«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى بىلىكتى زاڭگەر، Bolashak Consulting Group ديرەكتورى – ساعيدوللا بايمۇراتپەن بولدى.
-ساعيدوللا مىرزا، سوت جۇيەسىنە ەنگەن جاڭا رەفورمالاردىڭ قايسىسى دۇرىس جۇزەگە اسۋدا دەپ ويلايسىز؟
-سوت جۇيەسىندە قابىلدانىپ جاتقان كوپتەگەن رەفورمالار ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتىپ جاتىر. دەگەنمەن، ءار رەفورمانىڭ كەمشىلىگى دە بولادى. سوندىقتان، حالقىمىز ءادىل جانە ادال قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جانە جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءار ۋاقىتتا دامۋ كەرەك. ەڭ ۇلكەن جەتىستىك، مەنىڭ ويىمشا ول – ەلەكتروندى سوت كابينەتى. سوتقا قۇجاتتار تاپسىرۋ، تالاپ ارىز بەرۋ، شاعىم ءتۇسىرۋ، بارلىعى دەرلىك تولىقتاي تسيفرلاندىرىلعان. وتە ىڭعايلى جانە بارلىق جۇمىستارىڭ تىركەۋلى، سوتتىڭ اكتىلەرىنە ءار ۋاقىتتا جۇگىنۋگە بولادى.
ال كەمشىلىكتەرىن ايتاتىن بولساق، ول ءار ۋاقىتتا تۋىندايتىن ءادىل سوتتىلىق. وكىنىشكە وراي، سوتتاعى شەشىمدەردىڭ شىعۋى كەزىندە، نەمەسە ماڭىزدى بولىگىن ايتاتىن بولساق، سوت توراعالارىنىڭ ارالاسۋ تاۋەكەلى بار. ياعني، ءىستى سۋديا ءوزى ەمەس وعان قالاي ايتىلادى، سولاي شەشەدى. ول ماسەلە مەنىڭ ويلاپ تاۋىپ، نە ويدان شىعارىپ وتىرعانىم ەمەس. ول تۋرالى جوعارى سوتتىڭ توراعاسى ج.اسانوۆ 2020 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا جاريالاعان ماقالاسىندا ايتقان بولاتىن. وسى تاۋەكەلدى مەيلىنشە ازايتۋ كەرەك. سۋديالاردىڭ تولىقتاي تاۋەلسىز بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
-ارالىق سوت دەگەنىمىز نە؟ نەگە قازاقستاندىقتار ارالىق سوتتى القابيلەرمەن، ەكونوميكالىق سوتپەن ءجيى شاتاستىرادى؟
-ارالىق سوت نەمەسە تورەلىك سوت دەگەنىمىز، قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، ەكى جاقتىڭ كەلىسىمىمەن ءوز داۋلارىن ارنايى ءوز ەرەجەلەرىمەن جانە تورەلىك تۋرالى زاڭعا سايكەس قۇرىلعان ناقتى داۋدى قاراۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان سوت نەمەسە تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن سوت. ياعني، ەڭ ءبىرىنشى ناقتى تالاپ، ەكى تاراپتىڭ اراسىندا داۋدى تورەلىككە بەرۋ كەلىسىمى بولۋى ءتيىس. ونداي كەلىسىم جوق جەردە، تورەلىك سوت داۋدى قاراي المايدى.
كوبىنەسە تورەلىك سوتتار كوممەرتسيالىق جانە ەكونوميكالىق داۋلاردى قارايدى. مۇمكىن سول سەبەپتى قازاقستاندىقتار شاتاستىراتىن شىعار. بىراق، مىسالى ەگەر ءبىر تاراپ كەلىسىم شارتقا قول قويىپ، سونىڭ ىشىندە تورەلىك سوتقا داۋدى بەرۋ كوزدەلگەن بولسا جانە سول تاراپ ونىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەگەن بولسا، ول ۇلكەن قاتەلىك جانە قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىقتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
تورەلىك سوتتىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەگەننەن كوپتەگەن تاراپتار ءوز قۇقىقتارىن قورعاي الماي جاتادى. ونىڭ سەبەبى، قارسى تاراپ ءوزى باياعىدان بىلەتىن جانە تانيتىن تورەلىك سوتتى كورسەتىپ قويادى. شارتقا مۇقيات كوڭىل ءبولۋ كەرەك. تورەلىك، ياعني اربيتراج دەگەن نارسەنى كورسەڭىز بىردەن زاڭگەرمەن حابارلاسۋ كەرەك، نە ونداي شارتقا قول قويۋدان باس تارتۋ كەرەك.
-سوتتا شەشىم قابىلداۋدا امنيستيالار قانشالىقتى ءجيى بولادى؟ ول نەگە بايلانىستى؟
-بۇل جەردە بيلىكتىڭ تارماقتارىن شاتاستىرماعان ءجون. امنيستيا پارلامەنتتىڭ امنيستيا تۋرالى اكتىسىمەن قابىلدانادى. ول اكت نەگىزىنەن زاڭ رەتىندە قابىلدانادى. ياعني مەملەكەت تاراپىنان گۋمانيزم جانە راقىمشىلدىق قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن ساياسي شەشىم. ونىڭ ەشقاندايدا جيىلىگى، نە مىندەتتىلىگى جوق. ال سوت تەك قانا سول قابىلدانعان زاڭ تۇرعىسىنان ۇكىم شىعارادى. قازاقستاندا جالپى 1991 جىلدان بەرى 10 امنيستيا قابىلدانعان بولاتىن. بارلىعى دا مەملەكەت تاراپىنان گۋمانيزم جانە راقىمشىلدىق كورسەتۋ ويمەن ىستەلەدى.
-قىسقا مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى تاعايىندالعانى ءۇشىن سوتتاردى سىنعا الۋ قانشالىقتى ءادىل؟
-بۇل ماسەلەدە ءسوز ەركىندىگىن ەسكەرۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ەگەر دە كىمدە-كىم سوت شەشىمىن سىنعا السا، ول ونىڭ ەركىندىگى بولۋعا ءتيىس. سول سوت شەشىمىمەن كەلىسپەيتىن بىرەۋ بولسا، ونى زاڭنامادا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن قايتا قاراۋعا بولادى. بۇل الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردە الدەقايدا شەشىلىپ قويعان ماسەلە. مىسالى، اعىلشىن سۋديالارى وزدەرىنىڭ وتە بيىك مارتەبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ەشقاندايدا سىنعا قاراماستان ءادىل شەشىم شىعارادى جانە سىنعا العانى ءۇشىن ەشكىمدى جازالامايدى. ونداي ءىس-ارەكەت ءۇشىن جازالاۋ انگليادا 300 جىل بولعان. ال قازىر ءسوز ەركىندىگى نەگىزگى قۇندىلىق بولىپ وتىر.
-ەلىمىزدەگى زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ، زاڭ كۇشى بار جوبالاردىڭ اشىقتىعى قانداي دەڭگەيدە؟
-قازاقستاندا «اشىق نقا (نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر)» پورتالى جۇمىس ىستەيدى. سول جەردە بارلىق نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر، ياعني زاڭدار، جارعىلار، ۇكىمدەر مەن بۇيرىقتار، شەشىمدەر مەن قاۋلىلار، بارلىعى اشىق تالقىعا سالىنادى. ونى ىستەۋ وپ-وڭاي. ەلەكتروندى تسيفرلى قولتاڭباڭىز بولسا جەتكىلىكتى. وكىنىشكە وراي، جاريالانعان جوبالاردىڭ كوپ بولىگى مۇلدەم تالقىلاۋسىز قالادى. ونىڭ سەبەبى ەلىمىزدە ازاماتتىق بەلسەندىلىك وتە تومەن. ال ەگەر بەلگىلى ءبىر اكت بىرەۋگە اسەر ەتىپ جاتسا، كەي ازاماتتارىمىز تاڭ قالىپ جاتادى. قازاقستاندا بارلىق نقا جوبالارى اشىق تالقىلاۋعا جاتادى جانە كەز كەلگەن ادام ول جوبا بويىنشا ءوز ويىن ءبىلدىرىپ، ۇسىنىستارىن جاساي الادى.
-قازاقستانداعى كەز كەلگەن ازامات ءوز قۇقىعىن ءبىلۋى مىندەتتى. الايدا، قۇقىقتىق سانا دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنەن قازىرگى تاڭدا ازاماتتاردىڭ الدانۋىنا، زاڭ بۇزۋشىلىقتارىنا بايلانىستى كوپتەگەن ىستەر ورىن الۋدا. وسىنداي جاعدايلار بولماۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ قۇقىقتىق سانا دەڭگەيىن قالاي كوتەرۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟
-حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىن كوتەرۋ نەگىزگى ادام قۇقىقتارىن مەكتەپ تابالدىرىعىنان ۇيرەتۋدەن باستاۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ەگەر ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىز مەكتەپ بىتىرگەن كەزدە، ەڭبەك شارتى نە ءۇشىن كەرەك جانە ونىڭ قانداي نورمالارىنا باسا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن تۇسىنسە، جۇمىس ىستەگەندە كوپشىلىگى الدانباس ەدى. ەگەر دە ولار كسك جانە باسقا دا مەنشىك يەلەرىنىڭ بىرلەستىگى نە ءۇشىن كەرەكتىگىن تۇسىندىرسە، ولار پاتەر العان كەزدە ءۇيدىڭ جۇمىسىنا بەلسەندى ارالاسار ەدى. بۇل سۇراقتاردى ماڭىزدىلىعى بويىنشا ءالى ۇزاق جالعاستىرۋعا بولادى. بىراق، ول جۇمىستى مەكتەپ شاعىنان باستاماي، ماسەلەنى شەشۋ الدەقايدا قيىن بولادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، زاڭ ءبىلىمىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ كەرەك. قازاقستاندا زاڭگەرلەردى دايىندايتىن كوپتەگەن وقۋ ورىندار بىلىكسىز جانە ءبىلىمسىز مامانداردى شىعارادى. ءدال سول ساپاسىز قىزمەتتى كورسەتەتىن زاڭگەرلەر قۇقىقتىق سانانى دامىتۋدى تەجەيدى. جاقسى زاڭگەرلەرسىز قۇقىقتىق ساپانى كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس. زاڭگەرلەر نەگىزگى زاڭدى اقپاراتتى جەتكىزۋشى تۇلعالار.
-ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2010 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى» قانداي سالالاردى قامتىدى؟ ماڭىزدىلىعى نەدە بولدى؟ كەيىندە وسىنداي تۇجىرىمدالار ءبىزدىڭ ەلگە كەرەك پە؟
تۇجىرىمداما ءوزىنىڭ قۇقىقتىق تابيعاتى بويىنشا ءوزىنىڭ ءپانى اياسىندا بارلىق سۇراقتاردى قامتيدى. ونىڭ ىشىندە كەيىن قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭداردىڭ نەگىزگى يدەيالار قالىپتاستىرىلادى. اۋقىمى وتە كەڭ جانە ونىڭ ماڭىزى مەن ءمانىسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءار ادام ءوزى ۋاقىت ءبولىپ وقىعان ءجون. تۇجىرىمدامالاردى قابىلداۋ زاڭمەن كوزدەلگەن نارسە. سوندىقتان ونداي تۇجىرىمدامالارسىز جۇيە جۇمىس ىستەمەيدى.
-قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ نە ءۇشىن قاجەت؟ نەگىزى نەدە؟
قۇقىقتىق مادەنيەتى جوعارى قوعامدا ادامدار وزدەرىنىڭ باسقا ادامداردان نەنى جانە قالاي تالاپ ەتە الاتىنىن بىلەدى، جانە باسقا ادامدارعا نەنى بەرۋ كەرەكتىگىن بىلەدى. ونداي قوعامدا ءبىر-بىرىنە دەگەن سىيلاستىق بولادى، قىلمىس ازايىپ، وركەندەۋ باستالادى. ءوزىنىڭ قۇقىعىن بىلمەيتىن ادامدى الداۋ وتە جەڭىل. كوپ الاياقتار سونى قولدانىپ، حالىقتى وڭاي الداپ كەتەدى.
-اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن: دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
