—عالىمجان ايداناقۇلى، قازىر جالپى جەتىسۋ جەرىندە تاريحي-مادەني مۇرا سانالاتىن قانشا ەسكەرتكىش بار، ولاردىڭ ماڭىزى تۋرالى توقتالا كەتسەڭىز؟
— بۇگىندە ەلىمىزدە ۇلت قۇندىلىقتارى سانالاتىن 25 مىڭنان استام تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش بار. ال الماتى وبلىسى اۋماعىنداعى تاريح جانە مادەني مۇراعا جاتاتىن ەسكەرتكىشتەردىڭ سانى – 2336. ونىڭ 1846-ى ارحەولوگيالىق، 490-ى قالا قۇرىلىسى جانە ساۋلەتتىك ەسكەرتكىشتەر. سونىڭ ىشىندە يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ەنگەن بالقاش وڭىرىندەگى ءىح-ءحىىى عاسىرعا ءتان قارامەرگەن قالاشىعى، ورتا عاسىرداعى قولا داۋىرىنە تيەسىلى جامبىل اۋدانىنداعى «تاڭبالى» ارحەولوگيالىق-لاندشافت پەتروگليفتەرى، سارقانداعى ءVىىى-ءحىىى عاسىرعا ءتان قويلىق قالاشىعى جانە ءVىىى-ءحىV عاسىرعا تاۋەلدى كونە تالعار قالاسى بار. ەسكەرتكىشتەردى نەگىزى ارحەولوگيالىق، تاريحي، ساۋلەت، مونۋمەنتتىك ءمۇسىن ونەرى ەسكەرتكىشتەرى دەپ 4 تۇرگە بولەدى. ولاردىڭ ماڭىزدىلىعى سول وتكەننىڭ ونەگەسى، حالىقتىڭ بايلىعى، ەلدىڭ تاريحى بولىپ تابىلادى.
– ۇلت قۇندىلىقتارىن ۇلىقتاۋ – ۇلى ءىس. وسىعان وراي كيەلى جەتىسۋ جەرىندەگى ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە مادەني مۇرالاردى ساقتاپ، ناسيحاتتاۋ باعىتىندا قانداي شارالار اتقارىلۋدا؟
— ەسكەرتكىشتەر قر «تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» زاڭى اياسىندا، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن قاعيدالارعا ساي ساقتالىپ، قورعالادى. سونداي-اق 1983 جىلى يۋنەسكو جانىنان قۇرىلعان حالىقارالىق ەسكەرتكىشتەر مەن كورنەكتى ورىنداردى قورعاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەس اسسامبلەياسى 18 ءساۋىردى «حالىقارالىق ەسكەرتكىشتەر مەن تاريحي ورىندار كۇنى» دەپ بەكىتكەن. سونىمەن بۇل مەرەكە 1984 جىلدان بەرى اتالىپ وتىلۋدە. بۇگىنگى تاڭدا وسى ۇيىمنىڭ قاتارىندا الەمنىڭ 175 مەملەكەتى بار جانە دۇنيەجۇزىنىڭ 122 ەلىندەگى 754 تاريحي قۇندىلىق يۋنەسكو تىزىمىنە الىنعان. بۇل تىزىمگە 2003 جىلى ەلىمىزدەگى «ازىرەت سۇلتان» تاريحي-ارحيتەكتۋرالىق كەشەنى مەن الماتى ماڭىنداعى تامعالى تاس شاتقالىنداعى جارتاستارعا سالىنعان سۋرەتتەر توپتاماسى ەنگەن. ال، ايماقتا مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جانە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ءار جىلى ارنايى ءىس-شارالار اپتالىعى وتەدى. مۇنداي شارالار ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ كۇنىنە وراي ءساۋىر ايىنىڭ 10-18 كۇندەرى ارالىعىندا ۇيىمداستىرىلادى. اتالعان شارالار بيىل دا جالعاسىن تاپتى. وسى بارىستا وڭىردەگى ءاربىر اۋدان، قالالاردا تاريحتان تاعىلىمدى سىر شەرتەتىن ۇلت مۇراسى ۇلىقتالىپ، ءار ەسكەرتكىشتەگى ەل ماقتانىشىنا اينالعان تانىمال تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى مەن ەرلىگىن كەڭىنەن تانىستىرىلدى.
[caption id="attachment_68704" align="alignright" width="300"]
سۋرەت اشىق اقپارات كوزدەرىنەن الىنعان[/caption]
– بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىمەن قاتار جىل ساناپ ءوسىپ-وركەندەپ كەلە جاتقان تالدىقورعان قالاسىنىڭ وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىن العانىنا 20 جىل. وسى ۋاقىت ىشىندە شاھار قانداي جاڭا ەسكەرتكىشتەرمەن تولىقتى؟
— كوپكە ءمالىم، ەلىمىز ەگەمەدىك العاننان بەرى ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن ءوز قولىنا العان حالقىمىز بارىن باعالاپ، جوعىن تۇگەندەۋمەن كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلت قۇندىلىقتارى ۇلىقتالىپ، سالت-ءداستۇر، ادەپ-عۇرىپ قايتا جىڭعىرتىلۋمەن قاتار ايماقتاعى تاريحي-مادەني مۇرالاردى قورعاپ، ساقتاۋعا باسا ءمان بەرىلۋدە. اتاپ ايتساق، قازىرگى كەزدە ءبىر عانا تالدىقورعان قالاسىندا 22 قالا قۇرىلىسى مەن ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى بار. ماسەلەن، وبلىس ورتالىعىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى الاڭىنداعى الاش ارىسى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ەسكەرتكىشى 1994 جىلى اقىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالىپ قويىلعان. ونى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى سىيلارىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. ودان كەيىن قالادا 2008 جىلى تانىمال عۇلاما عالىم قادىرعالي جالايىريدىڭ، 2009 جىلى ايگىلى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ، ءسوز سۇلەيى ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى سىندى كوپتەگەن ەل ارىستارىنا ارنالعان جاڭا نىساندارمەن تولىقتى. بۇگىندە قالانىڭ كوپتەگەن كورنەكتى ورىندارىندا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى مەن باسقا دا ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەرى ىرگە تەپكەن. وسىنىڭ بارلىعى بىرىنشىدەن ەلدىڭ ەگەمەندىگىنىڭ ارقاسى بولسا، ەكىنشىدەن جىل ساناپ، جاسارىپ-جايناپ كەلە جاتقان تالدىقورعان شاھارىنىڭ جان-جاقتى دامۋىنىڭ دالەلى.
– ەندى سوڭعى جىلدارى ايماقتاعى بوي كوتەرگەن ەسكەرتكىشتەر جايى مەن الداعى جوبا-جوسپارلارىڭىز تۋرالى توقتالا كەتسەڭىز؟
– مۇنداي جۇمىستار ەشقاشان توقتامايدى. سەبەبى تۇعىرىنا قوندىرىلعان ۇلى تۇلعالاردىڭ ەل ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگى ەرەن. ولاردىڭ ەرلىگى ەلگە مۇرا، ۇرپاققا ۇلگى. ەندى سوڭعى ۋاقىتتا اتقارىلعان جۇمىستارعا كەلسەك، 2019 جىلى الاكول اۋدانى ءۇشارال قالاسىنان دانا اباي قۇنانباەۆقا، قاراساي اۋدانى قاسكەلەڭ قالاسىنىنان قاراساي باتىرعا، تالدىقورعاندا جۇماحان بالاپانوۆقا، اقسۋ اۋدانىندا ءىلياس جانسۇگىروۆكە، ال ىلەدە تۇرعانبەك قاتاەۆقا، كەتپەن اۋىلىندا سادىعوجا موشانۇلىنا ارنالعان، وسىعان ۇقساس تاعى باسقا دا كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر بوي كوتەردى. وتكەن جىلدان بەرى دە ەلدەگى ىندەتكە قاراماستان بىرقاتار جۇمىستار اتقارىلدى. وندا تالعار اۋدانى تۇزدىباستاۋ اۋىلىندا الاش ارىستارىنا، اقسۋ اۋدانى جانسۇگىروۆ اۋىلىندا ءبورىباي باتىرعا ارنالعان ەسكەرتكىشى بوي كوتەرسە، تالعار قالاسىنان ءماسىمحان بەيسەباەۆتىڭ ءمۇسىنى قويىلدى. مۇنداي جۇمىستار تاعى دا جالعاسپاق. اتاپ ايتساق، بيىل تالدىقورعان قالاسىنان نۇرمولدا الدابەرگەنوۆكە، شونجى اۋىلىنان المەرەك ابىزعا، سارقان قالاسىنان الديار باتىرعا، اقسۋ اۋدانى جانسۇگىروۆ اۋىلىندا بارلىبەك سىرتانوۆقا، ەسكەلدى اۋدانى جەتىسۋ اۋىلىندا اكادەميك ە.ەرعوجينگە، ىلە اۋدانى كازتسيك اۋىلىندا چەرنوبل اپاتىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر مەن ءمۇسىن تۇرعىزۋ جوسپاردا. وسىنىڭ بارلىعى ەلدىگىمىزدىڭ، بابالاردان بىزگە مۇرا بولىپ قالعان ەرەن ەرلىكتىڭ ايعاعى دەپ ايتۋعا بولادى.
اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان: ايدىن كالىمحان
