Kópke málim, búginde Taldyqorǵan qalasy jasaryp-jaınap, ósip-órkendep keledi. Zaman aǵymyna saı boı túzep, san ǵasyrdy bastan ótkergen shahardyń óskeleń urpaq úshin nebir taǵylymdy tarıhtan syr sherteri anyq. Osyǵan oraı, biz aımaqtaǵy tanymal ardager, QR mádenıet qaıratkeri, Kompozıtorlar odaǵynyń múshesi Tańatar Alshabekovti arnaıy sózge tartyp, qalanyń ótkeni men búgini jaıynda bilgimiz kelgen biraz saýaldarǵa jaýap alyp qaıtqan edik.
— Qurmetti Tańatar aǵa, siz aımaqtaǵy Taldyqorǵan qalasynyń keshesi men búginine de ábden qanyq kózqaraqty jandardyń birisiz. Aldymen qazirgi jan-jaqty damý jolyndaǵy shahardyń ótken tarıhy týraly aıta ketseńiz?
—Qudaıǵa shúkir! Men osy aımaqta týyp, ósip bilim aldym. Túrli salada sonyń ishinde mádenıet mekemesinde uzaq jyl eńbek ettim. Halqymyzda «Qujatsyz tarıh joq, ótkensiz búgin joq, búginsiz bolashaq joq» degen jaqsy sóz bar. Osy oraıda men eń aldymen tereńde jatqan Taldyqorǵan qalasynyń tarıhy týraly qysqasha toqtalyp óteıin. Óıtkeni, jastar týǵan aımaǵynyń syryna qanyǵyp ósýi tıis. Budan biraz jyl buryn aımaǵymyzdaǵy keıbir ózge ult ókilderi Taldyqorǵan qalasynyń tarıhy keshegi Keńes Odaǵy dáýirinen bastalady degen jańsaq uǵymda bolyp keldi. Osyǵan saı, bizdiń tarıhshylar Taldyqorǵannyń túp tamyry sonaý 8-9 ǵasyrdan bastalǵanyn tipti, 1200 jyldan aryda jatqanyn dáleldep shyqty. Naqtyraq aıtsaq, buryn bul shahar «Eki oǵyz», «Taldy» degen ataýlarmen jurt janynda saqtalǵan. Keıin «Taldyqorǵan» ataýymen ataldy. Dál osyǵan baılanysty qazir bizdiń qolymyzda eshkim talasa almaıtyn naqty derekter men dálelder bar. Bul týraly qalalyq ardagerler keńesiniń at salysýy men birneshe kitap jaryq kórdi. Onda sol tarıhı derekter anyq jazylǵan. Oǵan elimizge tanymal tarıhshy Mámbet Qoıgeldıev te óz pikirin bildirip, kitaptaǵy zertteýlerdiń shynaıy ári dáleldi ekenin basa aıtqan bolatyn. Jalpy alǵanda atalǵan kitaptardaǵy málimetter biz úshin de, keleshek urpaq úshin de óte qundy. Odan óskeleń urpaq ómirdiń ótkeni men búgininen óreli oı túıip, ultymyzdyń salt-dástúrin, ádep-ǵurpyn, el men jerdiń tarıhı ataýy jóninde kóptegen tyń maǵulymattar ala alady.
[caption id="attachment_68719" align="alignright" width="300"]
Sýret @primeminister.kz saıtynan alyndy[/caption]
—Osy oraıda Jetisýdyń jáne Taldyqorǵan qalasynyń orta ǵasyrlyq tarıhy jaıynda da ne aıtar edińiz?
—Halqymyz «Ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy», dep tegin aıtpasa kerek. Kıeli Jetisý jurty negizinen Ile, Aqsý, Kóksý, Qaratal, Lepsi, Sarqan jáne Tentek ózenderiniń boıyna ornalasqan. Bul qolaılylyq mundaǵy halyqtyń ejelden mal jáne egin sharýashylyqtarymen shuǵyldanyp kelgenin aıqyn ańǵartady. Onyń ústine «Uly Jibek joly» kezinde jer jánnaty Jetisý aýmaǵyndaǵy qalalar men kerýen-saraılarynyń kóbeıýýine túrtki bolǵan. Máselen, VI ǵasyrda Jetisý óńirinde 56 qala bolsa, H-HI-ǵasyrlarda onyń sany 200-ge jetken. Sonyń ishinde Taldyqorǵan qalasynyń orta ǵasyrlyq tarıhynda «Uly Jibek jolynyń» Ile jazyǵy arqyly soltústikke baǵyt alýy erekshe mańyzdy. Taldy qalasy eki bólikten turady. Soltústik bóligi 60h75metr, qabyrǵalarynyń qalyńdyǵy 4-5 metr. Tórt buryshynda jan-jaǵyn baqylaıtyn qaraýyl ornalasqan. Al, ońtústik-shyǵys qabyrǵasynyń qalyńdyǵy 6-9 metrlik dýalmen qorshalǵan. Sol kezderi shahar jurtyn 250 shaǵyn sharýashylyq otyn-sý, tıisti azyq-túliktermen qamtamasyz etip otyrǵan. Mine, bul elimizge belgili zertteýshilermen tarıhshylardyń eńbekterinde anyq atap kórsetilgen.
—Al, keıbir adamdar Taldyqorǵan buryn «Gavrılovka» dep atalǵan degen pikirde. Ol ataý qalaı shyqqan?
—1868 jyldyń kúzinde Reseıdiń Voronej gýbernııasynan alǵashqy qonys aýdarýshylar kóship kele bastaıdy. Olar Taldyqorǵanǵa qonystandyrylyp, Qaratal ózeniń jaǵalaýynan jer telimderin bólip berilgen. Olar turaqtaǵan jer «Moına hýtory» dep atalǵan. Kúnderdiń birinde sol «hýtordan» jer alyp aǵaıyndy Gavrılovtar degen kisiler kelip irge tebedi. Olar «hýtorda» jún, teri qabyldap, ony óńdep, ondan túrli toqyma kıimdermen teri tondar shyǵarady. Qosymsha samogon qaınatyp, ony satýmen aınalysady. Jergilikti malshylar kúz jáne kóktemde mal terilerin Gavrılovtarǵa aparyp ótkizip, aqshasyna azyq-túliktermen basqa da kerek-jaraqtaryn satyp alyp qaıtatyn bolǵan. Jol-jónekeı jún-teri ótkizýshiler jolyqqandardyń «Qaıda barasyń?», «Qaıdan kelesiń?» degen saýaldaryna «Gavrılovqa bara jatyrmyn», «Gavrılovtan kelemin», — dep jaýap beretin bolǵan. Osylaısha, Gavrılov ataýy jurt arasyna keń tarap ketken. Keıin patshalyq Reseı ózderiniń otarlaý saıasatyn qoldanyp qazaq jerindegi aýyl, aımaqtardyń ataýyn ózgertýine baılanysty 1896 jyldan bastap Taldyqorǵan ataýy «Gavrılovka» selosy dep ózgertilgen. Keıin ıaǵnı, 1921 jyly Qapal ýeziniń ortalyǵy Taldyqorǵanǵa kóshirilip, burynǵy «Taldyqorǵan» ataýy qaıtarylǵan.
[caption id="attachment_68720" align="alignleft" width="300"]
Sýret @www.tinfo.kz saıtynan alyndy[/caption]
—Endi elimiz Táýelsizdik alǵannan búginge deıingi 30 jylǵa jýyq ýaqytta Taldyqorǵan qalasynyń jetken jetistikterine keńinen toqtalyp ótseńiz?
—Jasyrary joq, keshegi toqyraý jyldary bul qala jaryqsyz, sýsyz múlde qańyrap qalǵan. Zaýyttar, dúkender jabyldy. Qalanyń bolashaǵy bulyńǵyrlanyp, turmys qamyn kúıttegen turǵyndar Almatyǵa, basqa aımaqtarǵa údire kóshe bastaǵan. Osydan soń kóp ótpeı Taldyqorǵanǵa oblys ortalyǵy mártesi berilip, is oryndary qaıta kóshirildi. Ár kelgen basshy óziniń tyń joba-jospary men bólisip, ony iske asyrdy. Olardyń bárin halyq qoldady. Jeke sharýashylyqtar jandandy. Qaladan zaýyttar ashyldy. Jastar jumyspen qamtylyp, zaman aǵymyna saı záýlim ǵımarattar turǵyzylyp, joldar salyndy. Jurttyń jyl sanap aýyzsý, jol, jaryq, jylý, bilim, densaýlyq basqa da áleýmettik salalarǵa qatysty máseleleri birtindep sheshimin tapty. Mine, osyndaı atqarylǵan ıgi isterdiń nátıjesinde Taldyqorǵan qalasy ósip-órkendep kórgen jan qyzyǵa qaraıtyn búgingideı tolyqsyǵan deńgeıge jetti. Bul aımaq basshylarynyń iskerligi men jergilikti jurttyń bereke-birliginiń arqasy. Qalamyz jasaryp-jaınap, el yrysy eselep arta bersin!
— Suhbatyńyzǵa rahmet!
Áńgimelesken: Aıdyn KÁLIMHAN,
"Adyrna" ulttyq portaly
