ارالدىڭ اقجال تولقىنى

2806
Adyrna.kz Telegram

(پورترەت-ەسسە)

سۇلەيi سىردىڭ مەن ەدiم،
سەركەسi ءسوزدiڭ سەن ەدiڭ.
ءسوز مارجانىن سەن تەرiپ،
سوڭىڭنان جىرلاپ كەلەمiن.
جارتى عاسىر جول ءجۇردiڭ،
بوگەننەن بۇگiنگە دەيiن.
ارالدىڭ اقجال تولقىنىن،
اعاجان، ساعان تەڭەيiن...
(بەرiك ءجۇسiپوۆتiڭ تولعاۋىنان)

بالىقشىنىڭ بالاسى

بۇل جۋرفاك جالىن ۇستاتپاي قويدى. كازگۋ-دەن تاعى دا قۇلاپ كەلدiم. بiزدiڭ بالىقشىلار اۋىلىندا بۇلجىماس ءداستۇر بار. وقۋدان بiر-ەكi رەت جولىڭ بولماي، قايتىپ ورالساڭ، قولىڭا بەس قۇلاش اۋ بەرiپ، استىڭا ەسiك پەن توردەي قارا قايىق مiنگiزiپ، ۇلى تەڭiزگە ايدايدى. سوسىن اتاكاسiبiڭمەن ارمانسىز اينالىساسىڭ. وقۋدى ۇمىتاسىڭ. كۇندەردiڭ كۇنiندە كەۋدەسiنە وردەن تاققان وزات بالىقشى بولۋىڭ مۇمكiن. جۋرناليست بولام دەگەن ارمانىڭ ادiرە قالادى. قايتا سول ارمانىنا جەتكەن باسقا بiرەۋلەرگە ەڭبەك ادامى رەتiندە سۇحبات بەرiپ تۇرۋىڭ عاجاپ ەمەس. وندا دا بالىقتىڭ ورنىنا بالدىر اۋلاپ جۇرەتiن بوس بەلبەۋ بiرەۋ ەمەس، ءتاۋiر بالىقشى بولا الساڭ جاقسى. بالىقشىلىققا و باستان قىرىم جوق مەن سونى ويلاسام، مازام كەتەدi. كورشiلەس بالىقشى اۋىلدارىنان شىعىپ، قالامگەر بولعان اعالارىمنىڭ ءبارi مەنiڭ يدەالىم. سولاردان ارتىق باقىتتى جان جوق سەكiلدi كورiنەدi. جازۋعا قابiلەتتiلiگiنiڭ ارقاسىندا بالىقشى اۋىلدارىنان شىعانداپ شىعىپ كەتكەن اعالارىمنىڭ ءبارi دۇنيەنi دۇرiلدەتiپ تۇر. ءابدiجامiل نۇرپەيiسوۆ، ابدۋل-حاميد مارحاباەۆ، مولداحمەت قاناز، جاقاۋ داۋرەنبەكوۆ، جاراسقان ابدىراشەۆ، ءشومىشباي ساريەۆ، سايلاۋباي جۇباتىروۆ...

انتالاپ تۇرعان اۋىلداستارىما قىرىنداۋ قاراپ، جەل ايداعان قاڭباقتاي قاڭعالاقتاپ كەلiپ قونعان شاعىن ۇشاقتان ءتۇسiپ جاتىرمىن. جىل سايىن وقۋعا iلiنبەي قايتىپ كەلەتiن ماعان جۇرتتىڭ كوزi دە ابدەن ۇيرەنگەن سەكiلدi. مەنiمەن بiرگە مەكتەپ بiتiرگەندەر ءۇشiنشi كۋرستىڭ ستۋدەنتi اتانىپ، ايدارىنان جەل ەسiپ، قاراتەرەڭنiڭ يرەك-يرەك كوشەسiندە ويقاستاپ ءجۇر. ال مەن بولسام، «مەن دە ءۇنسiز قالامىن سۇراق بەرگەن، ءۇنسiز مۇرنىن شۇقيدى مۇراتبەرگەن، تۋعان اۋىل دەيتۇعىن تاقىرىپتا، شىعارمادان «ەكi» الىپ قۇلاپ كەلگەن» دەپ جىرلاعان ەسەنعاليدىڭ كەيiپكەرi سياقتى سامسوزبىن. ەشنارسەگە حوشىم جوق. «جازبادىڭ با؟» دەگەندە، «نە جازاسىڭ...» دەپ ەسiنەيتiن مۇراتبەرگەندەي ەمەس، ەتiم تiرiلەۋ سياقتى ەدi...
اۋىلدا كوزگە كۇيiك بولىپ جۇرە بەرمەيiن دەپ، بۇرىن ءوزiم جۇمىس iستەگەن قۇرىلىس بريگاداسىنا iلەسiپ، كورشi اۋىلعا تارتىپ كەتتiم. مiنە، ەندi قوسجار اۋىلىندا مەكتەپ سالىپ جاتىرمىز. قۇرىلىستىڭ دا ءوز قىزىعى بار. جۇمىسشى جiگiتتەر شەتiنەن قۋ تiلدi. كادiمگi تەڭiز بەتكەي تۇرعىندارىنىڭ كەرiكەتكەن قىرشاڭقى مiنەزi تiلiنەن دە، تۇرiنەن دە كورiنiپ تۇرادى. بiر-بiرiن كەشكە دەيiن قالجىڭمەن قاجايدى دا جۇرەدi. اسiرەسە، جەڭسiكباي دەگەن اعامىزدىڭ تiلi اششى. بiردە قوسجارعا ارال بالىق كومبيناتىنىڭ قۇرىلىس بولiمiنەن ىزديعان جاپ-جاس ينجەنەر كەلدi. وقۋدى جاڭا بiتiرسە كەرەك، كۇننiڭ ىستىعىنا قاراماستان شىرتيىپ كوستيۋم-شالبار كيiپ العان. موينىندا الاشۇبار گالستۋك. اپتاپتىڭ استىندا قىلعىنىپ ولەيiن دەپ تۇر. سونىسىنا قاراماي بريگاديرiمiزگە دiكەڭ-دiكەڭ ەتەدi. كوكقىرسىق نۇرمىرزا تسەمەنتتەن بوساعان قاپتى ادەيi سولاي قاراپ تۇرىپ قاقتى. ءسويتiپ، توڭمويىن ينجەنەردiڭ تۇرپايى قىلىعىنا ەپتەپ قانا الەۋمەتتiك قارسىلىق كورسەتتi.
– وقىعان يتكە داۋا جوق، – دەپ كۇرسiندi بiر اعام. جىل سايىن وقۋدان قۇلاپ كەلiپ جۇرگەن مەنiڭ باسىم سالبىراپ كەتتi. سول كەزدە قاسىنا نۇرمىرزانى الىپ، ناۋاداعى بالشىقتى كەتپەنمەن ارالاستىرىپ، يلەپ جاتقان جەڭسiكباي اعام اسا بiر قاپالى داۋىسپەن بىلاي دەدi:

– مەن مەكتەپ بiتiرگەلi مiنە، پالەنباي جىل ءوتiپتi. وقىعانىمدا، بۇگiندە مينيستردiڭ ورىنباسارى بولاتىن ەدiم. ايتەۋiر سونشا ۋاقىتتان بەرi بiر وسەم عوي. ەندi مiنە وقىماعاننىڭ كەسiرiنەن بiر ناۋانى ەكi ادام باسقارىپ تۇرمىز...
نۇرمىرزا كەتپەنiن لاقتىرىپ جiبەرiپ، جاتىپ الىپ كۇلدi. ءوزi دە دەمالۋعا سىلتاۋ تاپپاي تۇرسا كەرەك.

كۇلۋiن كۇلسەك تە، ارقايسىمىز ءارتۇرلi ويعا كەتتiك. ۋاقىت زىرلاپ ءوتiپ بارادى. جۋرناليست بولام دەگەن ءۇمiتiم جiڭiشكەرە باستادى. سونى ويلاپ ۇنجىرعام تۇسەدi. «سول وقۋىڭا ءتۇسiپ، ەرتەرەك قاراڭدى باتىرعانىڭ جاقسى ەدi, – دەيدi نۇرمىرزا. – ءبارiبiر قارا جۇمىس iستەپ، قارىق قىلاتىن ادامعا ۇقسامايسىڭ». وسىنداي ءسوزدi ەستiگەن سوڭ، ودان سايىن ەڭسەم ەزiلەدi.
ءوستiپ قامىعىپ وتىرعانىڭدا، قۇرىلىستىڭ باسىنا گازەت-جۋرنال كەلەدi. كوسەۋمەن قوزعاعان قولامتا سەكiلدi كەۋدەڭدە قايتادان وت تۇتانادى. جالعىز مەن ەمەس، گازەتتiڭ كەلگەنiنە ءبارi دە قۋانادى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا جۇمىسشى دەمەسەڭ، قاراتەرەڭنiڭ اۋىلدىق كiتاپحاناسىنىڭ بار كiتابىن وقىپ تاۋىسقان كiسiلەر. جالپى، بiزدiڭ اۋىل – وقۋ ءوتiپ كەتكەن اۋىل.
ەرتەرەك جەتكەنiمiز الدىمەن «لەنينشiل جاسقا» تاپ بەرەمiز. بۇل جاستار باسىلىمىنىڭ جۇتىنىپ تۇرعان كەزi. تاقىرىپتى ويناتىپ تۇرىپ قويادى. ەتەكتەي گازەتتi قاراپ وتىرعان ەرسەيiت دەگەن اعامىز كەرەمەت جاڭالىق ايتتى. ايتقانى ول ءۇشiن انشەيiن عانا نارسە بولعانىمەن، جۋرفاككا بارام دەپ جانىعىپ جۇرگەن مەن ءۇشiن اسا ماڭىزدى ەدi. «مىناۋ قۋانىش جيەنباەۆ دەگەن بوگەننiڭ جiگiتi عوي، – دەدi گازەتتەگi الدەبiر ماقالاعا كوز سالىپ. – باياعىدا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە، اۋداندىق گازەتكە جارىسىپ ماقالا جازاتىن ەدiك. قازiر قايدام، بiزدi تانىمايتىن دا شىعار...».
– قالاي، سوندا كادiمگi «لەنينشiل جاستاعى» قۋانىش جيەنباەۆ مىنا تۇرعان بوگەندiكi مە؟ – دەدiم جۇلىپ العانداي.
– ءيا دەيمiن. بوگەن بولعاندا دا، اناۋ كونەبوگەننەن... سول اۋىلدا تۇراتىن بالىقشىنىڭ بالاسى.

بۇل گازەتتiڭ بارلىق جۋرناليستەرiنiڭ اتى-ءجونiن جاتقا بiلەتiن ەدiك. «لەنينشiل جاستىڭ» قىزمەتكەرلەرiنiڭ ارقايسىسى «قايراتتىڭ» فۋتبولشىلارىنداي تانىمال. سول مارعاسقالاردىڭ بiرiنiڭ داريانىڭ ارعى بەتiندەگi بوگەننەن بولىپ شىعۋى ماعان قاتتى اسەر ەتتi.

بوگەن – بiزدiڭ قاراتەرەڭگە قاراعاندا، قاي جاعىنان دا iلگەرiلەۋ تۇراتىن اۋىل. باياعىدا، وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا «ۆولگا بويىندا اشتىقتان بۇرالىپ جاتقان قارتتار مەن بالالارعا ازىق كەرەك» دەپ لەنين كوكەم ارنايى حات جازعاندا، بار شارۋاسىن جيناپ قويىپ، بiر كiسiدەي جۇمىلىپ، بiر كۇندە ون ءتورت ۆاگون بالىق جونەلتكەن بوگەندiكتەر تاريحتىڭ جىلناماسىنا جازىلعان. بۇل وقيعا اناۋ-مىناۋعا ەلەڭدەي بەرمەيتiن سىرباز دا كەربەز كلاسسيگiمiز Fابيت مۇسiرەپوۆتiڭ «جيىرما ءتورت ساعاتتا» دەگەن اڭگiمەسiنە ارقاۋ بولعان. بوگەن – سەگiز جاسىندا تۇيەدەن قۇلاپ مەرتiگiپ، ءومiر بويى توسەككە تاڭىلىپ جاتسا دا، ءوز بەتiنشە بiلiم الىپ، تىنباي ەڭبەكتەنگەن قايسار قالامگەر زەينوللا شۇكiروۆتiڭ كiندiك قانى تامعان جەر. تالايدى تاڭعالدىرعان ەرلiگi ءۇشiن ەل-جۇرتى اۋىلداعى ەكi قاباتتى ءزاۋلiم مەكتەپتi باستاۋىش كلاستى دا بiتiرمەگەن زەينوللانىڭ اتىمەن اتاعان. ورiمدەي جاس كەزiندە «الىستاعى ارالدارىمەن» ەلدi ءدۇر ەتكiزiپ، تىپ-تىنىش جۇرگەن تالاي بالانى تەڭiزگە قاراي ورگiزگەن سايلاۋباي جۇباتىروۆ تا وسى ەلدi مەكەننiڭ تۋماسى ەدi. ول از دەسەڭ، تەڭiزدەن تەرگەن مارجانى كەۋدەسiنە التىن جۇلدىز بوپ قونعان، مۇرتى تاۋداي بالىقشى تولەگەن الiمبەتوۆ تە سول بوگەننiڭ پەرزەنتi بولاتىن. وسىنداي اۋىلدان قۋانىش سەكiلدi «لەنينشiل جاستىڭ» بەتiن بەرمەي تۇرعان الىمدى جۋرناليستiڭ، قارىمدى جازۋشىنىڭ شىعۋى زاڭدى سەكiلدi كورiندi.

بوگەندەي بولماعانمەن، بiزدiڭ قاراتەرەڭنiڭ دە وزiنە جەتەتiن اتاق-ابىرويى بارشىلىق. بالىقتى ەشكiمنەن كەم اۋلامايمىز. تiپتi بوگەنگە قاراعاندا داريانىڭ تەڭiزگە قۇيار تۇسىنا جاقىنىراق بولعان سوڭ، تەرەڭنەن تiنتەمiز. لەنين اتام بالىقتى بiزدەن ەمەس، بوگەننەن سۇرادى. سۇراسا، ون ءتورت ەمەس، جيىرما ءتورت ۆاگون جiبەرەر ەدiك. لەنيندەي الەمگە ايگiلi بولماسا دا، اتاق-داڭقى جەر جاراتىن اتاقتى ۋكراين اقىنى تاراس شەۆچەنكو بiر كەزدە ايدالىپ كەلiپ، بiزدiڭ قاراتەرەڭنiڭ قۇمىندا جورتىپ ءجۇرiپتi. سۋ جاڭا كيiممەن قانشا اۋناساڭ دا ۇستiڭنەن سۋسىپ تۇسەتiن، قىلاۋداي داق تۇسiرمەيتiن شەگە قۇمعا تاراس كوكەم تابانىن ارمانسىز قىزدىرىپتى. قۋعىن-سۇرگiندە كوڭiل-كۇيiنiڭ بۇزىلىپ جۇرگەنiنە قاراماستان اۋىلدىڭ شەتiنە اعاش وتىرعىزىپتى. سوعان قۋانعاننان بiز سول كiسiنiڭ اتىن ورتا مەكتەپكە بەرە سالىپپىز.

اۋدى جاعالاۋدان اۋلاعىراق بارىپ سالىپ، سارى سازاندى كۇندە ولجالاپ جۇرسەك تە، اۋىلدىڭ ماڭدايىنا بiتكەن بiردە-بiر ەڭبەك ەرiمiز جوق. ال بوگەندە بار. قاراتەرەڭنەن شاكiرات جانە شاكiزات دارماعامبەتوۆتەر، بەگiمباي ۇزاقباەۆ دەگەن بەلگiلi جۋرناليستەر شىققان. ولاردىڭ ءبارi دە قىزىلوردادا قىزمەت iستەيدi. ال بوگەندiك جۋرناليستەر شەتiنەن الماتىدا تۇرادى. بوگەننiڭ تولىباي ابىلاەۆ دەگەن كاسiبي اقىنى بار. ال بiزدiڭ قاراتەرەڭ اقىن جاعىنان ۇياتتى (ول كەزدە بۇگىنگى سىر ەلى مەن قىر ەلىنە تانىمال ارقالى اقىنىمىز تالعات تىلەۋلەسوۆ ءالى ءوسىپ-جەتىلە قويعان جوق-تى. ءسىرا، سومكەسىندەگى كىتاپ-داپتەرىنە قوسىپ، نان-شەكەرى مەن كامپيت-پەشەنەيىن سالىپ الىپ، قولى تيگەندە مەكتەپكە بارىپ جۇرگەن كەزى-اۋ دەيمىن). سوندىقتان وسى بوگەن اۋىلى قالامگەرلەرiنiڭ جازعانى قويۋىراق، بiر نەسiبەسi ارتىعىراق سەكiلدi كورiنەتiن. جاس قالامگەر رەتiندە ەسiمi جيi اتالىپ جۇرگەن قۋانىش جيەنباەۆ تا ماعان سول بوگەننiڭ بiر ارتىقشىلىعىنداي كورiندi دە تۇردى.

بiر ادامنىڭ باستىعى

كەلەر جىلى وقۋعا ءتۇستiم. بiرەر ايدان سوڭ قۋانىش جيەنباەۆتى iزدەپ، «لەنينشiل جاسقا» كەلدiم. قۇر بارماي، بiر ماقالا جازىپ اكەلگەم. اقسارى، اشاڭ جiگiت ەكەن. كۇلiمسiرەپ قارسى الدى. Iلبي باسىپ، يمەنiپ كiرگەم. ءجۇزiنiڭ جىلى ەكەنiن كورگەن سوڭ، ەپتەپ تiلiم شىعا باستادى.

– اعا، مەن سiزدiڭ جولىڭىزدى قۋىپ... قاراتەرەڭنiڭ بالاسى ەدiم. جۋرفاكقا بيىل ءتۇستiم. جازعاندارىڭىزدىڭ ءبارiن دە وقىپ ءجۇرمiن... بiزدiڭ اۋىلداعى ەرسەيiت بار عوي... سول سiزدi تانيدى ەكەن. جالپى، سiزدi بiزدiڭ قاراتەرەڭنiڭ ءبارi بiلەدi...

قاجەت نارسەنi دە، قاجەت ەمەس نارسەنi دە سەڭدەي ساپىرىلىستىرىپ، سوعىپ وتىرمىن. ول كۇلدi.
– جارايدى، دۇرىس... مىنا ماقالاڭدى... جاراماسا دا شىعارام، – دەدi سودان سوڭ. انشەيiن ايتا سالعان شىعار دەپ ويلادىم. بiراق ەرتەڭiندە گازەتتi قاراسام، بiرiنشi بەتiندە تۇر! بۇل «Iسكە ءسات، يحتيولوگتار!» دەگەن رەپورتاج ەدi. ءسiرا، «نومiرگە رەپورتاج» دەگەن كۇندەلiكتi ايدارعا ورايلاسا كەتسە كەرەك. بiرiنشi كۋرستىڭ بالاسىنا بۇدان ارتىق باقىت بار ما؟ وسىدان كەيiن مەن رەداكتسياعا جيi كەلەتiن بولدىم. «لەنينشiل جاستاعى» باسقا دا اعالارىممەن جاقىنىراق ارالاستىم. ءسويتiپ، بەسiنشi كۋرستا وقىپ جۇرگەنiمدە، وسى باسىلىمعا قىزمەتكە شاقىرىلدىم. تۋرا قۋانىش اعام باسقاراتىن بولiمگە كەلدiم. ءسويتiپ، داريانىڭ ەكi جاعىنا قوڭسى قونعان بالىقشىلار اۋىلىنىڭ ەكi بالاسى بiر بولمەدە وتىرىپ قىزمەت iستەدiك. ول كiسi ءبولiم مەڭگەرۋشiسi, مەن بولسام تiلشiمiن. اۋىلدان كەلگەن بiزدiڭ اكەي گازەت رەداكتسياسىنىڭ وسى بiر قۇرىلىمىنا تۇك تۇسiنبەي، باسىن شايقاۋمەن بولدى.

– مەن عوي، وقىماعان ادام بولسام دا اۋىلدا بريگاديرمiن. قاراماعىمدا ون-ون بەس ادام بار. الگiلەردi قالاعانىمشا جۋساتىپ، ورگiزەمiن. اينالايىن، قۋانىش-اۋ، مەكتەپتە ون جىل، ۋنيۆەرسيتەتتە بەس جىل وقىعاندا، جەتكەن جەرiڭ بiزدiڭ بالانىڭ باستىعى ما؟!

قۋانىش اعام iشەك-سiلەسi قاتىپ كۇلەدi. كەيiن سول بولiمگە مەن باسشى بولعاندا، اكەيدiڭ «زاۆ. وتدەل» دەگەنiڭ الگi بiر ادامنىڭ باستىعى ما؟» دەپ قومسىنعانى بار.

بiراق سول بiر ادامنىڭ باستىعى ماعان كوپ نارسە ۇيرەتتi. مەنi جەدەلدiككە باۋلىدى. بiزدiڭ ستۋدەنت كەزiمiزدە جازعان اعايىندى سەگiز مەحانيزاتور جiگiت تۋرالى «سەگiز تۇلپار ەرتتەگەن سەگiز سۇڭقار» اتتى وچەركiن وقىپ، مۇنداي سوقتالى دۇنيەنi بiر اي بويى ازiرلەيتiن شىعار دەپ ويلايتىنمىن. سويتسەم، قۋانىش اعام كەز كەلگەن وچەركiن بiر وتىرعاندا جازىپ تاستايدى ەكەن. ول گازەتكە ۇسىناتىن دۇنيەلەرiن ۇنەمi جۇمىس ۇستiندە جازادى. باستاعان دۇنيەسiن تەز بiتiرەدi. «ارلىنىڭ الاقانى ىستىق»، «تەڭiزدەي تەربەلگەن تاعدىر» دەگەن سۇبەلi دۇنيەلەرiن مەنiڭ كوز الدىمدا وتىرىپ باستاپ، ەكi-ءۇش ساعاتتا اياقتاپ شىقتى.

«لەنينشiل جاستىڭ» ءبولiم مەڭگەرۋشiلەرiنiڭ ءبارi دە تەرەزە جاقتا، ال تiلشiلەرi ەسiككە تاقاۋ وتىرادى. مۇنداعى قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، ءبولiم مەڭگەرۋشiسiنiڭ بوس تۇرعان ورىندىعىنا تiلشi ەشقاشان وتىرمايدى. بۇل داعدىنى كiم ورناتقانى بەلگiسiز. ءوزiڭ ءوسiپ-جەتiلiپ، سول ورىنعا جايعاسقانشا جولاماۋعا تيiسسiڭ. بiر جاعىنان بۇل ءبولiم مەڭگەرۋشiسi قىزمەتiنiڭ قادiر-قاسيەتiن ارتتىراتىن ءۇردiس سەكiلدi ەدi. شىنىندا دا ءبولiم مەڭگەرۋشiلiككە، ياعني الگi بiزدiڭ اكەي ايتقانداي، بiر ادامنىڭ باستىقتىعىنا جۋرناليست كوپ ەڭبەك سiڭiرiپ بارىپ قول جەتكiزەدi. قانشاما وچەرك جازادى، قانشاما جەردi شارلايدى. ەلگە ابدەن تانىمال بولعان كەزدە، ءبولiمنiڭ تiزگiنiن قولعا الادى. ونى ايتاسىڭ، بۇل قىزمەتكە تاعايىندالار الدىندا ارنايى بارىپ، كiشi تسەكانىڭ باتاسىن الىپ كەلەدi. ال سول تۇستاعى «بiر ادامنىڭ باستىقتارىنىڭ» كiمدەر ەكەنiن قاراڭىز. جانبولات اۋپباەۆ، جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى، نەسiپ جۇنiسباەۆ، وتەگەن ورالباەۆ، ساتتار ساپاربەكوۆ، جۇماگۇل سولتيەۆا، نۇرلىتاي ۇركىمباي، جۇماباي شاشتايۇلى، ەرتاي ايعاليەۆ، قاسىم ءازىمحان... ال سول باستىقتاردىڭ قاراماعىنداعى «بiر ادامدار» دا وسال بولعان جوق. قونىسبەك بوتباي، ادiلعازى قايىربەكوۆ، قاينار ولجاي، ءدۇرالi دۇيسەباي، بايان بولاتحانوۆا، الما مۇحامەدجانوۆا، ساپارباي پارمانقۇل، سەرىك ءراسىلوۆ، قىدىربەك رىسبەكوۆ، انۋاربەك اۋەلبەك جانە باسقالاردى «بiر ادامنىڭ باستىقتارى» جەكە-جەكە باپتاپ جاتتى.

قۋانىش اعام دا سول توردەگi ورنىندا وتىرىپ، تەرەزەدەن كوكبازار جاققا كوز تاستاپ، ءسال ويلانىپ الادى دا، بۇرقىراتىپ جازا جونەلەدi. قاتتى قىزىعام. مەن دە ءسويتiپ وندiرە سiلتەگiم كەلەدi. جازۋىنا قاراسام، تۇك تۇسiنبەيمiن. جىبىرلاعان بiردەڭە... سودان قۋانىش اعاما ەلiكتەپ، مەن دە بiر جىبىرلاتىپ جازىپ كورەيiن. جىبىرلاۋىن جىبىرلايدى، بiراق ونبەيدi. ءسويتiپ، وگiزاياڭمەن ءجۇرiپ-اق، ول كiسiنiڭ تاجiريبەسiن ۇيرەنە باستادىق.

بۇرىن سەكرەتارياتتا قىزمەت iستەگەندiكتەن، كەيدە ارناۋلى بەتتەردiڭ ماكەتiن ءوزi سىزادى. ۇسىنىلعان ماقالالاردىڭ باسىلىم بەتiندەگi كەلبەتiن ءاپ-ساتتە اجارلاندىرىپ جiبەرەدi.
تاقىرىپتى تارتىمدى ەتiپ قويۋعا بەيiمدەدi. جالپى، وقىرماندى شاقىرىپ تۇراتىن تاقىرىپ تابۋ – «لەنينشiل جاستىڭ» قاشاننان قالىپتاسقان ۇردiستەرiنiڭ بiرi. بەردiقۇلوۆ ەنگiزگەن ءداستۇر. قۋانىش اعا دا وسى قاعيدانى قاتاڭ ۇستانادى. ۇسىنعان تاقىرىبىڭ ۇناماسا، ورتان بەلiنەن بiر سىزادى. قۋانىش جيەنبايدىڭ تاقىرىپ قويۋعا شەبەرلiگiن كوركەم شىعارمالارىنىڭ اتاۋىنان دا اڭعارۋعا بولار ەدi. «جالعىز جەلكەن»، «تەڭiزدەگi بiر تامشى»، «پارومشىنىڭ پورترەتi»، «قۇلان جانارىنداعى عۇمىر»، «بiر ماشينا اق كiرپiش»، «جەر سiلكiنiسiنەن بiر جۇما بۇرىن»، «ءان سالۋعا ءالi ەرتە»... وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدi. تاقىرىپتارى وقىرماندى ەلەڭ ەتكiزەدi. بiردەن وقۋعا جەتەلەيدi. بۇل دا ونىڭ تالاي جىل قورعاسىن ءارiپتiڭ ۋىن جۇتىپ، گازەتتە قىزمەت iستەگەنiنiڭ جەمiسi.

بiز وسىنىڭ بارiنەن ءتالiم الدىق. «بiر ادامنىڭ باستىعى» مەنi عانا ەمەس، باسقالاردى دا باۋلىدى. قۋانىش جيەنبايدىڭ ءار جىلداردا باسقارعان «بiر ادامدارى» – قاينار ولجاي، سەرiك ءراسiلوۆ، گۇلزيا پiراليەۆا، مۇحتار ناۋشاباەۆتار ەلگە بەلگiلi قالامگەرلەرگە اينالدى. بۇگiندە قازاق جۋرناليستيكاسى مەن ادەبيەتiنiڭ التىن دiڭگەگiن بiر كەزدەگi «بiر ادامنىڭ باستىقتارى» مىعىم ۇستاپ تۇر.
قۋانىش اعام ءازىل-قالجىڭعا دا ەپتى. اسىرەسە قۇرداسى قاسىم ءازىمحان ەكەۋىنىڭ ءسوز قاعىسقاندارى كەرەمەت. بىردە قۋانىش اعا ساباعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن الدەبىر جالعىز جاپىراقتى ۇستەلىنىڭ ۇستىندەگى ستاقانعا سالىپ، سۋ قۇيىپ قويىپتى. سونى كورگەن قاساعاڭ: «ءوي، مىناۋ نە؟» دەيدى تاڭدانىپ. «نە بولۋشى ەدى؟ گۇل! ەرتەڭ-اق ءوسىپ كەتەدى...». «مىناۋىڭ وسەم دەگەنشە...». «كورەسىڭ عوي، ساياسىندا وتىراتىن بولاسىڭ ءالى!». بىراق قاسىم اعاما جايقالعان اسەم گۇلدەردىڭ ساياسىندا دامىلداۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن قۋانىش اعامنىڭ جاپىراعى ءبىر جاقتا، ىدىسى ءبىر جاقتا جاتتى. گۇلىمىز گۇل بولمادى...
وسىلايشا «بiر ادامنىڭ باستىقتارى» كۇنى بويى بىتپەيتىن قاپتاعان جۇمىستىڭ اراسىندا ادەمى ءازىل مەن قازاقى قالجىڭعا دا ۋاقىت تاپتى...

تەڭiزبەن تامىرلاس تاقىرىپ

قۋانىش جيەنبايدىڭ بۇكiل شىعارماشىلىق بولمىس-بiتiمi تەڭiز تاقىرىبىن ايشىقتاپ كورسەتۋگە نەگiزدەلگەن. جازعان دۇنيەلەرi دە، قوعامدىق iستەرi دە تەڭiز توڭiرەگiنەن الىستامايدى. قايدا جۇرسە دە، مي جۇيەسiنiڭ بiر مۇيiسiندە ارال تۇرادى.
بiردە بiر توپ جازۋشى ارالعا باراتىن بولىپ، جولعا جينالدى. ەلiمiزدiڭ بالىق شارۋاشىلىعى مينيسترi قۇدايبەرگەن سارجانوۆ رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسiنە دەپۋتاتتىققا تۇسكەلى جاتىر ەكەن. سول كىسىگە قولداۋ كورسەتپەكشىمىز. ارالدان شىققان اتىشۋلى قالامگەر اعالارىم بۇل جولى جاس بولسام دا، قاتارلارىنا مەنi قوستى. Iلگەرiدە ارالدا قۇدايبەرگەن اعا باسقارعان مەكەمەدە جۇمىس iستەگەن مەن بۇل ۇسىنىستى قۋانا قۇپ الدىم. ول كەزدە قازiرگiدەي دەپۋتات بiتكەن تiزiم بويىنشا تiزiلiپ بارىپ، پارلامەنت قابىرعاسىنا سىزىلىپ وتىرا قالمايدى. جان الىسىپ، جان بەرiسكەن مايدان بولادى. دەموكراتيانىڭ دۇرiلدەپ تۇرعان تۇسى. ءۇش كانديدات ءۇش جاقتان اتوي سالدى. انا ەكەۋi دە وسال ەمەس. بiرەۋi – وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى ۆيتالي برىنكين. ەكiنشiسi – اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى ادiلبەك ايiمبەتوۆ. ەكi قازاق، بiر ورىس بiر-بiرiنە ەجiرەيە قاراپ، دوداعا كiرiسiپ كەپ كەتتi. بiز ەكi توپقا ءبولiنiپ الىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالايمىز. ەلدەن شىققان جالعىز مينيسترگە داۋىس بەرۋگە شاقىرامىز. قۋانىش اعامىز ەكەۋمiز بiر توپتامىز.
كەشكە قاراي كونەبوگەن اۋلىنا كەلiپ قونعانبىز. تاڭەرتەڭ ويانسام، سەرiك بايحونوۆ تاماعى جىبىرلاپ، تەمەكi iزدەپ ءجۇر ەكەن. جەروشاقتىڭ موينىنا تۇندە كەپتiرiپ قويعان بiرەۋدiڭ بiر تال تەمەكiسiن تاۋىپ بەردiم. «وسى جاس بالالاردىڭ ماعان تەمەكi اكەپ بەرۋگە جاراعانىن مۇسەكەڭ كورمەدi-اۋ»، – دەپ ميىعىنان كۇلگەن سەكەڭ سىرتقا بەتتەدi. مەن دە iلەسە شىقتىم. قۋانىش اعام اناداي جەردە كوستيۋمiن جەلبەگەي جامىلىپ الىپ، شاشىن سامالعا تاراتىپ، اياڭداپ ءجۇر ەكەن. سەرiك بايحونوۆ مىرس ەتە قالدى:
– انە، قاراشى سەنiڭ اعاڭدى... اتاقتى جازۋشىلار اندا-ساندا اۋىلدارىنا كەلiپ، ءوستiپ جۇرەدi ەكەن دەگەندi بiر جەردەن وقىعان عوي...
ەكەۋiنiڭ تiرلiگi – وسى. بiر-بiرiن تiلi جەتكەنشە قاجايدى.

سول جولى قانشا تىربانعانىمىزبەن، قۇدايبەرگەن اعامىزدى دەپۋتاتتىققا وتكiزە الماي قايتتىق. باسشىلارىمەن قوسىلا شاپقان ادiلبەك اعام دا جەڭiلiپ قالدى. ولiسپەي بەرiسپەيمiز دەپ جانتالاسقان قوس قازاقتى شاڭ قاپتىرىپ، برىنكين دەپۋتات اتاندى. وسى سيۋجەت كەيiننەن سول كەزدە ابىرويى اسىپ تۇرعان «تاماشانىڭ» تالاي قويىلىمىنا وزەك بولدى. ارالدىڭ ەكi پەرزەنتi دە قازiر ەل iشiندە بالىق وسiرۋمەن اينالىسادى. بۇرىنعى مينيستر تۋعان اۋىلى امانوتكەلگە قايتىپ ورالعان. ال برىنكين قازاق جۇرتىنان الدەقاشان قاراسىن باتىرعان. قايران مەنiڭ ارالىم... تەڭiزدiڭ تەرiستiكتەن سوعاتىن جەلi سەكiلدi كەيدە وستەتiنi دە بار...

جالپى، قۋانىش اعام تەك جۋرناليستiك دۇنيەلەرiنە عانا ەمەس، كوركەم شىعارماداعى كەيiپكەرلەرiنە دە ات تاڭداۋدىڭ شەبەرi. كوبiنە-كوپ شىعارماسىنداعى تۇلعالاردىڭ اتى مەن زاتى ۇيلەسiمدi بولعانىنا ءمان بەرەدi. بiردە تالانتتى جازۋشى جاڭابەك شاعاتاەۆ ەكەۋمiز بiزدiڭ «جاس الاشتاعى» جۇمىس بولمەمiزدە بiر-بiرiمiزدi قالجىڭمەن قاجاپ وتىرعانبىز. جاڭابەك بiر اڭگiمەنiڭ رەتiندە «بiز ادامداردىڭ بويىنان شۋاق iزدەيمiز عوي» دەپ قالدى. سول-اق ەكەن ءبولiم باستىعى قۋانىش اعام ەلەڭ ەتتi. ءجۇزi جايناپ، قايتا-قايتا قاعازىنا شۇقشيىپ، وزiمەن-ءوزi بولىپ كەتتi. الدىندا تۇنجىراپ، سالى سۋعا كەتiپ وتىرعان. كەيiن بiلدiك، قۋانىش اعام بiر كەيiپكەر قىزىنىڭ مiنەز-قۇلقىنا ساي ات تابا الماي وتىر ەكەن. ءسويتiپ، ويدا-جاقتا بولمەمiزگە باس سۇققان جاڭابەك سول كەيiپكەرگە شۋاق دەپ ات قويىپ كەتتi. ونى ونشاقتى كۇن وتكەن سوڭ، وسى اڭگiمە «قازاق ادەبيەتiندە» جارىق كورگەندە بiر-اق بiلدiك.


ول ارالدىڭ ادامدارىنىڭ بوياماسىز بەينەسiن ادەبيەتكە اكەلدi. جازۋشىنىڭ اڭگiمەلەرiن وقىپ وتىرعاندا، تەڭiزدiڭ اقجال تولقىندارىنىڭ جاعالاۋدى ۇرعانى قۇلاققا كەلەدi, شۋدا-شۋدا شالاڭنىڭ يiسi شىعادى، قورانىڭ سىرتىندا دوڭگەلەنiپ جاتقان قابادان كوز الدىڭا ەلەستەيدi. ءارi قاراي تەرەڭدەي تۇسسەڭ، «ەلامان سۇيەك كەتتi دەپ، ەلiڭە سالەم ايتا بار» دەپ كاسiبي ماقال ايتىپ، قاۋقىلداسىپ وتىرعان بالىقشىلاردىڭ ورتاسىنان بiر-اق شىعاسىڭ. ارالدىڭ اتپال بالىقشىلارىنىڭ ءومiرi وزگەشە بiر الەم. تەڭiز جاعاسىندا وسكەندەر شەتiنەن iرi كەلەدi. جىلىمنان ولجالى ورالعانداردىڭ كۇرەك تiسi سويديىپ، قوس ءبۇيiرiن سابالاپ، تەڭiزدەن تاپقانىن ورتاعا سالىپ، «بiر ماعان، بiر ساعان» دەپ بالىق ءبولiسiپ جاتقاندارى كەرەمەت! «بۇل نەنiڭ تالاسى؟» دەگەن سۇراۋلى سويلەم ارالدىڭ كاسiبي لەكسيكونىندا «بالىق بولiسە الماي جاتىرسىڭدار ما؟» دەپ ايتىلادى. بالىقشىلار بالىق جەپ وتىرعاندا، كاسiبي شەبەرلiكتiڭ كوكەسiن كورسەتەدi. بiر ەزۋiنەن بالىقتىڭ ەتiن سۇڭگiتiپ جiبەرiپ، ەكiنشi ەزۋiنەن لەزدiڭ اراسىندا جىلان جالاعانداي ەتiپ سۇيەگiن شىعارىپ جاتقاندا، اناۋ-مىناۋ ستانوگىڭنىڭ ءوزi جولدا قالادى. قۋانىش جيەنبايدىڭ ەرەكشەلiگi دە ارال ادامدارىنىڭ وسىنداي تابيعي تۇرپاتىن شىنايى بەرە بiلەتiندiگiندە. ونىڭ اڭگiمەلەرi مەن پوۆەستەرiنiڭ كەيiپكەرلەرi – ارال ايماعىندا ادال ەڭبەگiمەن كۇن كورiپ جۇرگەن قاراپايىم ادامدار. شەتiنەن جانى سiرi. شارۋانى قولعا السا، ۇلەكتەي جاپىرادى. قىرشاڭقى اڭگiمەگە كەلگەندە، قامشى سالدىرمايدى. ءازiل ايتساڭ، كوتەرۋدەي-اق كوتەرەدi. بiر قاراعاندا مiنەزدەرi تەڭiزدiڭ تىنشىعان ساتiندەي مومىن. بiراق نامىسىنا تيسەڭ، ارالدىڭ كارiنە مiنگەنiندەي دۇلەي. اشۋعا باسسا، ات ۇستiندە تۇرعان جەرiڭنەن جۇلىپ الادى. كەيiپتەۋدiڭ شەبەرi قۋانىش مiنە، وسى ادامداردىڭ تيپتەندiرiلگەن مiنەزدەمەسiن جاسادى. تابانىنان سۋ كەتكەن ارالدىڭ جۇيكەسi جۇقارعان جۇرتىنىڭ شىنايى بەينەسiن شىعارمالارىنا ءمور قىپ باستى. تانىمال جۋرناليست، بەلگiلi جازۋشى اتاندى. تالاي باسىلىمدا جەمiستi قىزمەت iستەدi.
ەندi بۇگiن ارالدىقتار «بiر كەزدە بiر بالىقشىنىڭ قايىعى بوس قالىپ ەدi...» دەپ وكiنبەيتiن شىعار...

* * *

انە-مىنە دەگەنشە قىرىق جىلدان بەرى قاسىنان تاستاماي، تۋعان اعامداي قامقورلىعىنا الىپ كەلە جاتقان بىلىكتى باپكەرىم، ۇلاعاتتى ۇستازىم، قازاقتىڭ قارىمدى قالامگەرى قۋانىش جيەنبايدىڭ تۋعان كۇنى دە كەپ قاپتى. جاسىڭىز قۇتتى بولسىن، امان-ساۋ ءجۇرىڭىز، ارداقتى اعا!

باۋىرجان ومارۇلى

پىكىرلەر