانداي قۋلىعى بار؟
XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاقتارعا جوڭعاريا قاۋىپ ءتوندىردى. بۇل جاعدايدى قىتاي باقىلاپ، جوڭعارياعا دا، قازاق حاندىعىنا دا كوز سالدى. رەسەي قازاقتارعا قاتىستى وتارشىلدىق ساياساتىن جالعاستىردى. ال وڭتۇستىكتە كەيبىر قالالار قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالىندا بولدى. مىنە، ابىلاي حان وسىنداي اۋىر الاپات زاماندا دۇنيەگە كەلدى.
ەگەر سول كەزدەگى زاڭ بويىنشا ابىلاي شىڭعىس تۇقىمىنان شىقپاعان، ياعني شىڭعىسحاننىڭ ۇلى جوشىنىڭ ۇرپاعى بولماسا، بيلەۋشى بولماس ەدى. ونىڭ اتاسى – قانىشەر ابىلاي ەرجۇرەك جانە قاھارمان جاۋىنگەردىڭ داڭقىنا يە بولدى. اكەسى ءۋالي سۇلتان داڭقتى وتباسىنىڭ اسكەري ەرلىگىن مۇرا ەتتى. 1711 جىلى سۇلتاننىڭ تۇرىكمەن قۇلىنان ءابىلمانسۇر ەسىمدى مۇراگەر دۇنيەگە كەلدى. بىراق 12 جاسىندا ول جەتىم قالادى.
20 جاسىندا جاس جىگىت ءوزىن شەبەر ۇرىسشى رەتىندە كورسەتتى. اڭىراقاي شايقاسىنىڭ الدىندا ول ءداستۇرلى تۇردە قۋاتتى جوڭعار باتىرى شارىشپەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ونى جەڭدى. وسى وقيعادان باستاپ اتاسىنىڭ ەسىمى ابىلايعا قايتا ورالىپ، اسىل وتباسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە تانىلدى. كوپ ۇزاماي اتىعاي ەلىندە ول سۇلتان بولىپ سايلاندى.
ابىلاي حاننىڭ بەدەلى كۇن وتكەن سايىن ارتا ءتۇستى. ول كەزدە ورتا جانە ۇلى ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت بولسا دا، كوپتەگەن ماسەلەنى ابىلاي حاننىڭ ءوزى شەشكەن. بۇل جاعدايدىڭ ءوزى ونىڭ بيلىگىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن كورسەتەدى. 1741 جىلى ابىلاي حان جوڭعار قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. ونى بوساتۋ ءۇشىن قازاقتار بارلىق جۇزدەن ءوز كۇشتەرىن جينايدى. كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر، ۇلى جۇزدەن تولە بي مەن ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت ابىلاي حاندى بوساتۋعا تىرىستى. 1743 جىلدىڭ سوڭىندا ابىلاي حان بوساتىلادى. وسى ۋاقىت ىشىندە ول جوڭعاريا بيلەۋشىسى قالدان سەرەنمەن ورتاق ءتىل تاۋىپ، ءتىپتى ونىمەن دوس بولا باستايدى. وسىلايشا قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىنداعى سوعىس اياقتالاتىن سياقتى كورىنۋى مۇمكىن، بىراق 1745 جىلى قالدان سەرەن كۇتپەگەن جەردەن قايتىس بولادى.
جوڭعاريانىڭ ىشىندە ازاماتتىق سوعىس باستالادى. جوڭعاريانىڭ بيلىگىنە لاما دورجى كەلەدى، ال ونىڭ قارسىلاستارى داۆاتسي مەن ءامىرسانا، لاما دورجىنى تاقتان قۇلاتۋ ءۇشىن ابىلاي حاننان كومەك سۇرايدى. ابىلاي حان ءداۆاتسيدى قولداپ، لاما دورجىنىڭ ورنىنا ءداۆاتسيدىڭ تاققا وتىرۋىنا كومەكتەسەدى. بىراق داۆاتسي تاققا وتىرا المادى جانە ونىڭ ورنىنا ءامىرسانا كەلدى.
وسىلايشا، جوڭعارلاردىڭ ىشكى قاقتىعىستارىنا ارالاسىپ، بىرەسە بىرەۋىن، بىرەسە ەكىنشىسىن قولداپ، ول ءوزىنىڭ ماڭگىلىك جاۋلارىن جەتكىلىكتى تۇردە باسىپ تاستايدى.
بىراق جوڭعاريانىڭ ارتىندا قىتاي تۇردى. قىتايدىڭ دا كوزدەگەنى جوڭعاريانى جاۋلاپ الۋ ەدى. جوڭعاردىڭ جاڭا بيلەۋشىسى ءامىرسانا قىتايلارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن قازاقتاردان كومەك سۇرايدى. ابىلاي حان، ەگەر قىتاي جوڭعاريانى جويسا، وندا كەلەسى ماقسات قازاق حاندىعى بولاتىنىن تۇسىنگەندىكتەن، جوڭعارياعا كومەكتەسۋگە كەلىسەدى. بىراق قىتاي قايتكەنمەن دە ءوز ماقساتىنا جەتىپ، الەمدىك كارتادان جوڭعاريانى جويىپ تاستايدى. ناتيجەسىندە قازاقتار، قىتايلار جانە قىرعىزدار كوز تىككەن ۇلكەن تەرريتوريا بوس قالادى.
1756 جىلدىڭ كوكتەمى
قىتاي ۇلكەن اسكەرىمەن قازاق جەرىنە ەكى ايماقتان باسىپ كىرەدى. قىتاي اسكەرى قازاق ارمياسىنان كوپ بولدى. سوندىقتان قازاقتار قىتايلارعا قارسى پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزىپ، قارسىلاستارىنا كۇتپەگەن سوققى جاسايدى.
ابىلاي حاننىڭ جوسپارى مىناداي ەدى. ۇرىس قيمىلدارى ءالسىن ءارى ءجيى ەمەس جانە قىس سوڭىنا دەيىن شىداۋ. سوندا قىتاي اسكەرى السىرەپ، ولاردا ازىق تاۋسىلىپ، كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولادى. بارلىعى ابىلاي ويلاستىرعانداي ورىن الدى. بۇل شايقاستاعى جەڭىس بولدى، ادەتتەگىدەي سوعىس ەمەس.
ابىلاي حان ەگەر ءبارى وسىلاي جالعاسا بەرسە، ولاردى جوڭعاريانىڭ تاعدىرى كۇتىپ تۇرعانىن تۇسىنەدى. سوندىقتان ول قىتايمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە باستادى. ءوزىنىڭ جەڭىلگەنىن مويىندايدى، ءامىرسانانى ايىپتاپ، جوڭعاردى قولداعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايدى. سونداي-اق، ەگەر جوڭعارلار كەنەتتەن قايتا قۇرىلسا، ول قىتايلاردىڭ جاعىندا بولۋعا ۋادە بەرەدى.
قىتاي ابىلاي حانعا سەنىپ، قازاقستاننىڭ شىعىسىن قازاقتارعا قالدىرادى. وسىمەن قىتاي مەن قازاقتار اراسىندا بەيبىتشىلىك ورناۋى كەرەك ەدى.
بىراق، قىتاي 1762-65 جىلدارى قازاق جەرىنە جورىقتار جاسادى. كەلىسىم-شارتقا قاراماستان، «ءبىز بۇل جەرلەردى جاۋلاپ الدىق، سوندىقتان ولار بىزدىكى» دەگەندەي قارسى شىعۋىن توقتاتپادى. ال قازاقتار بۇعان قاراماستان قازاقستاننىڭ شىعىسىندا كوشىپ-قونۋدى جالعاستىردى جانە قىتاي دا جورىقتارىن توقتاتپادى. بۇل جاعداي ماڭگىلىككە جالعاسا المادى جانە 1767 جىلى قازاقتار مەن قىتايلار بىتىمگە كەلەدى. شارت بويىنشا قازاقتار كوشىپ-قونۋدى جالعاستىردى، بىراق ەندى ولار جەر ءۇشىن سالىق تولەدى.
وسىلايشا، قانداي جاعداي ورىن السا دا تاريحي جەرلەر قازاقتاردا قالدى. ابىلاي حان الدىمەن سوعىستاعى ايلاسىمەن، سودان كەيىن ديپلوماتيالىق جولمەن قىتايلاردان قازاقتىڭ كيەلى جەرىن قورعاپ قالدى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
