Osydan ekı jyl būryn Beken Qairat Aǧa Egemen qazaqstan da jariialaǧan Abylai haŋnyŋ hattary atty maqalasy.
Abylai jäne sol däuırdegı köptegen qazaqtar üşın oirat tılı tüsınıktı bolǧan ärı memlekettık tıl retınde qatar qoldanylǧan.
Bırneşe aidyŋ aldynda elordadaǧy Qazaqstan Qaruly küşterı Äskeri-tarihi muzeiınıŋ köşpelı körme ūiymdastyrylatyn tömengı ekspozisiia zalynda, qazaq tarihyna qatysty Omby mūraǧatynan jetkızılgen, HVIII ǧasyrǧa tän qūjat-hattardy körıp közaiym bolǧan edık. Osyndaǧy qūndy jädıgerler qatarynan qazaq hany Abylaidyŋ är jyldary Qytai elınıŋ imperatory Siianlunǧa jazǧan hat-habarlary oryn alypty.
Beken QAIRATŪLY
Körme törındegı 7 hattyŋ 5-uı oirat-moŋǧol tılınde jäne tod (töte) jazuymen jazylypty. Osyndaǧy tod jazuynyŋ tarihyna toqtalsaq, mūny 1648 jyly oirat-moŋǧol oqymystysy Zaia Bandi degen adam jasapty. Būl kısı ırgelı ūlystyŋ Solqanatyn (Joŋǧar) qūraityn moŋǧoltektı taipalardyŋ tıldık intonasiiasyna beiımdep, Şyŋǧys qaǧannan berı paidalanyp kele jatqan ūiǧyr-moŋǧol jazuyn reformalau arqyly tod jazuyn oilap tapqan eken.
Būl jazudyŋ basty erekşelıgı – tibet, sanskrit, manju tılderındegı ärıpterdıŋ dybystalu ündestıgın tolyq saqtai alady. Sol sebeptı HVIII-HIH ǧasyrlarda būl jazu qytai-moŋǧol-qazaq qatynasynyŋ hat almasu qūraly bolǧan syŋaily. Būl jazudy qazırgı Qalmaqiia Respublikasy 1924 jylǧa deiın kerektense, Şyŋjaŋ ölkesındegı moŋǧoltektı halyqtar künı bügınge deiın qoldanuda.
Al qazaq hany Abylai ne sebepten ordanyŋ diplomatiialyq hat-habaryn oirat-moŋǧol tılınde tod jazuymen jürgızdı. Oǧan tarihşylar jauap bere jatar.
Qazaq ordasy qytai jäne oiratpen qatynas qaǧazdaryn tod jazuymen jürgızgenı jaily qazaq ǧalymy Şoqan Uälihanovtyŋ jazbalarynda aitylady. Ǧalym özınıŋ bır eŋbegınde: «Malaisary batyrǧa joŋǧar qontaişysy Qaldan Seren «tarhan» ataǧyn bergenı jaily qūjat qalmaq tılınde tod jazuymen jazylǧan eken. Ony batyrdyŋ ūrpaqtarynan alyp, tuysym Abylai Ǧabbasūlyna oqyttym» deidı. Osyǧan qaraǧanda, qazaqtyŋ orda mansaptylary tod jazuyn tolyq meŋgergen syŋaily.
Tömende jariialanyp otyrǧan ekı hattyŋ mätınıne keler bolsaq, būl qūjattar ılgerıde reseilık manju-qytaitanuşylar (N.S.Iаhontova, T.A. Pan) tarapynan zerttelıptı. Dese de, bız körmedegı tūpnūsqa mätındı Beijıŋdegı Qytai Halyq Universitetınıŋ magistrı, oirattanuşy L.Enhsaruyl (Enhsaruul) jäne Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasynyŋ Tarih jäne arheologiia institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, oirat tılınıŋ maman S.Amarbaiyrlarǧa jıberıp, olardyŋ oqyǧan nūsqasymen joǧarydaǧy reseilık ǧalymdardyŋ audarmasyn salystyra otyryp, mätındı qazaqşaladyq. Aŋǧarǧanymyz reseilıkterdıŋ audarmasynda qazaq hanyn tym qoraş häm jalynyşty etıp körsetuge tyrysqany baiqalady.
Bırınşı hat
Būl qūjat turaly anyqtamalyqta: «Manj-qytai patşasy Sianlunǧa 1757 jyly jazǧan Abylaidyŋ haty» delınıptı.
Hattyŋ köne oiratşa, qazırgı moŋǧolşa jäne «Epistoliarnoe nasledie kazahskoi praviaşei elity 1675-1821 gg» atty ekı tomdyqta jariialanǧan orysşa nūsqasyn salystyra otyryp, bızdıŋ tüigenımız mynau:
1-hat
«Ūlyq märtebelı patşanyŋ qūzyryna üşbu hat joldaimyn. Menıŋ babam Eşim (Esım) han, Iаngir (Jäŋgır) hannan berı sızdıŋ jarlyǧyŋyz bızge jetpegen edı. Endı bız sızdıŋ jarlyǧyŋyzdy esıtıp, ony qabyl aluǧa bek şattandyq. Men, Abulai (Abylai) öz ūldarymmen häm qarauymdaǧy būqaramen sızge bodan boldyq. Sızdıŋ tarapyŋyzdan bolatyn ärbır ūlyq ıltifatyŋyzdy qabyl köremız. Jetı bas (adam), elşı on bırmız.
[Qūstūmsyq qos mördıŋ ışındegı jazu]: «Qazaq hany Abylaidyŋ mörı», «Abylaidyŋ kışı ınısı Äbılfeiızdıŋ mörı».
Ekınşı hat
Būl qūjattyŋ mūraǧattyq anyqtamalyǧynda: «Qazaq hany Abylai manju-qytailyq Sin imperiiasynyŋ patşasy Sianlunǧa Tarbaǧatai gubernatory arqyly oirat tılınde 1774 jyly jıberılgen haty» delınıptı.
5-hat
Būl qūjattyŋ qazaqşa audarmasy joǧarydaǧy täsıl boiynşa jasaldy. Mūndaǧy mätınde: «Täŋırınıŋ jarylqauymen zaman bileuşısı joǧarǧy märtebelı Boǧda ieme baiandaimyn. Kökeiımdegı oiym būl. Bızdıŋ qazaqtar auyzşa aqyldasady, jazbaşa baiandaidy. Olar (basqa) adamdarǧa ūqsaǧanymen taǧy qūlandar siiaqty özgeşe jūrt. İemnıŋ jarylqauymen jaiylymdy boldyq. Mal basymyz östı. Jasaǧannyŋ jarylqauymen ielıgımnıŋ şyǧys şekarasy Chorgoǧa (Şorǧa) deiın, oŋtüstıktıgı Şarabelge (Sarybel) jettı. Ortasy Lebsi (Lepsı) oipatyn meken etudemın. Būlda täŋırdıŋ bergen syiy. Men tüpkı maqsatym men bügıngı jaǧdaidy paiymdai kele bodan boldym. Būl ūrpaq bolaşaǧy üşın jasalǧan ıs. Menıŋ bolaşaq ızbasarlarym saqtau üşın qyzyl mörlı bileuşı taŋbasyn beruıŋızdı ötınem» dep jazylypty.
Joǧarydaǧy hatta aitylǧan keibır jer ataularyna toqtalsaq:
Şorǧa (Chorga) – Şyǧys Qazaqstan oblysy, Tarbaǧatai audany Qabanbai auyldyq okrugıne qarasty şaǧyn eldımeken. Qazaq batyrlary 1750 jyly Tarbaǧatai öŋırın oirattardan azat etu üşın tarihymyzda «80 kün Şorǧa soǧysy» dep atalatyn şeşuşı maidan osy jerde ötken.
Sarybel (Şarabel) – qazırgı Almaty qalasynan soltüstık-şyǧystaǧy Sarytauqūm şölınen Qapşaǧaiǧa deiın sozylyp jatqan keŋ ölke.
Lepsı (Lebsi) – Jetısudyŋ şyǧys bölıgınde aǧyp jatqan özen. Joŋǧar Alatauynan bastau alyp, oŋtüstıkte Balqaş kölıne qūiady. Almaty oblysynyŋ Alaköl jäne Sarqand audany jerınen aǧyp ötedı.
saitynan alyndy
Ūqsas jaŋalyqtar
