بۇگىندە قحر جاھاندىق ەكونوميكانىڭ نەگىزگى درايۆەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ەكىنشى جاھاندىق ينتەگراتسيا تسيكلىنىڭ تاڭعالارلىق ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى – بۇرىن باتىس ساراپشىلارى «ارتتا قالعان» جانە «جابىق» ءۇشىنشى الەم ەلى رەتىندە قابىلدانعان قىتايدىڭ قارقىندى دامۋى. قىتايدىڭ قىسقا مەرزىمدە كەڭەستىك ستيلدەگى جوسپارلى ەكونوميكادان ءتيىمدى ارالاس تيپتەگى نارىقتىق مودەلگە سالىستىرمالى تۇردە اۋىرتپالىقسىز كوشۋگە قالاي قول جەتكىزگەنى كۇردەلى تالداۋ جاساۋعا لايىقتى.
الەمدىك تاجىريبەدە ءىرى ەكونوميكانىڭ 40 جىل ىشىندە ورتا ەسەپپەن جىلىنا 9,5% قارقىنمەن دامىپ، رەتسەسسيانى بىلاي قويعاندا، ەشقاشان تەرىس مانگە يە بولماعان قحر-دان باسقا پرەتسەدەنتى جوق. 1978 جىلى «رەفورما مەن اشىقتىق ساياساتىنىڭ» باستاپقى كەزەڭىندە قحر ەكونوميكاسىنىڭ كولەمى شامامەن 368 ميلليارد يۋاندى قۇرادى. ال 2021 جىلى قىتايدىڭ ءجىو-ءسى 276 ەسە ءوسىپ، 101,6 ترلن يۋاندى نەمەسە 15,7 تريلليون دوللاردى قۇرادى.
قىتاي الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكا مارتەبەسىن الدى، ونىڭ الەمدىك ءجىو-دەگى ۇلەسى 1978 جىلعى 1,8% -دان 2020 جىلى 17% -عا دەيىن ءوستى. بۇل كورسەتكىش بويىنشا قحر اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇر. قىتايدىڭ تاڭعالارلىق ءوسۋى تۋرالى ايتاتىن بولساق، شەتەلدىك ساراپشىلار الۋان ءتۇرلى تۇسىندىرمە بەرەدى. بىراق كوبىنە ونى قىتاي بيلىگى سىرتتان ەشكىمنەن الماي، وزدەرى دامىتقان رەفورمالاردىڭ ءساتتى ۇلگىسى دەپ اتايدى.
شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ قحر ەكونوميكاسىنىڭ «قاتتى قونۋ» ىقتيمالدىعى جانە ونىڭ ءوسۋ قارقىنىنىڭ تومەندەۋى تۋرالى، ءتىپتى قىتايلىق «ەكونوميكالىق عاجايىپتىڭ» اياقتالۋى تۋرالى بولجامدارى قاتە بولىپ شىقتى. بۇل ەلدەگى جوعارى ءوسۋ قارقىنى حالىقارالىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىس كەزەڭىندە دە ساقتالدى. پاندەمياعا قاراماستان 2020 جىلى، كۇرت ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدان كەيىن، قىتاي تەز قالپىنا كەلە باستادى جانە ءوسىمدى (+2,3%) كورسەتكەن جالعىز ەل بولدى، بۇل ونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا تاعى ءبىر رەت دالەل بولا الادى. 2021 جىلى قىتاي ءجىو ءوسىمى 6% -دان استام قالپىنا كەلەدى دەپ كۇتەدى.
گەوساياسي باسەكەلەستىك پەن ساۋدا سوعىستارىنىڭ ءورشۋى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ بىتىراۋىنا اكەپ سوقتىرادى. ءوزىنىڭ دامۋىنداعى سىرتقى فاكتورلار ءرولىنىڭ تومەندەۋىنە قاراماستان قىتايدىڭ ءوزى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىندا ايقىن كورىنەتىن جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە قاتىسۋدان باس تارتپايدى. اشىقتىق پەن ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ اراقاتىناسى قىتايدا ديالەكتيكالىق تۇردە تۇسىندىرىلەدى: اشىقتىق ارقىلى ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ قابىلەتىن نىعايتۋ جانە ءوز كۇشىنە سۇيەنە وتىرىپ، ەكونوميكانى ودان دا كەڭىرەك اشۋ.
قازىر قحر ەكونوميكالىق قۇرىلىمىن قايتا تەپە-تەڭدىككە كەلتىرۋ جانە ەكسپورت پەن ينۆەستيتسياعا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ، سونداي-اق ىشكى تۇتىنۋ مەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىن ۇلعايتۋ ارقىلى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتىن وزگەرتۋ جالعاسۋدا.
قىتاي ونەركاسىپتىك ءوندىرىستىڭ بەلگىلى ءبىر سەگمەنتتەرىندە ءوزىنىڭ باتىسقا تەحنولوگيالىق تاۋەلدىلىگىن جويۋدى كوزدەيدى. قازىر بۇل ەل بۇكىل دامۋشى الەمدەگى ۋربانيزاتسيا، يندۋستريالاندىرۋ جانە عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس پروتسەستەرىنە جەتەكشىلىك ەتەدى. بۇل ەل ەڭ ءىرى ونەركاسىپتىك ءوندىرۋشىنىڭ ورنىن يەلەندى: 2010 جىلداردىڭ ورتاسىندا الەمدىك تسەمەنت ءوندىرىسىنىڭ 60%، بولاتتىڭ 50%، ءاليۋمينيدىڭ 55%، مىرىش پەن قورعاسىننىڭ 40% -دان استامى جانە اۆتوموبيلدەردىڭ 27%-ى قىتايعا تيەسىلى.
قىتايدىڭ يننوۆاتسيالىق سالالارداعى، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ نەگىزگى باعىتتارىنداعى پوزيتسياسىنىڭ نىعايۋى وندىرىلەتىن ءجىو-دە كوپ ءبىلىمدى قاجەتسىنەتىن سەكتور ۇلەسىنىڭ وزگەرۋىن انىق كورسەتەدى. بۇگىندە قحر حاي-تەك سەكتورىنىڭ ۇلەسى 35%-دان اسادى (اقش-تا – 38%). سوڭعى ونجىلدىقتاردا قۋاتتى سەكىرىس جاساي وتىرىپ، قىتاي الەمدىك تەحنولوگيالىق وندىرىستەگى ۇلەسى بويىنشا 2008 جىلى جاپونيانى، 2012 جىلى ەو-نى باسىپ وزدى جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنا جاقىندادى. سونداي-اق ول كوپ ءبىلىمدى قاجەتسىنەتىن سەكتور ونىمدەرىنىڭ الەمدىك ەكسپورتىندا جەتەكشى ورىن الادى (24%).
2001 جىلى دسۇ-عا كىرگەننەن كەيىن قحر-دىڭ ەكسپورتتىق سەكتورى قارقىندى دامي باستادى: 2009 جىلى قحر تاۋار ەكسپورتى كولەمى بويىنشا 1-ورىنعا شىعىپ، سول ورىندا مىقتاپ وتىر. بۇگىندە قىتاي كوپتەگەن تاۋار نارىعىنىڭ جاعدايىن، شيكىزاتقا دەگەن سۇرانىستى جانە جالپى الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىنىڭ تۇراقتىلىعىن ايتارلىقتاي دەڭگەيدە ايقىندايدى.
قازىرگى قىتاي ءىرى حالىقارالىق ينۆەستورعا اينالۋدا. سوڭعى جىلدارى قحر اقش پەن جاپونيامەن بىرگە الەمدەگى ەڭ ءىرى ينۆەستورلاردىڭ ۇشتىگىنە كىردى. قىتايلىق ينۆەستورلار تاڭدامالى ءتاسىلدى ۇستانىپ، كاپيتالدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ءوزارا تيىمدىلىك نەگىزىندە ولاردىڭ ءتيىمدى ينۆەستيتسيالانۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن ەلدەرگە بارادى. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق سەرىكتەستەرى ءۇشىن اۋقىمدى بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ ەرەكشە ماڭىزعا يە.
سوڭعى 40 جىلدا جان باسىنا شاققانداعى ءجىو-ءنى 50 ەسەدەن استام كوبەيتكەن قىتاي ورتاشا تابىسى بار ەلدەر ساناتىنا ەندى. بۇۇ-نىڭ قولدانىستاعى ستاندارتتارىنا سايكەس، ەلدەگى 700 ميلليوننان استام ادام كەدەيلىكتەن شىقتى، بۇل بۇكىل الەمدەگى وسى ساننىڭ 70%-دان استامىن قۇرايدى. قازىرگى الەمدىك ساۋدادا قىتاي 400 ميلليوندىق ورتا تاپقا يە، ەڭ ءىرى جانە تانىمال الەمدىك نارىق.
ەسكى يندۋستريالدى ورتالىقتاردىڭ نارىقتارىنداعى سۇرانىستىڭ توقىراۋىنا بايلانىستى قىتايدىڭ ەكسپورتتىق باعىتى بولاشاعىن جوعالتا باستادى، بۇل ەكونوميكالىق ستراتەگيانىڭ اۋىرلىق ورتالىعىنىڭ ىشكى سۇرانىسقا اۋىسۋىن الدىن الا انىقتادى. وسىلايشا، تاۋار ەكسپورتىنىڭ ءجىو-گە قاتىناسى 2008 جىلى 32%-دى قۇرادى، ال 2019 جىلى بۇل كورسەتكىش 17%-عا دەيىن تومەندەدى. قحر-داعى ءبىر جارىم ميللياردتىق ىشكى نارىق كەڭەيۋىن جالعاستىرۋدا جانە كوپتەگەن شەتەلدىك كورپوراتسيا «قىتايدا قىتاي ءۇشىن جاسا» ۇرانىن قابىلداپ، ءىس جۇزىندە قىتايلىق بيزنەستىڭ ءبىر بولىگى بولا باستادى.
قازىرگى قىتاي قايدا بارا جاتىر؟ تاريحي قىسقا مەرزىم ىشىندە ەكونوميكالىق جانە باسقا رەفورمالاردىڭ كەشەنىن جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ەل قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرگە سۇيەنۋدى ماقسات ەتەدى. وسىلايشا، قحر توراعاسى سي تسزينپين ءححى عاسىردىڭ جىبەك جولى يدەياسىن العا تارتتى جانە 2035 جىلعا دەيىن سوتسياليستىك مودەرنيزاتسيانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىن اياقتاپ، قىتاي ۇلتىنىڭ قايتا ورلەۋىن جانە قحر-دىڭ 100 جىلدىعى تويلاناتىن 2049 جىلعا قاراي ونى زاماناۋي قۋاتتى سوتسياليستىك دەرجاۆاعا اينالدىرۋعا اۋقىمدى ماقسات قويدى.
وسىلايشا، 30 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ شىعىس شەكارالارىنا جاقىن ماڭدا ەڭ ءىرى قارقىندى ەكونوميكا وركەندەدى، بۇل كەيبىر ساراپشىلاردىڭ بولجامدارى بويىنشا 2028 جىلعا قاراي عالامشارىمىزداعى ءنومىرى ءبىرىنشى ەكونوميكاعا اينالادى. قحر-دىڭ تەحنولوگيالىق، قارجىلىق جانە وندىرىستىك قۋات تۇرعىسىنان تولىققاندى قۋات ورتالىعىنا اينالۋى ەكونوميكالىق مانەۆر جاساۋ مەن قىتايدىڭ كورشىلەس ەلدەرىنىڭ ىسكەر توپتارىنىڭ ءتۇرلى جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ ءورىسىن ەداۋىر كەڭەيتەدى. بۇدان باسقا، قحر-دىڭ يندۋستريالدىق كاپيتالى شەتەلدە قولدانۋدىڭ جاڭا باعىتتارىن ىزدەيدى. بۇل رەتتە قاراجاتتىڭ نەگىزگى بولىگى تىكەلەي ينۆەستيتسيالار، نەسيەلەر، جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر، ەكىجاقتى نەگىزدەگى گرانتتار ارقىلى بولىنەتىن بولادى. بەيجىڭ سونىمەن بىرگە ازيا دامۋ بانكى جانە ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالار بانكى ارقىلى قاراجات ۇسىنۋدى ۇلعايتۋعا نيەتتى.
قىتاي ىسكەرلىك جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا جانە ينۆەستيتسيالاردى بەرۋدە ولاردى ەشقانداي ساياسي جاعدايلارمەن ەسكەرتپەيتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. بەيجىڭ ىشكى ىستەرگە ارالاسپاۋ جانە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم مودەلىن ماجبۇرلەمەۋ ساياساتىن ۇنەمى ۇستانىپ كەلەدى. ءارينە، قارىزدىڭ تۇزاعىنا ءتۇسۋ ىقتيمالدىعىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى، بىراق ول باسقا ءىرى ويىنشىلارعا – ينۆەستيتسيا مەن نەسيە كوزدەرىنە دە قاتىستى.
قحر-دىڭ ەكونوميكالىق مودەلى ورتالىق ازيا ەلدەرى باي كوپ مولشەردە ەنەرگيا رەسۋرستارىن پايدالانۋعا نەگىزدەلگەن. قىتايدىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار يمپورتىنىڭ بارلىق كولەمىندە تۇرىكمەنستان، قازاقستان جانە وزبەكستاننىڭ ۇلەسى 3,4%-دى قۇرايدى. ورتالىق ازيادان جەتكىزىلىمدەر قىتايدىڭ مىرىش يمپورتىنىڭ 21%-ىن، 20,9% قورعاسىن، 10% بەيورگانيكالىق حيميالىق ونىمدەردى قۇرايدى. قىتايدىڭ ىشكى تۇتىنۋدى كەڭەيتۋگە باعىتى بۇكىل ورتالىق ازيادا ەكونوميكالىق ۇدەتۋ ءۇشىن مۇمكىندىك بەرەدى، ويتكەنى گەوگرافيالىق جاعىنان جاقىن ەلدەرگە قحر-عا ەكسپورتتى ۇلعايتۋدىڭ پەرسپەكتيۆالارى اشىلادى. وسىعان بايلانىستى شيكىزاتتىق سيپاتىن جەڭۋ ءۇشىن قحر-عا تاۋارلار جەتكىزىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋ پروبلەماسى وزەكتى. قازاقستان ءۇشىن بۇل ەلگە اۋىل شارۋاشىلىعى ەكسپورتىن ايتارلىقتاي كەڭەيتۋ پەرسپەكتيۆاسى ەرەكشە تارتىمدى.
تۇتاستاي العاندا، ءوزىنىڭ اۋقىمدى يندۋستريالىق جانە ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەرىمەن قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان قىتايعا جاقىندىعى تۇتىنۋشىلىق نارىقتىڭ تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا جانە قازاقستان مەن باسقا دا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قولايلى مۇمكىندىكتەر تۋعىزادى.
بولات نۇرعاليەۆ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
ءسىم جانىنداعى
«سىرتقى ساياسي
زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى»
اق باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى
© «ايقىن» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەتى
