ءور التاي بەتىندەگى مەنىڭ تۋعان اۋىلىم شاكۇرتىدە تۇتانىپ، ءۇش ايماق كولەمىن شارپىپ، قىتاي كوممۋنيستەرىن قىناداي قىرعان وسىناۋ ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرىن كوزىمىزبەن كورىپ، نە ءبىر حيكايالارىن تىڭداپ وستىك.
العاش ەسىمحان، ەلىسحاندار باستاعان بۇلعاقتىڭ تۋىن كوتەرىسىپ، قازاق قوسىندارىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان اتالارىم سۇلەيمەن مەرگەن مەن ۇلى اتام شاۋكەيدىڭ (لاقاپ اتى «سۇرمەرگەن») قاسىندا ءجۇرىپ، تالاي مايداندا قان كەشكەن اتاقتى مەرگەندەر مەن باتىرلار ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلەتىن. ول كەزدە اتام دا ءتىرى. اكەم كەنجەسى بولعاندىقتان ءبىزدىڭ ءۇي قارا شاڭىراق سانالاتىن. قازانعا اس سالىنىپ، ەكى اعام جانە مەن ۇشەۋىمىزگە قوناققا كەلگەن باتىرلارعا قىزمەت قىلۋ مىندەتى جۇكتەلەتىن. سول شاقتاردا ەستىگەن اڭگىمەلەرىمنىڭ كەيبىرى كومەسكىلەنىپ قالعانىمەن، ەسەيگەن سوڭ سانامدا قايتا جاڭعىرتتىم. سوعىس كورگەن شالداردان قايتا-قايتا سۇراپ، ادام جانە جەر اتتارىن قايتادان ناقتىلادىم.
كورگەنى كوزىندە، ەستىگەنى قۇلاعىندا قالاتىن، ارنەگە قىزىعاتىن بالالىق شاق. تەتە وسكەن ەكىنشى اعام ەكەۋىمىز ەگىز قوزىداي جۇبىمىزدى جازباي، بىرگە وينايتىنبىز.
جاز ۋاقتىسى ەدى. اعام ەكەۋىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى قۋالاپ، القىن-جۇلقىن ويناپ دالادا جۇرسەك، بارقىت شاپانىن جامىلعان ەڭگەزەردەي ءبىر اقساقال ەسىك الدىندا دارەت الىپ وتىر ەكەن. اقشام نامازىنا دايىندالىپ جاتسا كەرەك. ەكەۋىمىز ءاي-شايعا قاراماي قاسىنا جەتىپ بارىپ، جامىراي سالەم بەردىك. سول جاعىنداعى قۇمانىن تالاسا الىپ، قوسانجارلاي قولىنا سۋ قۇيدىق. «ءاي، جۇگىرمەكتەر! دارەت العان ادامنىڭ قولىنا سۋ قۇيمايدى!»، – دەپ ۇرىستى ارت جاقتا تۇرعان اكەمنىڭ ۇلكەن اعاسى. وعان قارايتىن ءبىز بە، دارەت الىپ بولعانشا قۇمانعا جارماسىپ، قاسىندا تىك تۇردىق.
«ءاپ، ءبيسمىللا! ءسابي عوي، بۇلار. ءسابي عوي. پەرىشتە تىلەكتەرى قابىل بولسىن!» دەپ كۇبىرلەپ، ورنىنان تۇردى اقساقال.
سويتسەك، بۇل كىسى ەسىمحان، ەلىسحان، اقتەكەلەر باستاپ، وسپان باتىر جالعاستىرعان ارپالىستىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، قان كەشكەن اتاقتى باتىر جىلقايدار اتا بولىپ شىقتى. بىرگە قان كەشكەن دوسى، اتام شاۋكەيدى ىزدەپ كەلگەن بەتى ەكەن.
ءبىزدىڭ شاعىن ءۇي لەزدە ۇلكەن ادامدارعا لىق تولدى. «قۇ ءۇي سوعىسى»، «ىشقىنتىداعى قىرعىن» دەگەن اڭگىمەلەرگە قۇلاق تۇرەمىز.
قيىر تاۋ شاتقالدارى مەن ورماندى جوتالاردا قىتايلارمەن جان اياماي سوعىس سالعان وسىناۋ قازاق باتىرلارىنىڭ اۋىزىنان نە ءبىر كەرەمەت حيكايالاردى ەستىدىك. قاسىندا مىلتىق وقتاپ وتىراتىن ەلگەزەك كومەكشىدەن ەكەۋىن الىپ، ءار توبەگە جاسىرىنعان مەرگەندەردىڭ ەنتەلەپ كەلگەن جاۋدى «گەرمان بەساتارمەن» ەكى-ۇشتەن قاباتتاپ اتاتىنى قىزىق-تىن. قولىنا جالاڭاش قىلىش الىپ، كوك ارشا اراسىنا جاسىرىنعان جاس باتىرلاردىڭ ۇستىنە ەنتەلەپ كەلگەن قىتاي شەرىكتەرىن شالت قيمىلمان قيالاي شاۋىپ، ىشەك-قارىندارىن اقتارىپ تاستاپ، جارتاستى قورىمعا ءسىڭىپ ۇلگىرەتىنى ءبىزدى ەلىكتىرە تۇسەتىن.
ەلەكتر جارىعى جوق اۋىلداعى ءار ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كەشكە قاراي قوي مايىن ەرىتىپ، قولدان شيراتقان بىلتە شامنىڭ جارىعى جىلتىرايتىن. سىيلى قوناقتار كەلگەن سوڭ با، ءبىزدىڭ ۇيگە ءۇش جەردەن شام قويىلدى. قازان ءتۇسىرىلىپ، اس كەلگەنشە ءبىراز اڭگىمەنىڭ شالعايىن قايىرعان شالدار ەندى جىلقايداردىڭ اۋىزىنا قارادى.
اياعىن جازىپ، ارقاسىن جۇككە سۇيەگەن باتىر:
– ءبىزدىڭ كەرەي مەن نايماننان تالاي ەسىل ەرلەر ءوتتى عوي. كوكتوعاي باسىندا بولعان، ءوزىم باس بولعان ءبىر شاعىن سوعىستى ايتىپ بەرەيىن، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن.
– سەنىڭ اكەڭ، مىنا سۇرمەرگەن ءبىر قازىق ادام ەدى، – دەپ اتاما ءبىر، اكەمە ءبىر قاراپ كۇلدى دە: ەل ءبولىنىپ، جايلاۋعا شىعىپ كەتكەن كەز. التىنشى ايدىڭ باسىندا ەتەكتى بارلاۋعا كەتكەن حابارشىلار «گومينداڭ جولىن» باسىپ، تۇرعىنعا بەتتەگەن جاۋدىڭ جيىرما شاقتى كوڭكەسىن كورىپتى. ولاردىڭ بەلقايىڭ ارقىلى قىتاي اسكەرى بەكىنگەن كوكتوعاي قالاسىنا كەلە جاتقانى ايدان انىق. بۇل جەردە ورىستار تاۋ-تاستى قوپارىپ كەن قازىپ جاتقان. قىتاي مەن ورىس ءتىل تابىسىپ الىپ، ءبىزدىڭ ەلدى كوپ ميحناتقا ۇشىراتتى، قىرعىندادى عوي، اتتەڭ...
ءبىزدىڭ كورشى شىڭگىل ەلىمەن قوسىلىپ كەتكەنىمىزدى، قۋعىنعا كەلگەن مىڭداعان شەرىكتەرىن تاۋ اراسىندا قىرىپ، مول قارۋ-جاراق ولجالاپ العانىمىزدى ەستىگەن شىڭ قىتاي (شينجياڭنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى شىڭ شىسايدى اتيىپ وتىر) باسىم كۇشپەن جانشىپ تاستاۋدى ويلاعان. سول ءۇشىن ورىستان كومەككە كەلگەن قىزىل اسكەردى قوسىپ، شونجىداعى ۇلكەن قوسىنىن ءور التاي بەتىنە اتتاندىرعانى بىزگە ءمالىم ەدى. مىنا كەلە جاتقاندار ۇستەمە شەرىكتەر. ەل ءۇشىن اتقا قونعان ازاماتتاردىڭ باسىنا اۋىر سىن-ساعاتى كەلدى. الدا ۇزاققا سوزىلاتىن، سوڭىن بولجاۋعا كەلمەيتىن ءبىر قيانكەسكى شايقاستار كۇتىپ تۇر ەدى.
ەسىمحان، سۇلەيمەن، شامعۇن باتىرلار باستاعان قوسىن ساردارلارى ۇزاق اقىلداستى. قابدۇلمالىك ەكەۋىمىزگە باس بولىپ، قاسىمىزعا قاراقاس قاپىرىش باتىر مەن ءراشات مەرگەندى قوسىپ، شەرۋشىنىڭ ءبىر قوس ساربازىن ەرتىپ، كوكتوعاي جاقتاعى جاۋ توپانىن بىلۋگە، شولعىنعا جىبەرمەك بولدى.
التاي بەتىن مەكەندەگەن نايمان مەن اباق كەرەيدىڭ ءار رۋى جاۋ كەلەتىن نەگىزگى وتكەلدەر مەن اسۋلاردى قوس بويىنشا يەلەپ، ءار رۋ ءوزى كۇزەتكەن جول توراپتارىنا كەلگەن قىتايلاردى باۋداي تۇسىرەتىن. ال مىقتى مەرگەندەر مەن سوعىس تاسىلىنە جەتىك باتىرلار قاي رۋدان شىقسادا ءار قولعا ورتاق قولباسشىلىق جاساي بەرەتىن. «جىڭگە»، «ءامىر-سانا» تاۋلارى شەرۋشى رۋىنا قارايتىندىقتان بۇل جاقتا سۇلەيمەن ءوزى باس بولىپ ءجۇر ەدى.
قان جاعىنان جانتەكەيدەن بولسام دا سۇلەيمەن مەرگەن مەنى وزىنە جاقىن تارتىپ جۇرەتىن. جاسى ۇلكەن، سوعىس ءتاسىلى مەن ابىرويى وزگەدەن ۇستەم اعانى ءبارىمىز قادىر تۇتىپ، ۇستاز سانايتىنبىز. ەرتەڭگى جورىق جايىن كەڭسكەنىمىزدە مەرگەن ماعان:
– قاسىڭا قان كورگەن، ءابجىل جىگىتتەردى قوسىپ بەرەيىن. قاپىرىش تا، ءراشات تا، قابدۇلمالىك تە تالاي الاپاتتى كورگەن سەنىمدى ازاماتتار. قىتايدى قويشا قىرعىنداي بەرۋگە قاتتى قۇمار بولماڭدەر. قارۋعا، ولجاعا قىزىعىپ، ۇلكەن جوسپارعا كەسىر جاساپ الماڭدار. ىنىنە تىعىلعان قىتايلار بىزگە قاراي، ورماندى تاۋعا ورلەسە، ماقساتىمىز ورىندالعانى. قىس بويى اتىس كورمەي، قولى الدىنا سيماي وتىرعان جىگىتتەردى ءبىر سەرپىلتىپ الار ەدىك. نەگىزگى جاۋ شىرعاعا ءتۇسىپ، الدىمىزعا كەلسە، قالعانىن ءوزىمىز جونگە سالامىز»، – دەپ تاپسىردى.
بۇيرىقتى الا سالىپ قارۋىمىزدى سايلاپ، ەتەككە تۇسۋگە قامداندىق. قيا بەتكەيدەگى تەكشەلەرگە تىگىلگەن قوستاردا جايعاسقان باتىرلار كۇن باتا تاماق ىشۋگە ىڭعايلاندىق. ەل بولىنگەن، ءىرىلى-ۇساق مالدار ءار سايعا شاشىلىپ قالعان. ونى جيناپ جۇرەرگە مۇرسات جوق. قوس الدىندا ەت اسقان وشاق باسىن قورالاي، قىسىر كەڭەس سوعىپ وتىرمىز. قاراعايلى تاۋدى ىمىرت باسىپ كەلەدى. كوزى قىراعى جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرى قارسى بەتكەيدەگەن قاراڭداعان سۇلبانى كورگەنىن ايتقاندا، ءبارىمىز سول جاققا قارادىق. ءجيى قوزاعالىپ، تومەن قاراي ءتۇسىپ كەلەدى. بارىپ انىقتاۋعا جىگىتتەر ەرىندى، تىك بەتتەن ءتۇسىپ، بىزگە قاراعان قارسى بيىككە جەتۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك. قاتىن-قالاش، كارىلەر بار اۋىل قۋۇي جاقتا. مۇندا ەل ادامىنىڭ ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. بولسا دا نە قىتاي بارلاۋشىسى، نە قاراڭ-قۇراڭ تاۋ اڭدارىنىڭ ءبىرى.
مەرگەندەر مىلتىقتارىن ىڭعايلادى. تاۋعا ءتۇن تەز كەلەدى عوي، ءتىپتى، قاس قاققانشا. بىزگە ىرگە باسا قونعان ورتا قوستان جەتەي باتىردىڭ داۋىسى شىقتى. «سۇرمەرگەننىڭ تاسىن تورتتەن قوياسىزدار. اشىق كۇندە، باسى قىلتيعان جاۋ شەرىگىن بىزدە قالت جىبەرمەي اتىپ ءجۇرمىز. شاۋمەڭ اعامنىڭ ونەرىن ءبىر كورگىم كەلىپ تۇر. كەزەكتى سوعان بەرەيىك»، – دەپ ايقاي سالدى. باتىرلار قوستاپ دۋىلداي جونەلدى. وق ۇنەمدەۋ ءۇشىن جاۋدى وزىنە جاقىنداتىپ الىپ، ەكىدەن قاباتتاپ اتاتىن مەرگەندەردىڭ بىرەگەيى ەدى. «قىتاي شەرىگى دەگەنىڭىز ۇيەزدەگەن قوي سياقتى. مىلتىق وقتاپ بەرەتىن كومەكشىڭ شيراق بولسا، سوسىن، بيىك توبەنى يەلەپ الساڭ بولدى. ەتەكتەن وزىڭە قاراي تىرمىسقان نەمەلەردى جۋساتىپ اتا بەرەسىڭ. راحات!» دەپ وتىراتىن.
جەتەيدىڭ سوزىنە ەلەڭ ەتكەن شاۋمەڭ ارشا شوعىنا قىزارا پىسكەن ەركەك قويدىڭ ۇلكەن ءتوسىن الدىنا الىپ، قيالاي تۋراپ جەپ وتىرعان ەدى. قولىنداعى ءتوستى الدىنا قويا سالدى دا، قاسىندا وقتاۋلى جاتقان بەساتارىن الدى. ەكى ارا وق ەركىن جەتەردەي مولشەردە. گەرمان بەساتاردىڭ قۇلپىن اشىپ، يىعىنا تىرەگەن بويى ءسال كوزدەدى دە باسىپ قالدى. «گۇرس» ەتكەن مىلتىق ۇنىنەن تاۋ ءىشى سولق ەتتى. ىلە-شالا قارسى بەتتەن سالدىر-گۇلدىر قۇلاعان الدەنە دومالاعان بويى ەتەككە ءتۇستى.
قول-اياعى جىلدام جاس جىگىتتەر جاپا تارماعاي ەتەككە جۇگىردى دە، كەشىكپەي قايتىپ كەلدى. سويتسەك، جاۋگەرشىلىكتە تابىنىنان اداسىپ قالعان قۇنان وگىز ەكەن. وق تۋرا جون ارقادان ءتيىپ، سول جاق سۇبە قابىرعانى جارىپ وتكەن. ءبىر توپ جىگىت «وق تيگەن ادال ەتكە وبال بولادى. ازىق قىلامىز» دەپ ەتىن بۇزىپ كوتەرىپ كەلىپتى. كوز بايلانعان شاقتا، وسىنشا الىستان قارايعان نارسەنى ءبىر تال وقپەن تۇسىرگەن مەرگەندىككە ءبارى ريزا بولىپ، شاۋمەڭدى قولپاشتاپ جاتىر. سۇيىنگەن قولباسىلار ەرتەڭگى بارلاۋعا اتتاناتىن شاعىن توپقا ونى دا قوسىپ جىبەرگۋە شەشىم قابىلدادى.
ءار توبەگە كۇزەت قويىلىپ، ساربازدار ۇيقىعا جاتتى.
ەرتەسى الاڭ-ەلەڭدە تۇرىپ، مۇسىلمان جوسىنى بويىنشا «ولەسك شەيىت، قالساق قازىمىز» دەپ جاقىندارىمىزبەن ارىزداسىپ، جورىق قامىن قىلدىق. تاڭ نامازىنان كەيىن ءماسالي موللا جانازامىزدى وقىپ، بەلىمىزگە اقتىق بايلاپ جولعا سالدى. سوعىس تارتىبىنە ساي جەڭىل عانا كيىندىك.
كۇدىر جولمەن قۇلداپ، كۇن نايزا بويى كوتەرىلگەندە كوكتوعاي قالاسىنىڭ شەتىنە جەتتىك. اتىمىزدى جارتاس تۇبىنە قاتارلاپ بايلاپ، سوعىسقا ەندى شىعىپ جۇرگەن بالا جىگىتتى كۇزەتكە قالدىردىق. وڭتايلى تۇستان ءدۇربى تارتىپ، قالانى شولىپ ەدىك، اينالا، اعاش كوپىر ءۇستى تولعان كۇزەت ەكەن. جىڭگە بەتىنە دە قويىلعان قاراۋىلى كۇشتى. ءبىز بەكىنگەن باعىتتا، يەك استىندا عانا وتىز شاقتى شەرىك جاتتىعۋ جاساپ ءجۇر. ءتۇرى سۋىق، ءتارتىبى تاستاي. ۇستاعان قارۋلارى، كيگەن كيىمدەرىنە دەيىن انىق كورىنەدى. جاراتۋشى اللا ءىسىمىزدى مۇنشالىقتى وڭىنان كەلتىرەر مە؟ «ىزدەگەنگە سۇراعان» دەگەن وسى. جاۋ كورگەن جىگىتتەردىڭ كوزى تۇنىپ، جۇزدەرى جايناپ سالا بەردى.
سۋسىن ءىشىپ، ءشول قاندىرىپ الدىق تا، از-كەم كەڭەستىك. ماقساتىمىز مىناۋ، اي بويى قالاعا بەكىنىپ، شىقپاي جاتىپ العان شەرىكتەردى اشىققا شىعارۋ. سوعىس اتتارى اۋىزى كوككە ءتيىپ سەمىرىپ، مال قوڭدانا باستاعان شاق. باسقىنشىلىق پەن توناۋعا ءۇيىر كۇپارلارمەن شايقاسىپ، ساباسىنا ءتۇسىرىپ قويۋعا ەڭ قولايلى كەز. كەشە عانا جاۋعا كەلگەن قوسىمشا كومەكتى ءبىزدىڭ شولعىنشىلار كوردى. قالىڭ جاۋ قالادان ءتۇپ قوتارىلا اتتانسا، جىڭگەدەن اسىرماي، بۇركىتۇيانىڭ تۇبىنەن-اق قىرىپ تاستاۋعا بولادى.
ال، بەكىنىپ جاتىپ السا، جاز ورتاسىنا قاراي قۇۇيدى جايلاعان قالىڭ ەلدىڭ سوڭىنان قۋىپ، ايتەۋىر ءبىر باراتىنى ءسوزسىز. ولاي بولعان جاڭدايدا «ءامىر-ساناعا» بەكىنگەن مىقتى قول قۇمسالعان ارقىلى ورلەپ، تەسىكتاستى باسىپ، بايبازار، قىرقىن ارقىلى جىنىس ورماندى كەسىپ وتىرىپ، قايىرتى باسىن يەلەمەك. ارعى جاعى قۋۇي. وسىناۋ جەرلەردىڭ ءبارى قالىڭ ورمان، ساي-سالا. اتىس سالۋعا، ەلدى قورعاۋعا ىڭعايلى.
ۇزاق ويلانىپ وتىرۋعا ۋاقىت قىسقا. داعدى بويىنشا ءۇش ادامنان ءبولىنىپ، ءبىر شەتتەن نىساناعا ءىلىپ، الدىڭعى ساپتا تۇرعان ون ەكى شەرىكتى قاپىرىش، ءراشات، شاۋكەي تورتەۋىمىز سىرتتاي ءبولىسىپ الدىق. ارتىنداعىلار بىزگە ەرىپ كەلگەن التى جىگىتتىڭ ۇلەسىندە. ءار شەتكە قويىلعان تاس ۇيلەردەگى كۇزەتشىلەردىڭ سىباعاسىن قابدۇلمالىك بەرمەك. «ماڭداي مەن جۇرەك تۇسىن عانا كوزدەپ اتىڭدار. ايتپەسە، بۇل قىتاي دەگەن نەمەلەر يتجاندى. وڭايلىقپەن ولە قالمايدى»، – دەپ سىبىرلادى شاۋكەي. ءار مەرگەنگە تيەسىلى ەكىدەن بەساتار. مىلتىق وقتاپ بەرىپ وتىراتىن كومەكشىلەرىمىز بار.
جاۋدى تۇمسىقتان سوعار ورايلى ءسات جەتتى. جارىسا اتىلعان ون مىلتىقتىڭ وعىنان شەرىكتەردىڭ ۇلكەن توبى جۋساپ قالدى. «ءاۋ» دەگەندە بەلىنە قىلىش اسىنىپ، جەڭىن ءتۇرىپ العان، شەرىكتەرگە ايقۇلاقتانا ايقايلاپ جۇرگەن باستىعىنا ءراشاتتىڭ وعى قۇلاق شەكەدەن دارىدى دا، تىك شانشىلىپ ءتۇستى. بىزدەن اتىلعان وقتىڭ بىرەۋى دە قۇر كەتپەدى. ات ەرتتەيتىندەي از ۋاقىتتا، نە بولعانىن تۇسىنبەي اڭتارىلىپ قالعان بيشارالار قاشۋعا دا ۇلگىرمەدى. تاۋ جاق شەتتەگى تاستان قالانعان قاراۋىل ۇيىنەن بىزگە قاراي وق جاۋىپ كەتتى. اسىقپاي نىساناعا العان قابدۇلمالىك تاس ۇيدەن باسى قىلتيعان ەكى شەرىكتى وتىرعان جەرىندە سۇلاتتى دا، بىتىرلاعان پۋلەمەت ءۇنىن ءوشىردى.
قالانىڭ شىعىس شەتى ايقاۋ-شۋ، ابىر-سابىر بولدى دا قالدى. مىلتىعىمىزدى وقتاپ الىپ، ارتقا قاراي جۇگىرىپ، اتىمىزعا جەتتىك. سال ايالداپ، قۋعىنشىلاردى كۇتىپ تۇرعانىمىز سول ەدى، ىزالانعان قىتاي شەرىكتەرىنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ارتىمىزعا اندا-ساندا وق اتىپ قويىپ، قارا كورسەتىپ، ءىز تاستاپ ورلەپ كەلەمىز. قىسقا-قىسقا اينالمارادان وتكەندە جاۋ بارانى كوزىمىزگە شالىنىپ قالادى. اتقا مىنە المايتىن وڭكەي بوزوكپە قىتاي ەردىڭ الدىڭعى قاسىنان تاس قىپ ۇستاپ، شوقاق-شوقاق جەلەدى
بۇركىتۇيادان وتكەن سوڭ اڭعاردى بوس تاستاپ، قيا بەتتى ورلەي توتە تارتتىق. سەبەبى، جالعاستى سوعىسۋعا دا، جاۋ مولشەرىن، ادام سانىن بىلۋگە دە قولايلى ەدى. قارامىزدان قالماي، تىرسەكتەي قۋعان قىتايلار دا سوڭىمىزدان ىلەستى. شىرعامىزعا تۇسكەنىن ءبىلىپ، قۋانىپ كەتتىك. اتتارىمىزدى تىزگىنىنەن قوساقتاپ، اتشى بالاعا جەتەكتەتىپ، الدىعا سالىپ جىبەرىپ، قاراعايلى بەتكەيدى جاياۋ ورلەپ كەلەمىز. مىنگەن اتتارىن ەتەككە تاستاعان شەرىكتەر دە جاياۋلاي قۋدى. انە-مىنە ءتۇس اۋىپ تا بارادى.
جالعىز سامىرسىن وسكەن جارتاستى يىقشاعا جەتىپ، سولىعىمىزدى باستىق. قول دوربامىزداعى سالقىن ەتپەن جۇرەك جالعاپ الىپ، جاۋدىڭ جاقىنداۋىن كۇتتىك. ەتەكتە قالعان شەرىكتەر ءسال تىنىعىپ الدى دا بىزگە قاراي ورلەي باستادى. شاماسى وتىزدان اسادى. ارتىنداعى ۇلكەن قوسىنى ءالى قوزعالماعان. ءبىزدىڭ توپانىمىز از ەكەنىن ءبىلىپ، ىشىندەگى تاڭداۋلى اسكەرلەرىن قۋعىنعا جىبەرسە كەرەك.
تويعا بارارداي جابدانىپ شىققان، ارقالارىنا اسقان اۋىر قورجىندارى بار قىتايلاردىڭ ءجۇرىسى ماندىماي كەلەدى. ءيىس العان يتتەي تاناۋلارىن كوتەرە ءبىز جاققا قارايدى. اسىقپاي جاقىنداتىپ الىپ ساناپ اتىپ، قولىمىزدىڭ قىبىن تاعى ءبىر قاندىرماقپىز.
جاۋدى كۇتىپ وتىرعاندا، ەكىنتى ناماز ۋاقىتى دا بولىپ قالعان ەكەن. جاياۋ ورلەگەن قىتاي شەرىكتەرى دە بىزگە جاقىنداپ قالدى. ارامىزدى قاراعاي مەن سامىرسىن باسقان قىسقا ساي ءبولىپ تۇر. ەندىگى جوسپارىمىز توپانى مول جاۋدىڭ الدىڭعى بارلاۋشىلارىنان ءبىرازىن جايراتىپ، ءوزىمىز جارتاستى ورماندارعا ءسىڭىپ كەتۋ. شىرعا ءۇشىن شاي قايناتىم ۋاقىت قانا ۇرىس سالىپ، جەڭىلگەن ىسپەت ءبىلدىرىپ، كەرى شەگىنۋ – ءبىزدىڭ كوپ ايلامىزدىڭ ءبىرى ەدى. ال، مۇمكىن بولسا سانى تىم كوپ تە ەمەس مىنا شەرىكتەردىڭ ءبارىن قىرىپ تاستاۋعا دا ۇلگىرەتىن سياقتىمىز.
تاۋ باسىنا جاقىن ءبىر دوڭەستى اسىپ، جاۋعا كوز قىلىپ، تاعى ايال قىلدىق. قابدۇلمالىك باتىر جىگىتتەرگە اتىس باستالاردان بۇرىن ناماز وقىپ الۋدى بۇيىرىپ، ءوزى يمامدىققا قامداندى. ورگە قاراي تىرمىسقان جاۋ شەرىكتەرى بولسا قارقىندارى ۇدەگەن سىقىلدى، جانتالاسا باسا كوكتەپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ءار قيمىلىمىزدى دۇربىمەن كورىپ العانى بەلگىلى. تەك، وزدەرىنە وڭتايلى جەرگە جەتىپ الىپ اتىس باستاماق.
كوپ شايقاستى باسىنان كەشكەن جىگىتتەر ەش ساسپادى. وقتاۋلى مىلتىقتارىن جانىنا قويىپ، ءتورت راكات نامازىمىزدى اسىقپاي وقىپ الدىق. ءجاينامازىمىزدى جيناپ، ورنىمىزدان تۇرا بەرە ساي تاعانىنان مىلتىق اتىلىپ، اتىس باستالىپ تا كەتتى. قازان تاستاردى قالقا ەتىپ، جىلدام قيمىلداعان قابدۇلمالىك جاۋ جاقتان ءتورت ادامدى ىركەس-تىركەس اتىپ ءتۇسىردى.
قاسىمىزداعى كومەكشىلەر قوس بەساتاردى كەزەك-كەزەك وقتاپ بەرىپ وتىردى. جاڭقا تاستى قالقالاعان قاپىرىش پەن ءراشاتتىڭ وعىنان دومالاعان قىتايلاردىڭ جان داۋىسى تاۋ ءىشىن جاڭعىرتتى. ءار بۇتانىڭ تۇبىنەن ءتۇتىن بۇرق ەتكەندە، جىت ەتكەن باستى شاۋكەي قيىپ ءتۇسىرىپ وتىردى.
ءسايپىل، سامارقان مەن قابدەل ۇشەۋى بالا سامىرسىندار قاۋلاي وسكەن قويتاستار اراسىمەن كيىكتەي ورعىپ، جاۋدىڭ قيىس شەتىنەن بۇيىدەي ءتيدى. تەبىندەپ كەلگەن جاۋدىڭ الدىڭعى تۇسى ساناپ اتقان وقتان ويسىراپ، ءار تاس تۇبىندە قيمىلسىز قالعان جانسىز مۇردەلەر كورىنەدى.
ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ وسىندايدا ۇستاي قالاتىن ءبىر جامان مىنەزى بار ەدى. قىرعىن سالعان سايىن قىزىعىپ، قىزىل كورگەن اش بۇركىتتەي تەپسىنىپ، ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي اتىس سالاتىن. ولگەن جاۋدىڭ مۇردەسىن باسا كوكتەپ، ءار قىتايدى اتقان سايىن قانى قىزىپ، قۇتىرىنىپ كەتەتىن. سونى سەزدىم دە ساربازداعا تاۋعا قاراي شەگىنۋدى بۇيىردىم.
شاپشاڭ توپتاسقان جىگىتتەر اتىس سالا وتىرىپ، قايىڭ اراسىمەن تاۋعا ورلەدىك. شاعىن اسۋعا جەتىپ، بەكىنىس الدىق، ارتىمىزعا قاراعاندا اتىس بولعان جەر كوز الدىمىزعا اپ-انىق كورىندى. تەمىر تەلپەكتەرى ءار جەردە، ءبىرى ەتپەتتەي، ءبىرى شالقالاي قۇلاعان جاۋ شەرىكتەرىنىڭ ولەكسەلەرى ءار جەردە شاشىلىپ جاتىر.
قاتتى ىزا بۋعان جاۋ قولباسشىسى ناگانىن قولىنا الىپ، شەرىكتەردى العا جۇرگە قۋزاپ شاڭكىلدەيدى. باعانا بارشامىز ناماز وتەگەن شاعىن تەكشەگە جەتكەندە وعان قاتارلاسا جۇرگەن تاعى ءبىر باستىعى تۋرا ءبىز ساجدە ەتكەن جەرگە تۇرەگەلىپ تۇرىپ دارەت سىندىردى. ءبارىمىزدىڭ كوزىمىزدى قان جاۋىپ كەتتى.
اتىس قىزىعىندا ءجۇرىپ، تاۋدىڭ قىسقا كۇنى دە ەڭكەيىپ كەتكەنىن ەندى بىلدىك. بەساتارىن الىپ، نىساناسىن تۋرالاعان ءراشات مەرگەندى قاپىرىش باتىر توقتاتتى دا:
– بۇل كاپىردىڭ سىباعاسىن مەن بەرەيىن! قاراپ تۇرىڭدار، تۋرا ەكى ۇماسىن دالدەپ تۇرىپ، جالعىز وققا جەم ەتەيىن. مۇسىلماننىڭ وعى قالاي ءدال تيەتىنىن كورسىن!، – دەدى.
تىزەسى باسىپ تۇرعان ۇزىن كۇرمەسىنىڭ ەتەگىن تارتىپ، ىڭعايلانىپ العان قاپىرىش باتىر دارەت سىندىرىپ بولىپ، بەلدىگىن بۋىپ جاتقان قىتايدىڭ كىندىك استىن كوزدەپ تۇرىپ تارتىپ قالدى. تۋرا دارەت توگەتىن اۋرەت جەرىنەن تيگەن جارتى قارىس بەساتار وعى الگىنى جالپاسىنان ءتۇسىردى. قاپىرىش پەن قاتار نىسانا كوزدەگەن جىگىتتەر اڭتارىلىپ قالعان شەرىكتەردىڭ ونشاقتىسىن ورەدەن تۇسكەن قۇرتتاي دومالاتتى.
ۇلكەن توبى قىرىلىپ، امان قالعان التى شەرىك شەگىنە قاشقانىمەن اينالما تۇمسىققا ىلىنە الماي، جالتاڭ جەردە قالىپ قويدى دا، تەگىس وققا ۇشتى. قۋعىنعا كەلگەن توپ شەرىكتىڭ بىردە-ءبىرى امان قالماي، ءار جەردە ولەكسەگە اينالدى. ءتىپتى، ءتىل قۇتىلمادى.
كۇنى بويعى اتىس پەن شابىستان قالجىراساق تا، ەتەككە قايتا ءتۇسىپ، قارۋ ولجالادىق. سول كەزدە شەرىكتەردىڭ باسشى-قوسشىلارى كيەتىن ساپتاما حۇرىم ەتىككە قاتتى قىزىعاتىنبىز. بار قىتاي كيە بەرمەيدى ونى. توعاناق تارتقان موڭعول ساۋدەگەرلەرىندە بولماسا، وڭاي قولعا تۇسە بەرمەيتىن. ونىڭ وزىندە ءبىر اتتىڭ قۇنى. توبىلعى مەن جىڭعىل اراسىن ارالاي ءجۇرىپ، سەرەيىپ ءولىپ جاتقان قىتايلاردى اۋدارىپ، ءولى-ءتىرىسىن تەكسەردىك. اۋىر جارالانىپ ىڭىرسىپ جاتقان بىرنەشۋىنىڭ جۇرەگىنە جىگىتتەر قىلىش جۇگىرتىپ الدى...
ءبىز ساجدە قىلعان جەرگە دارەت سىندىرعان باسشىسىن انىقتاپ قاراساق، قىتاي ەمەس قازاق جىگىت ەكەن. قاپىرىشتىڭ وعى تالقانداعان، بەلدىگىن بايلاۋعا ۇلگىرمەي ارام قاتقاندا، اشىق قالعان ءابۇيىرى سۇندەتتەلگەن مۇسىلمان ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر. ءتۇر-الپەتى ءبىزدىڭ تاۋدىڭ ادامىنا كەلمەيدى. «سىرت جەردەن كەلسە دە ءوز قانىمىز ەكەن» دەپ سۋ ورعان جىراعا اپارىپ، بەتىن جاسىرىپ كەتتىك.
ودان ارىرەكتە كيىم كيىسى بولەكشە، كەۋدەسى سارىالا سالپىنشاققا تولعان تاقىرباس سەمىز قىتاي ىڭىرسىپ جاتىر ەكەن. وق كەۋدە قۋىسىن تەسىپ وتكەن. ەكى قولىن قوزعاي الماي، بىزگە تىستەنە قارايدى. وگىزدەي نەمەنى اتقا وڭگەرىپ تاۋعا اپارىپ جۇرۋگە ەرىندىك. سونشا ازاپپەن جەتكىزگەن كۇننىڭ وزىندە مىنا جاراقاتىمەن مال بولاتىن ءتۇرى جوق. نە قىلسادا قىتاي شەرىگىنە باس بولىپ، كۇش بەرىپ تۇرعان نەمەلەردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك دەپ ويلادىق تا، قۇلاعىنان تارتىپ تۇرىپ باسىن كەسىپ الدىق.
ءوزىمىز الىپ كەتە الاتىنداي قارۋلارمەن وق قاپشىقتاردى ءبىر جەرگە ۇيدىك. ءبىز ىزدەگەن حۇرىم ەتىك تورتەۋىنىڭ اياعىنان تابىلدى. ۇشەۋىنىڭ ەتىگىن وڭاي سۋىرىپ الىپ ەدىك، ءتورتىنشىسى شەشىلمەي ءبىراز ابىگەرگە سالدى. اسىققان جىگىتتەر كەزدىكپەن تىزە بۋىنىنان اينالدىرا بۋىنداپ، جىلىنشىگىمەن قوسا كەسىپ الدى.
تاۋ اراسىنا ۇيىعان ۋىزداي قويۋ قاراڭعىلىق ەكى جاققا دا، تىرىلەر مەن ولىلەر اراسىنا تىنىشتىق سىيلادى. ولجاعا العان مىلتىقتارىمىزدى اتقا تەڭدەپ الدىق. تۇندەلەتىپ «ءامىر-سانا» ەتەگىندەگى قويناۋعا بەكىنگەن ساردارلار قوسىنا قايتىپ كەلىپ، ەل اعالارىنا سالەم بەردىك...
* * *
ءۇي ءىشى جىلقايدار قاريانىڭ مايىن تامىزا ايتقان اڭگىمەسىنە ەلىتىپ، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىش كۇيگە اۋىسقان. بىلتە شامعا ۇيمەلەگەن سايتان كوبەلەكتەردىڭ جالىنعا سوعىلعان كولەڭكەسى قابىرعادا ەربەڭدەيدى.
قولعا سۋ قۇيىلىپ، تاباق تارتىلدى. حيكايا اسەرىنەن ءالى ارىلا الماعان جاستار جاعى تاڭدايىن قاعىپ، وقيعا ۇزىكتەرىن قايتالاپ ايتىپ جاتتى. ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدىڭ ماۋەسى وسىناۋ قاسيەتتى قارتتاردىڭ ارقاسىندا كوكتەپ، ءبۇر جارىپ كەلە جاتقانىن تۇسىنگەندەيمىن.
سودان باستاپ، ەتىك كيگەن شالداردى كورسەم «قاي قىتايدى قۇلاعىنان تارتىپ تۇرىپ باسىن كەسىپ الدى» ەكەن دەپ ويلايتىن بولدىم، كوپكە دەيىن.
