كوپكە ءمالىم، بۇگىندە تالدىقورعان قالاسى جاسارىپ-جايناپ، ءوسىپ-وركەندەپ كەلەدى. زامان اعىمىنا ساي بوي تۇزەپ، سان عاسىردى باستان وتكەرگەن شاھاردىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن نەبىر تاعىلىمدى تاريحتان سىر شەرتەرى انىق. وسىعان وراي، ءبىز ايماقتاعى تانىمال ارداگەر، قر مادەنيەت قايراتكەرى، كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەسى تاڭاتار الشابەكوۆتى ارنايى سوزگە تارتىپ، قالانىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى جايىندا بىلگىمىز كەلگەن ءبىراز ساۋالدارعا جاۋاپ الىپ قايتقان ەدىك.
— قۇرمەتتى تاڭاتار اعا، ءسىز ايماقتاعى تالدىقورعان قالاسىنىڭ كەشەسى مەن بۇگىنىنە دە ابدەن قانىق كوزقاراقتى جانداردىڭ ءبىرىسىز. الدىمەن قازىرگى جان-جاقتى دامۋ جولىنداعى شاھاردىڭ وتكەن تاريحى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
—قۇدايعا شۇكىر! مەن وسى ايماقتا تۋىپ، ءوسىپ ءبىلىم الدىم. ءتۇرلى سالادا سونىڭ ىشىندە مادەنيەت مەكەمەسىندە ۇزاق جىل ەڭبەك ەتتىم. حالقىمىزدا «قۇجاتسىز تاريح جوق، وتكەنسىز بۇگىن جوق، بۇگىنسىز بولاشاق جوق» دەگەن جاقسى ءسوز بار. وسى ورايدا مەن ەڭ الدىمەن تەرەڭدە جاتقان تالدىقورعان قالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى قىسقاشا توقتالىپ وتەيىن. ويتكەنى، جاستار تۋعان ايماعىنىڭ سىرىنا قانىعىپ ءوسۋى ءتيىس. بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن ايماعىمىزداعى كەيبىر وزگە ۇلت وكىلدەرى تالدىقورعان قالاسىنىڭ تاريحى كەشەگى كەڭەس وداعى داۋىرىنەن باستالادى دەگەن جاڭساق ۇعىمدا بولىپ كەلدى. وسىعان ساي، ءبىزدىڭ تاريحشىلار تالدىقورعاننىڭ ءتۇپ تامىرى سوناۋ 8-9 عاسىردان باستالعانىن ءتىپتى، 1200 جىلدان ارىدا جاتقانىن دالەلدەپ شىقتى. ناقتىراق ايتساق، بۇرىن بۇل شاھار «ەكى وعىز»، «تالدى» دەگەن اتاۋلارمەن جۇرت جانىندا ساقتالعان. كەيىن «تالدىقورعان» اتاۋىمەن اتالدى. ءدال وسىعان بايلانىستى قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەشكىم تالاسا المايتىن ناقتى دەرەكتەر مەن دالەلدەر بار. بۇل تۋرالى قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ات سالىسۋى مەن بىرنەشە كىتاپ جارىق كوردى. وندا سول تاريحي دەرەكتەر انىق جازىلعان. وعان ەلىمىزگە تانىمال تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ تە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، كىتاپتاعى زەرتتەۋلەردىڭ شىنايى ءارى دالەلدى ەكەنىن باسا ايتقان بولاتىن. جالپى العاندا اتالعان كىتاپتارداعى مالىمەتتەر ءبىز ءۇشىن دە، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن دە وتە قۇندى. ودان وسكەلەڭ ۇرپاق ءومىردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنەن ورەلى وي ءتۇيىپ، ۇلتىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەپ-عۇرپىن، ەل مەن جەردىڭ تاريحي اتاۋى جونىندە كوپتەگەن تىڭ ماعۇلىماتتار الا الادى.
[caption id="attachment_68719" align="alignright" width="300"]
سۋرەت @primeminister.kz سايتىنان الىندى[/caption]
—وسى ورايدا جەتىسۋدىڭ جانە تالدىقورعان قالاسىنىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحى جايىندا دا نە ايتار ەدىڭىز؟
—حالقىمىز «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى»، دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك. كيەلى جەتىسۋ جۇرتى نەگىزىنەن ىلە، اقسۋ، كوكسۋ، قاراتال، لەپسى، سارقان جانە تەنتەك وزەندەرىنىڭ بويىنا ورنالاسقان. بۇل قولايلىلىق مۇنداعى حالىقتىڭ ەجەلدەن مال جانە ەگىن شارۋاشىلىقتارىمەن شۇعىلدانىپ كەلگەنىن ايقىن اڭعارتادى. ونىڭ ۇستىنە «ۇلى جىبەك جولى» كەزىندە جەر ءجانناتى جەتىسۋ اۋماعىنداعى قالالار مەن كەرۋەن-سارايلارىنىڭ كوبەيۋىنە تۇرتكى بولعان. ماسەلەن، VI عاسىردا جەتىسۋ وڭىرىندە 56 قالا بولسا، ح-ءحى-عاسىرلاردا ونىڭ سانى 200-گە جەتكەن. سونىڭ ىشىندە تالدىقورعان قالاسىنىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحىندا «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» ىلە جازىعى ارقىلى سولتۇستىككە باعىت الۋى ەرەكشە ماڭىزدى. تالدى قالاسى ەكى بولىكتەن تۇرادى. سولتۇستىك بولىگى 60ح75مەتر، قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى 4-5 مەتر. ءتورت بۇرىشىندا جان-جاعىن باقىلايتىن قاراۋىل ورنالاسقان. ال، وڭتۇستىك-شىعىس قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 6-9 مەترلىك دۋالمەن قورشالعان. سول كەزدەرى شاھار جۇرتىن 250 شاعىن شارۋاشىلىق وتىن-سۋ، ءتيىستى ازىق-تۇلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. مىنە، بۇل ەلىمىزگە بەلگىلى زەرتتەۋشىلەرمەن تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە انىق اتاپ كورسەتىلگەن.
—ال، كەيبىر ادامدار تالدىقورعان بۇرىن «گاۆريلوۆكا» دەپ اتالعان دەگەن پىكىردە. ول اتاۋ قالاي شىققان؟
—1868 جىلدىڭ كۇزىندە رەسەيدىڭ ۆورونەج گۋبەرنياسىنان العاشقى قونىس اۋدارۋشىلار كوشىپ كەلە باستايدى. ولار تالدىقورعانعا قونىستاندىرىلىپ، قاراتال وزەنىڭ جاعالاۋىنان جەر تەلىمدەرىن ءبولىپ بەرىلگەن. ولار تۇراقتاعان جەر «موينا حۋتورى» دەپ اتالعان. كۇندەردىڭ بىرىندە سول «حۋتوردان» جەر الىپ اعايىندى گاۆريلوۆتار دەگەن كىسىلەر كەلىپ ىرگە تەبەدى. ولار «حۋتوردا» ءجۇن، تەرى قابىلداپ، ونى وڭدەپ، وندان ءتۇرلى توقىما كيىمدەرمەن تەرى توندار شىعارادى. قوسىمشا ساموگون قايناتىپ، ونى ساتۋمەن اينالىسادى. جەرگىلىكتى مالشىلار كۇز جانە كوكتەمدە مال تەرىلەرىن گاۆريلوۆتارعا اپارىپ وتكىزىپ، اقشاسىنا ازىق-تۇلىكتەرمەن باسقا دا كەرەك-جاراقتارىن ساتىپ الىپ قايتاتىن بولعان. جول-جونەكەي ءجۇن-تەرى وتكىزۋشىلەر جولىققانداردىڭ «قايدا باراسىڭ؟»، «قايدان كەلەسىڭ؟» دەگەن ساۋالدارىنا «گاۆريلوۆقا بارا جاتىرمىن»، «گاۆريلوۆتان كەلەمىن»، — دەپ جاۋاپ بەرەتىن بولعان. وسىلايشا، گاۆريلوۆ اتاۋى جۇرت اراسىنا كەڭ تاراپ كەتكەن. كەيىن پاتشالىق رەسەي وزدەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن قولدانىپ قازاق جەرىندەگى اۋىل، ايماقتاردىڭ اتاۋىن وزگەرتۋىنە بايلانىستى 1896 جىلدان باستاپ تالدىقورعان اتاۋى «گاۆريلوۆكا» سەلوسى دەپ وزگەرتىلگەن. كەيىن ياعني، 1921 جىلى قاپال ۋەزىنىڭ ورتالىعى تالدىقورعانعا كوشىرىلىپ، بۇرىنعى «تالدىقورعان» اتاۋى قايتارىلعان.
[caption id="attachment_68720" align="alignleft" width="300"]
سۋرەت @www.tinfo.kz سايتىنان الىندى[/caption]
—ەندى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بۇگىنگە دەيىنگى 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا تالدىقورعان قالاسىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىنە كەڭىنەن توقتالىپ وتسەڭىز؟
—جاسىرارى جوق، كەشەگى توقىراۋ جىلدارى بۇل قالا جارىقسىز، سۋسىز مۇلدە قاڭىراپ قالعان. زاۋىتتار، دۇكەندەر جابىلدى. قالانىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىرلانىپ، تۇرمىس قامىن كۇيتتەگەن تۇرعىندار الماتىعا، باسقا ايماقتارعا ۇدىرە كوشە باستاعان. وسىدان سوڭ كوپ وتپەي تالدىقورعانعا وبلىس ورتالىعى مارتەسى بەرىلىپ، ءىس ورىندارى قايتا كوشىرىلدى. ءار كەلگەن باسشى ءوزىنىڭ تىڭ جوبا-جوسپارى مەن ءبولىسىپ، ونى ىسكە اسىردى. ولاردىڭ ءبارىن حالىق قولدادى. جەكە شارۋاشىلىقتار جانداندى. قالادان زاۋىتتار اشىلدى. جاستار جۇمىسپەن قامتىلىپ، زامان اعىمىنا ساي ءزاۋلىم عيماراتتار تۇرعىزىلىپ، جولدار سالىندى. جۇرتتىڭ جىل ساناپ اۋىزسۋ، جول، جارىق، جىلۋ، ءبىلىم، دەنساۋلىق باسقا دا الەۋمەتتىك سالالارعا قاتىستى ماسەلەلەرى بىرتىندەپ شەشىمىن تاپتى. مىنە، وسىنداي اتقارىلعان يگى ىستەردىڭ ناتيجەسىندە تالدىقورعان قالاسى ءوسىپ-وركەندەپ كورگەن جان قىزىعا قارايتىن بۇگىنگىدەي تولىقسىعان دەڭگەيگە جەتتى. بۇل ايماق باسشىلارىنىڭ ىسكەرلىگى مەن جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ بەرەكە-بىرلىگىنىڭ ارقاسى. قالامىز جاسارىپ-جايناپ، ەل ىرىسى ەسەلەپ ارتا بەرسىن!
— سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن: ايدىن كالىمحان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
