Almaty oblystyq tarihi-mädeni mūrany qorǧau jönındegı ortalyqtyŋ direktory Ǧalymjan Ospanov: Täuelsızdıktıŋ arqasynda töl eskertkışterımızdı tügendedık

—Ǧalymjan Aidanaqūly, qazır jalpy Jetısu jerınde tarihi-mädeni mūra sanalatyn qanşa eskertkış bar, olardyŋ maŋyzy turaly toqtala ketseŋız? — Bügınde elımızde ūlt qūndylyqtary sanalatyn 25 myŋnan astam tarihi-mädeni eskertkış bar. Al Almaty oblysy aumaǧyndaǧy tarih jäne mädeni mūraǧa jatatyn eskertkışterdıŋ sany – 2336. Onyŋ 1846-y arheologiialyq, 490-y qala qūrylysy jäne säulettık eskertkışter. Sonyŋ ışınde IýNESKO-nyŋ tızımıne engen Balqaş öŋırındegı IH-HIII ǧasyrǧa tän Qaramergen qalaşyǧy, orta ǧasyrdaǧy qola däuırıne tiesılı Jambyl audanyndaǧy «Taŋbaly» arheologiialyq-landşaft petroglifterı, Sarqandaǧy VIII-HIII ǧasyrǧa tän Qoilyq qalaşyǧy jäne VIII-HIV ǧasyrǧa täueldı köne Talǧar qalasy bar. Eskertkışterdı negızı arheologiialyq, tarihi, säulet, monumenttık müsın önerı eskertkışterı dep 4 türge böledı. Olardyŋ maŋyzdylyǧy sol ötkennıŋ önegesı, halyqtyŋ bailyǧy, eldıŋ tarihy bolyp tabylady. – Ūlt qūndylyqtaryn ūlyqtau – ūly ıs. Osyǧan orai kielı Jetısu jerındegı eskertkışterdı qorǧau jäne mädeni mūralardy saqtap, nasihattau baǧytynda qandai şaralar atqaryluda? — Eskertkışter QR «Tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly» zaŋy aiasynda, mädeniet jäne sport ministrlıgı būiryǧymen bekıtılgen qaǧidalarǧa sai saqtalyp, qorǧalady. Sondai-aq 1983 jyly IýNESKO janynan qūrylǧan Halyqaralyq eskertkışter men körnektı oryndardy qorǧau mäselelerı jönındegı keŋes assambleiasy 18 säuırdı «Halyqaralyq eskertkışter men tarihi oryndar künı» dep bekıtken. Sonymen būl mereke 1984 jyldan berı atalyp ötılude. Bügıngı taŋda osy ūiymnyŋ qatarynda älemnıŋ 175 memleketı bar jäne düniejüzınıŋ 122 elındegı 754 tarihi qūndylyq IýNESKO tızımıne alynǧan. Būl tızımge 2003 jyly elımızdegı «Äzıret Sūltan» tarihi-arhitekturalyq keşenı men Almaty maŋyndaǧy Tamǧaly tas şatqalyndaǧy jartastarǧa salynǧan suretter toptamasy engen. Al, aimaqta mädeni mūralardy qorǧau jäne nasihattau maqsatynda är jyly arnaiy ıs-şaralar aptalyǧy ötedı. Mūndai şaralar eskertkışterdı qorǧau künıne orai säuır aiynyŋ 10-18 künderı aralyǧynda ūiymdastyrylady. Atalǧan şaralar biyl da jalǧasyn tapty. Osy barysta öŋırdegı ärbır audan, qalalarda tarihtan taǧylymdy syr şertetın ūlt mūrasy ūlyqtalyp, är eskertkıştegı el maqtanyşyna ainalǧan tanymal tūlǧalardyŋ eŋbegı men erlıgın keŋınen tanystyryldy. [caption id="attachment_68704" align="alignright" width="300"] Suret aşyq aqparat közderınen alynǧan[/caption] – Biyl el Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧymen qatar jyl sanap ösıp-örkendep kele jatqan Taldyqorǧan qalasynyŋ oblys ortalyǧy märtebesın alǧanyna 20 jyl. Osy uaqyt ışınde şahar qandai jaŋa eskertkıştermen tolyqty? — Köpke mälım, elımız egemedık alǧannan berı ekı tızgın, bır şylbyryn öz qolyna alǧan halqymyz baryn baǧalap, joǧyn tügendeumen keledı. Sonyŋ nätijesınde ūlt qūndylyqtary ūlyqtalyp, salt-dästür, ädep-ǧūryp qaita jyŋǧyrtylumen qatar aimaqtaǧy tarihi-mädeni mūralardy qorǧap, saqtauǧa basa män berılude. Atap aitsaq, qazırgı kezde bır ǧana Taldyqorǧan qalasynda 22 qala qūrylysy men säulet eskertkışterı bar. Mäselen, oblys ortalyǧyndaǧy Jetısu memlekettık universitetı alaŋyndaǧy Alaş arysy Iliias Jansügırovtıŋ eskertkışı 1994 jyly aqynyŋ 100 jyldyǧyna arnalyp qoiylǧan. Ony el Täuelsızdıgınıŋ alǧaşqy syilarynyŋ bırı deuge bolady. Odan keiın qalada 2008 jyly tanymal ǧūlama ǧalym Qadyrǧali Jalaiyridyŋ, 2009 jyly äigılı Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ, söz süleiı Süiınbai Aronūlynyŋ eskertkışterı syndy köptegen el arystaryna arnalǧan jaŋa nysandarmen tolyqty. Bügınde qalanyŋ köptegen körnektı oryndarynda memleket jäne qoǧam qairatkerlerı men basqa da ūlt maqtanyşyna ainalǧan tarihi tūlǧalardyŋ eŋselı eskertkışterı ırge tepken. Osynyŋ barlyǧy bırınşıden eldıŋ egemendıgınıŋ arqasy bolsa, ekınşıden jyl sanap, jasaryp-jainap kele jatqan Taldyqorǧan şaharynyŋ jan-jaqty damuynyŋ dälelı. – Endı soŋǧy jyldary aimaqtaǧy boi kötergen eskertkışter jaiy men aldaǧy joba-josparlaryŋyz turaly toqtala ketseŋız?

– Mūndai jūmystar eşqaşan toqtamaidy. Sebebı tūǧyryna qondyrylǧan ūly tūlǧalardyŋ el üşın atqarǧan eŋbegı eren. Olardyŋ erlıgı elge mūra, ūrpaqqa ülgı. Endı soŋǧy uaqytta atqarylǧan jūmystarǧa kelsek, 2019 jyly Alaköl audany Üşaral qalasynan dana Abai Qūnanbaevqa, Qarasai audany Qaskeleŋ qalasynynan Qarasai batyrǧa, Taldyqorǧanda Jūmahan Balapanovqa, Aqsu audanynda Iliias Jansügırovke, al Ilede Tūrǧanbek Qataevqa, Ketpen auylynda Sädıǧoja Moşanūlyna arnalǧan, osyǧan ūqsas taǧy basqa da köptegen eskertkışter boi köterdı. Ötken jyldan berı de eldegı ındetke qaramastan bırqatar jūmystar atqaryldy. Onda Talǧar audany Tūzdybastau auylynda Alaş arystaryna, Aqsu audany Jansügırov auylynda Börıbai batyrǧa arnalǧan eskertkışı boi köterse, Talǧar qalasynan Mäsımhan Beisebaevtyŋ müsını qoiyldy. Mūndai jūmystar taǧy da jalǧaspaq. Atap aitsaq, biyl Taldyqorǧan qalasynan Nūrmolda Aldabergenovke, Şonjy auylynan Älmerek abyzǧa, Sarqan qalasynan Aldiiar batyrǧa, Aqsu audany Jansügırov auylynda Barlybek Syrtanovqa, Eskeldı audany Jetısu auylynda akademik E.Erǧojinge, Ile audany Kazsik auylynda Chernobl apatyna arnalǧan eskertkışter men müsın tūrǧyzu josparda. Osynyŋ barlyǧy eldıgımızdıŋ, babalardan bızge mūra bolyp qalǧan eren erlıktıŋ aiǧaǧy dep aituǧa bolady.

Äŋgımeŋızge raqmet!

Sūhbattasqan: Aidyn KÄLIMHAN