Ör Altai betındegı menıŋ tuǧan auylym Şäkürtıde tūtanyp, Üş aimaq kölemın şarpyp, qytai kommunisterın qynadai qyrǧan osynau Ūlt azattyq köterılısınıŋ tırı kuägerlerın közımızben körıp, ne bır hikaialaryn tyŋdap östık.
Alǧaş Esımhan, Elıshandar bastaǧan būlǧaqtyŋ tuyn köterısıp, qazaq qosyndarynyŋ bas qolbasşysy bolǧan atalarym Süleimen mergen men ūly atam Şäukeidıŋ (laqap aty «Sūrmergen») qasynda jürıp, talai maidanda qan keşken ataqty mergender men batyrlar bızdıŋ üige jiı keletın. Ol kezde atam da tırı. Äkem kenjesı bolǧandyqtan bızdıŋ üi qara şaŋyraq sanalatyn. Qazanǧa as salynyp, ekı aǧam jäne men üşeuımızge qonaqqa kelgen batyrlarǧa qyzmet qylu mındetı jükteletın. Sol şaqtarda estıgen äŋgımelerımnıŋ keibırı kömeskılenıp qalǧanymen, eseigen soŋ sanamda qaita jaŋǧyrttym. Soǧys körgen şaldardan qaita-qaita sūrap, adam jäne jer attaryn qaitadan naqtyladym.
Körgenı közınde, estıgenı qūlaǧynda qalatyn, ärnege qyzyǧatyn balalyq şaq. Tete ösken ekınşı aǧam ekeuımız egız qozydai jūbymyzdy jazbai, bırge oinaitynbyz.
Jaz uaqtysy edı. Aǧam ekeuımız bır-bırımızdı qualap, alqyn-jūlqyn oinap dalada jürsek, barqyt şapanyn jamylǧan eŋgezerdei bır aqsaqal esık aldynda däret alyp otyr eken. Aqşam namazyna daiyndalyp jatsa kerek. Ekeuımız äi-şäiǧa qaramai qasyna jetıp baryp, jamyrai sälem berdık. Sol jaǧyndaǧy qūmanyn talasa alyp, qosanjarlai qolyna su qūidyq. «Äi, jügırmekter! Däret alǧan adamnyŋ qolyna su qūimaidy!», – dep ūrysty art jaqta tūrǧan äkemnıŋ ülken aǧasy. Oǧan qaraityn bız be, däret alyp bolǧanşa qūmanǧa jarmasyp, qasynda tık tūrdyq.
«Äp, bismılla! Säbi ǧoi, būlar. Säbi ǧoi. Perışte tılekterı qabyl bolsyn!» dep kübırlep, ornynan tūrdy aqsaqal.
Söitsek, būl kısı Esımhan, Elıshan, Aqtekeler bastap, Ospan batyr jalǧastyrǧan arpalystyŋ ışınde jürıp, qan keşken ataqty batyr Jylqaidar ata bolyp şyqty. Bırge qan keşken dosy, atam Şäukeidı ızdep kelgen betı eken.
Bızdıŋ şaǧyn üi lezde ülken adamdarǧa lyq toldy. «Qū üi soǧysy», «Yşqyntydaǧy qyrǧyn» degen äŋgımelerge qūlaq türemız.
Qiyr tau şatqaldary men ormandy jotalarda qytailarmen jan aiamai soǧys salǧan osynau qazaq batyrlarynyŋ auyzynan ne bır keremet hikaialardy estıdık. Qasynda myltyq oqtap otyratyn elgezek kömekşıden ekeuın alyp, är töbege jasyrynǧan mergenderdıŋ entelep kelgen jaudy «German besatarmen» ekı-üşten qabattap atatyny qyzyq-tyn. Qolyna jalaŋaş qylyş alyp, kök arşa arasyna jasyrynǧan jas batyrlardyŋ üstıne entelep kelgen qytai şerıkterın şalt qimylman qiialai şauyp, ışek-qaryndaryn aqtaryp tastap, jartasty qorymǧa sıŋıp ülgıretını bızdı elıktıre tüsetın.
Elektr jaryǧy joq auyldaǧy är üidıŋ terezesınen keşke qarai qoi maiyn erıtıp, qoldan şiratqan bılte şamnyŋ jaryǧy jyltyraityn. Syily qonaqtar kelgen soŋ ba, bızdıŋ üige üş jerden şam qoiyldy. Qazan tüsırılıp, as kelgenşe bıraz äŋgımenıŋ şalǧaiyn qaiyrǧan şaldar endı Jylqaidardyŋ auyzyna qarady.
Aiaǧyn jazyp, arqasyn jükke süiegen batyr:
– Bızdıŋ kerei men naimannan talai esıl erler öttı ǧoi. Köktoǧai basynda bolǧan, özım bas bolǧan bır şaǧyn soǧysty aityp bereiın, – dep bastady äŋgımesın.
– Senıŋ äkeŋ, myna sūrmergen bır qazyq adam edı, – dep atama bır, äkeme bır qarap küldı de: el bölınıp, jailauǧa şyǧyp ketken kez. Altynşy aidyŋ basynda etektı barlauǧa ketken habarşylar «Gomindaŋ jolyn» basyp, Tūrǧynǧa bettegen jaudyŋ jiyrma şaqty köŋkesın körıptı. Olardyŋ Belqaiyŋ arqyly qytai äskerı bekıngen Köktoǧai qalasyna kele jatqany aidan anyq. Būl jerde orystar tau-tasty qoparyp ken qazyp jatqan. Qytai men orys tıl tabysyp alyp, bızdıŋ eldı köp mihnatqa ūşyratty, qyrǧyndady ǧoi, ätteŋ...
Bızdıŋ körşı Şıŋgıl elımen qosylyp ketkenımızdı, quǧynǧa kelgen myŋdaǧan şerıkterın tau arasynda qyryp, mol qaru-jaraq oljalap alǧanymyzdy estıgen Şyŋ qytai (Şinjiiaŋnyŋ sol kezdegı basşysy Şyŋ Şysaidy atiyp otyr) basym küşpen janşyp tastaudy oilaǧan. Sol üşın orystan kömekke kelgen qyzyl äskerdı qosyp, Şonjydaǧy ülken qosynyn Ör Altai betıne attandyrǧany bızge mälım edı. Myna kele jatqandar üsteme şerıkter. El üşın atqa qonǧan azamattardyŋ basyna auyr syn-saǧaty keldı. Alda ūzaqqa sozylatyn, soŋyn boljauǧa kelmeitın bır qiiankeskı şaiqastar kütıp tūr edı.
Esımhan, Süleimen, Şämǧūn batyrlar bastaǧan qosyn sardarlary ūzaq aqyldasty. Qabdülmalık ekeuımızge bas bolyp, qasymyzǧa qaraqas Qapyryş batyr men Räşat mergendı qosyp, şeruşınıŋ bır qos sarbazyn ertıp, Köktoǧai jaqtaǧy jau topanyn bıluge, şolǧynǧa jıbermek boldy.
Altai betın mekendegen naiman men Abaq kereidıŋ är ruy jau keletın negızgı ötkelder men asulardy qos boiynşa ielep, är ru özı küzetken jol toraptaryna kelgen qytailardy baudai tüsıretın. Al myqty mergender men soǧys täsılıne jetık batyrlar qai rudan şyqsada är qolǧa ortaq qolbasşylyq jasai beretın. «Jıŋge», «Ämır-Sana» taulary şeruşı ruyna qaraityndyqtan būl jaqta Süleimen özı bas bolyp jür edı.
Qan jaǧynan jäntekeiden bolsam da Süleimen mergen menı özıne jaqyn tartyp jüretın. Jasy ülken, soǧys täsılı men abyroiy özgeden üstem aǧany bärımız qadır tūtyp, ūstaz sanaitynbyz. Erteŋgı joryq jaiyn keŋskenımızde mergen maǧan:
– Qasyŋa qan körgen, äbjıl jıgıtterdı qosyp bereiın. Qapyryş ta, Räşat ta, Qabdülmalık te talai alapatty körgen senımdı azamattar. Qytaidy qoişa qyrǧyndai beruge qatty qūmar bolmaŋder. Qaruǧa, oljaǧa qyzyǧyp, ülken josparǧa kesır jasap almaŋdar. Inıne tyǧylǧan qytailar bızge qarai, ormandy tauǧa örlese, maqsatymyz oryndalǧany. Qys boiy atys körmei, qoly aldyna simai otyrǧan jıgıtterdı bır serpıltıp alar edık. Negızgı jau şyrǧaǧa tüsıp, aldymyzǧa kelse, qalǧanyn özımız jönge salamyz», – dep tapsyrdy.
Būiryqty ala salyp qaruymyzdy sailap, etekke tüsuge qamdandyq. Qiia betkeidegı tekşelerge tıgılgen qostarda jaiǧasqan batyrlar kün bata tamaq ışuge yŋǧailandyq. El bölıngen, ırılı-ūsaq maldar är saiǧa şaşylyp qalǧan. Ony jinap jürerge mūrsat joq. Qos aldynda et asqan oşaq basyn qoralai, qysyr keŋes soǧyp otyrmyz. Qaraǧaily taudy ymyrt basyp keledı. Közı qyraǧy jas jıgıtterdıŋ bırı qarsy betkeidegen qaraŋdaǧan sūlbany körgenın aitqanda, bärımız sol jaqqa qaradyq. Jiı qozaǧalyp, tömen qarai tüsıp keledı. Baryp anyqtauǧa jıgıtter erındı, tık betten tüsıp, bızge qaraǧan qarsy biıkke jetu üşın köp uaqyt kerek. Qatyn-qalaş, kärıler bar auyl Quüi jaqta. Mūnda el adamynyŋ jüruı mümkın emes. Bolsa da ne qytai barlauşysy, ne qaraŋ-qūraŋ tau aŋdarynyŋ bırı.
Mergender myltyqtaryn yŋǧailady. Tauǧa tün tez keledı ǧoi, tıptı, qas qaqqanşa. Bızge ırge basa qonǧan orta qostan Jetei batyrdyŋ dauysy şyqty. «Sūrmergennıŋ tasyn törtten qoiasyzdar. Aşyq künde, basy qyltiǧan jau şerıgın bızde qalt jıbermei atyp jürmız. Şäumeŋ aǧamnyŋ önerın bır körgım kelıp tūr. Kezektı soǧan bereiık», – dep aiqai saldy. Batyrlar qostap duyldai jöneldı. Oq ünemdeu üşın jaudy özıne jaqyndatyp alyp, ekıden qabattap atatyn mergenderdıŋ bıregeiı edı. «Qytai şerıgı degenıŋız üiezdegen qoi siiaqty. Myltyq oqtap beretın kömekşıŋ şiraq bolsa, sosyn, biık töbenı ielep alsaŋ boldy. Etekten özıŋe qarai tyrmysqan nemelerdı jusatyp ata beresıŋ. Rahat!» dep otyratyn.
Jeteidıŋ sözıne eleŋ etken Şäumeŋ arşa şoǧyna qyzara pısken erkek qoidyŋ ülken tösın aldyna alyp, qiialai turap jep otyrǧan edı. Qolyndaǧy töstı aldyna qoia saldy da, qasynda oqtauly jatqan besataryn aldy. Ekı ara oq erkın jeterdei mölşerde. German besatardyŋ qūlpyn aşyp, iyǧyna tıregen boiy säl közdedı de basyp qaldy. «Gürs» etken myltyq ünınen tau ışı solq ettı. Ile-şala qarsy betten saldyr-güldır qūlaǧan äldene domalaǧan boiy etekke tüstı.
Qol-aiaǧy jyldam jas jıgıtter japa tarmaǧai etekke jügırdı de, keşıkpei qaityp keldı. Söitsek, jaugerşılıkte tabynynan adasyp qalǧan qūnan ögız eken. Oq tura jon arqadan tiıp, sol jaq sübe qabyrǧany jaryp ötken. Bır top jıgıt «oq tigen adal etke obal bolady. Azyq qylamyz» dep etın būzyp köterıp kelıptı. Köz bailanǧan şaqta, osynşa alystan qaraiǧan närsenı bır tal oqpen tüsırgen mergendıkke bärı riza bolyp, Şäumeŋdı qolpaştap jatyr. Süiıngen qolbasylar erteŋgı barlauǧa attanatyn şaǧyn topqa ony da qosyp jıbergue şeşım qabyldady.
Är töbege küzet qoiylyp, sarbazdar ūiqyǧa jatty.
Ertesı alaŋ-eleŋde tūryp, mūsylman josyny boiynşa «Ölesk şeiıt, qalsaq qazymyz» dep jaqyndarymyzben aryzdasyp, joryq qamyn qyldyq. Taŋ namazynan keiın Mäsali molla janazamyzdy oqyp, belımızge aqtyq bailap jolǧa saldy. Soǧys tärtıbıne sai jeŋıl ǧana kiındık.
Küdır jolmen qūldap, Kün naiza boiy köterılgende Köktoǧai qalasynyŋ şetıne jettık. Atymyzdy jartas tübıne qatarlap bailap, soǧysqa endı şyǧyp jürgen bala jıgıttı küzetke qaldyrdyq. Oŋtaily tūstan dürbı tartyp, qalany şolyp edık, ainala, aǧaş köpır üstı tolǧan küzet eken. Jıŋge betıne de qoiylǧan qarauyly küştı. Bız bekıngen baǧytta, iek astynda ǧana otyz şaqty şerık jattyǧu jasap jür. Türı suyq, tärtıbı tastai. Ūstaǧan qarulary, kigen kiımderıne deiın anyq körınedı. Jaratuşy Alla ısımızdı mūnşalyqty oŋynan keltırer me? «Izdegenge sūraǧan» degen osy. Jau körgen jıgıtterdıŋ közı tūnyp, jüzderı jainap sala berdı.
Susyn ışıp, şöl qandyryp aldyq ta, az-kem keŋestık. Maqsatymyz mynau, ai boiy qalaǧa bekınıp, şyqpai jatyp alǧan şerıkterdı aşyqqa şyǧaru. Soǧys attary auyzy kökke tiıp semırıp, mal qoŋdana bastaǧan şaq. Basqynşylyq pen tonauǧa üiır küpärlarmen şaiqasyp, sabasyna tüsırıp qoiuuǧa eŋ qolaily kez. Keşe ǧana jauǧa kelgen qosymşa kömektı bızdıŋ şolǧynşylar kördı. Qalyŋ jau qaladan tüp qotaryla attansa, Jıŋgeden asyrmai, Bürkıtūianyŋ tübınen-aq qyryp tastauǧa bolady.
Al, bekınıp jatyp alsa, jaz ortasyna qarai Qūüidı jailaǧan qalyŋ eldıŋ soŋynan quyp, äiteuır bır baratyny sözsız. Olai bolǧan jaŋdaida «Ämır-Sanaǧa» bekıngen myqty qol Qūmsalǧan arqyly örlep, Tesıktasty basyp, Baibazar, Qyrqyn arqyly jynys ormandy kesıp otyryp, Qaiyrty basyn ielemek. Arǧy jaǧy Quüi. Osynau jerlerdıŋ bärı qalyŋ orman, sai-sala. Atys saluǧa, eldı qorǧauǧa yŋǧaily.
Ūzaq oilanyp otyruǧa uaqyt qysqa. Daǧdy boiynşa üş adamnan bölınıp, bır şetten nysanaǧa ılıp, aldyŋǧy sapta tūrǧan on ekı şerıktı Qapyryş, Räşat, Şäukei törteuımız syrttai bölısıp aldyq. Artyndaǧylar bızge erıp kelgen alty jıgıttıŋ ülesınde. Är şetke qoiylǧan tas üilerdegı küzetşılerdıŋ sybaǧasyn Qabdülmälık bermek. «Maŋdai men jürek tūsyn ǧana közdep atyŋdar. Äitpese, būl qytai degen nemeler itjandy. Oŋailyqpen öle qalmaidy», – dep sybyrlady Şäukei. Är mergenge tiesılı ekıden besatar. Myltyq oqtap berıp otyratyn kömekşılerımız bar.
Jaudy tūmsyqtan soǧar oraily sät jettı. Jarysa atylǧan on myltyqtyŋ oǧynan şerıkterdıŋ ülken toby jusap qaldy. «Äu» degende belıne qylyş asynyp, jeŋın türıp alǧan, şerıkterge aiqūlaqtana aiqailap jürgen bastyǧyna Räşattyŋ oǧy qūlaq şekeden darydy da, tık şanşylyp tüstı. Bızden atylǧan oqtyŋ bıreuı de qūr ketpedı. At ertteitındei az uaqytta, ne bolǧanyn tüsınbei aŋtarylyp qalǧan bişaralar qaşuǧa da ülgırmedı. Tau jaq şettegı tastan qalanǧan qarauyl üiınen bızge qarai oq jauyp kettı. Asyqpai nysanaǧa alǧan Qabdülmälık tas üiden basy qyltiǧan ekı şerıktı otyrǧan jerınde sūlatty da, bytyrlaǧan pulemet ünın öşırdı.
Qalanyŋ şyǧys şetı aiqau-şu, abyr-sabyr boldy da qaldy. Myltyǧymyzdy oqtap alyp, artqa qarai jügırıp, atymyzǧa jettık. Sal aialdap, quǧynşylardy kütıp tūrǧanymyz sol edı, yzalanǧan qytai şerıkterınıŋ dauysy estıldı. Artymyzǧa anda-sanda oq atyp qoiyp, qara körsetıp, ız tastap örlep kelemız. Qysqa-qysqa ainalmaradan ötkende jau barany közımızge şalynyp qalady. Atqa mıne almaityn öŋkei bozökpe qytai erdıŋ aldyŋǧy qasynan tas qyp ūstap, şoqaq-şoqaq jeledı
Bürkıtūiadan ötken soŋ aŋǧardy bos tastap, qiia bettı örlei töte tarttyq. Sebebı, jalǧasty soǧysuǧa da, jau mölşerın, adam sanyn bıluge de qolaily edı. Qaramyzdan qalmai, tırsektei quǧan qytailar da soŋymyzdan ılestı. Şyrǧamyzǧa tüskenın bılıp, quanyp kettık. Attarymyzdy tızgınınen qosaqtap, atşy balaǧa jetektetıp, aldyǧa salyp jıberıp, qaraǧaily betkeidı jaiau örlep kelemız. Mıngen attaryn etekke tastaǧan şerıkter de jaiaulai qudy. Äne-mıne tüs auyp ta barady.
Jalǧyz samyrsyn ösken jartasty iyqşaǧa jetıp, solyǧymyzdy bastyq. Qol dorbamyzdaǧy salqyn etpen jürek jalǧap alyp, jaudyŋ jaqyndauyn küttık. Etekte qalǧan şerıkter säl tynyǧyp aldy da bızge qarai örlei bastady. Şamasy otyzdan asady. Artyndaǧy ülken qosyny älı qozǧalmaǧan. Bızdıŋ topanymyz az ekenın bılıp, ışındegı taŋdauly äskerlerın quǧynǧa jıberse kerek.
Toiǧa barardai jabdanyp şyqqan, arqalaryna asqan auyr qorjyndary bar qytailardyŋ jürısı mandymai keledı. İıs alǧan ittei tanaularyn kötere bız jaqqa qaraidy. Asyqpai jaqyndatyp alyp sanap atyp, qolymyzdyŋ qybyn taǧy bır qandyrmaqpyz.
Jaudy kütıp otyrǧanda, ekıntı namaz uaqyty da bolyp qalǧan eken. Jaiau örlegen qytai şerıkterı de bızge jaqyndap qaldy. Aramyzdy qaraǧai men samyrsyn basqan qysqa sai bölıp tūr. Endıgı josparymyz topany mol jaudyŋ aldyŋǧy barlauşylarynan bırazyn jairatyp, özımız jartasty ormandarǧa sıŋıp ketu. Şyrǧa üşın şai qainatym uaqyt qana ūrys salyp, jeŋılgen ıspet bıldırıp, kerı şegınu – bızdıŋ köp ailamyzdyŋ bırı edı. Al, mümkın bolsa sany tym köp te emes myna şerıkterdıŋ bärın qyryp tastauǧa da ülgıretın siiaqtymyz.
Tau basyna jaqyn bır döŋestı asyp, Jauǧa köz qylyp, taǧy aial qyldyq. Qabdülmalık batyr jıgıtterge atys bastalardan būryn namaz oqyp aludy būiyryp, özı imamdyqqa qamdandy. Örge qarai tyrmysqan jau şerıkterı bolsa qarqyndary üdegen syqyldy, jantalasa basa köktep keledı. Bızdıŋ är qimylymyzdy dürbımen körıp alǧany belgılı. Tek, özderıne oŋtaily jerge jetıp alyp atys bastamaq.
Köp şaiqasty basynan keşken jıgıtter eş saspady. Oqtauly myltyqtaryn janyna qoiyp, tört räkat namazymyzdy asyqpai oqyp aldyq. Jäinamazymyzdy jinap, ornymyzdan tūra bere sai taǧanynan myltyq atylyp, atys bastalyp ta kettı. Qazan tastardy qalqa etıp, jyldam qimyldaǧan Qabdülmalık jau jaqtan tört adamdy ırkes-tırkes atyp tüsırdı.
Qasymyzdaǧy kömekşıler qos besatardy kezek-kezek oqtap berıp otyrdy. Jaŋqa tasty qalqalaǧan Qapyryş pen Räşattyŋ oǧynan domalaǧan qytailardyŋ jan dauysy tau ışın jaŋǧyrtty. Är būtanyŋ tübınen tütın būrq etkende, jyt etken basty Şäukei qiyp tüsırıp otyrdy.
Säipıl, Samarqan men Qabdel üşeuı bala samyrsyndar qaulai ösken qoitastar arasymen kiıktei orǧyp, jaudyŋ qiys şetınen büiıdei tidı. Tebındep kelgen jaudyŋ aldyŋǧy tūsy sanap atqan oqtan oisyrap, är tas tübınde qimylsyz qalǧan jansyz mürdeler körınedı.
Bızdıŋ jıgıtterdıŋ osyndaida ūstai qalatyn bır jaman mınezı bar edı. Qyrǧyn salǧan saiyn qyzyǧyp, qyzyl körgen aş bürkıttei tepsınıp, ölgen-tırılgenıne qaramai atys salatyn. Ölgen jaudyŋ mürdesın basa köktep, är qytaidy atqan saiyn qany qyzyp, qūtyrynyp ketetın. Sony sezdım de sarbazdaǧa tauǧa qarai şegınudı būiyrdym.
Şapşaŋ toptasqan jıgıtter atys sala otyryp, qaiyŋ arasymen tauǧa örledık. Şaǧyn asuǧa jetıp, bekınıs aldyq, artymyzǧa qaraǧanda atys bolǧan jer köz aldymyzǧa ap-anyq körındı. Temır telpekterı är jerde, bırı etpettei, bırı şalqalai qūlaǧan jau şerıkterınıŋ ölekselerı är jerde şaşylyp jatyr.
Qatty yza buǧan jau qolbasşysy naganyn qolyna alyp, şerıkterdı alǧa jürge quzap şäŋkıldeidı. Baǧana barşamyz namaz ötegen şaǧyn tekşege jetkende oǧan qatarlasa jürgen taǧy bır bastyǧy tura bız säjde etken jerge türegelıp tūryp däret syndyrdy. Bärımızdıŋ közımızdı qan jauyp kettı.
Atys qyzyǧynda jürıp, taudyŋ qysqa künı de eŋkeiıp ketkenın endı bıldık. Besataryn alyp, nysanasyn turalaǧan Räşat mergendı Qapyryş batyr toqtatty da:
– Būl käpırdıŋ sybaǧasyn men bereiın! Qarap tūryŋdar, tura ekı ūmasyn däldep tūryp, jalǧyz oqqa jem eteiın. Mūsylmannyŋ oǧy qalai däl tietının körsın!, – dedı.
Tızesı basyp tūrǧan ūzyn kürmesınıŋ etegın tartyp, yŋǧailanyp alǧan Qapyryş batyr däret syndyryp bolyp, beldıgın buyp jatqan qytaidyŋ kındık astyn közdep tūryp tartyp qaldy. Tura däret tögetın äuret jerınen tigen jarty qarys besatar oǧy älgını jalpasynan tüsırdı. Qapyryş pen qatar nysana közdegen jıgıtter aŋtarylyp qalǧan şerıkterdıŋ onşaqtysyn öreden tüsken qūrttai domalatty.
Ülken toby qyrylyp, aman qalǧan alty şerık şegıne qaşqanymen ainalma tūmsyqqa ılıne almai, jaltaŋ jerde qalyp qoidy da, tegıs oqqa ūşty. Quǧynǧa kelgen top şerıktıŋ bırde-bırı aman qalmai, är jerde öleksege ainaldy. Tıptı, tıl qūtylmady.
Künı boiǧy atys pen şabystan qaljyrasaq ta, etekke qaita tüsıp, qaru oljaladyq. Sol kezde şerıkterdıŋ basşy-qosşylary kietın saptama hūrym etıkke qatty qyzyǧatynbyz. Bar qytai kie bermeidı ony. Toǧanaq tartqan moŋǧol saudegerlerınde bolmasa, oŋai qolǧa tüse bermeitın. Onyŋ özınde bır attyŋ qūny. Tobylǧy men jyŋǧyl arasyn aralai jürıp, sereiıp ölıp jatqan qytailardy audaryp, ölı-tırısın tekserdık. Auyr jaralanyp yŋyrsyp jatqan bırneşuınıŋ jüregıne jıgıtter qylyş jügırtıp aldy...
Bız säjde qylǧan jerge däret syndyrǧan basşysyn anyqtap qarasaq, qytai emes qazaq jıgıt eken. Qapyryştyŋ oǧy talqandaǧan, beldıgın bailauǧa ülgırmei aram qatqanda, aşyq qalǧan äbüiırı sündettelgen mūsylman ekenın aiǧaqtap tūr. Tür-älpetı bızdıŋ taudyŋ adamyna kelmeidı. «Syrt jerden kelse de öz qanymyz eken» dep su orǧan jyraǧa aparyp, betın jasyryp kettık.
Odan ärırekte kiım kiısı bölekşe, keudesı saryala salpynşaqqa tolǧan taqyrbas semız qytai yŋyrsyp jatyr eken. Oq keude quysyn tesıp ötken. Ekı qolyn qozǧai almai, bızge tıstene qaraidy. Ögızdei nemenı atqa öŋgerıp tauǧa aparyp jüruge erındık. Sonşa azappen jetkızgen künnıŋ özınde myna jaraqatymen mal bolatyn türı joq. Ne qylsada qytai şerıgıne bas bolyp, küş berıp tūrǧan nemelerdıŋ bırı bolsa kerek dep oiladyq ta, qūlaǧynan tartyp tūryp basyn kesıp aldyq.
Özımız alyp kete alatyndai qarularmen oq qapşyqtardy bır jerge üidık. Bız ızdegen hūrym etık törteuınıŋ aiaǧynan tabyldy. Üşeuınıŋ etıgın oŋai suyryp alyp edık, törtınşısı şeşılmei bıraz äbıgerge saldy. Asyqqan jıgıtter kezdıkpen tıze buynynan ainaldyra buyndap, jılınşıgımen qosa kesıp aldy.
Tau arasyna ūiyǧan uyzdai qoiu qaraŋǧylyq ekı jaqqa da, tırıler men ölıler arasyna tynyştyq syilady. Oljaǧa alǧan myltyqtarymyzdy atqa teŋdep aldyq. Tündeletıp «Ämır-Sana» etegındegı qoinauǧa bekıngen sardarlar qosyna qaityp kelıp, el aǧalaryna sälem berdık...
* * *
Üi ışı Jylqaidar qariianyŋ maiyn tamyza aitqan äŋgımesıne elıtıp, qūlaqqa ūrǧan tanadai tynyş küige auysqan. Bılte şamǧa üimelegen saitan köbelekterdıŋ jalynǧa soǧylǧan köleŋkesı qabyrǧada erbeŋdeidı. Qolǧa su qūiylyp, tabaq tartyldy. Hikaia äserınen älı aryla almaǧan jastar jaǧy taŋdaiyn qaǧyp, oqiǧa üzıkterın qaitalap aityp jatty. Bızdıŋ balalyq şaǧymyzdyŋ mäuesı osynau qasiettı qarttardyŋ arqasynda köktep, bür jaryp kele jatqanyn tüsıngendeimın. Sodan bastap, etık kigen şaldardy körsem «Qai qytaidy qūlaǧynan tartyp tūryp basyn kesıp aldy» eken dep oilaityn boldym, köpke deiın.Ūqsas jaŋalyqtar
