Búginde QHR jahandyq ekonomıkanyń negizgi draıverleriniń birine aınaldy. Ekinshi jahandyq ıntegraııa ıkliniń tańǵalarlyq nátıjeleriniń biri – buryn batys sarapshylary «artta qalǵan» jáne «jabyq» úshinshi álem eli retinde qabyldanǵan Qytaıdyń qarqyndy damýy. Qytaıdyń qysqa merzimde keńestik stıldegi josparly ekonomıkadan tıimdi aralas tıptegi naryqtyq modelge salystyrmaly túrde aýyrtpalyqsyz kóshýge qalaı qol jetkizgeni kúrdeli taldaý jasaýǵa laıyqty.
Álemdik tájirıbede iri ekonomıkanyń 40 jyl ishinde orta eseppen jylyna 9,5% qarqynmen damyp, reessııany bylaı qoıǵanda, eshqashan teris mánge ıe bolmaǵan QHR-dan basqa preedenti joq. 1978 jyly «reforma men ashyqtyq saıasatynyń» bastapqy kezeńinde QHR ekonomıkasynyń kólemi shamamen 368 mıllıard ıýandy qurady. Al 2021 jyly Qytaıdyń JIÓ-si 276 ese ósip, 101,6 trln ıýandy nemese 15,7 trıllıon dollardy qurady.
Qytaı álemdegi ekinshi iri ekonomıka mártebesin aldy, onyń álemdik JIÓ-degi úlesi 1978 jylǵy 1,8% -dan 2020 jyly 17% -ǵa deıin ósti. Bul kórsetkish boıynsha QHR AQSh-tan keıingi ekinshi orynda tur. Qytaıdyń tańǵalarlyq ósýi týraly aıtatyn bolsaq, sheteldik sarapshylar alýan túrli túsindirme beredi. Biraq kóbine ony Qytaı bıligi syrttan eshkimnen almaı, ózderi damytqan reformalardyń sátti úlgisi dep ataıdy.
Sheteldik sarapshylardyń QHR ekonomıkasynyń «qatty qoný» yqtımaldyǵy jáne onyń ósý qarqynynyń tómendeýi týraly, tipti Qytaılyq «ekonomıkalyq ǵajaıyptyń» aıaqtalýy týraly boljamdary qate bolyp shyqty. Bul eldegi joǵary ósý qarqyny halyqaralyq qarjy-ekonomıkalyq daǵdarys kezeńinde de saqtaldy. Pandemııaǵa qaramastan 2020 jyly, kúrt ekonomıkalyq quldyraýdan keıin, Qytaı tez qalpyna kele bastady jáne ósimdi (+2,3%) kórsetken jalǵyz el boldy, bul onyń ekonomıkasynyń turaqtylyǵyna taǵy bir ret dálel bola alady. 2021 jyly Qytaı JIÓ ósimi 6% -dan astam qalpyna keledi dep kútedi.
Geosaıası básekelestik pen saýda soǵystarynyń órshýi dúnıejúzilik ekonomıkalyq keńistiktiń bytyraýyna ákep soqtyrady. Óziniń damýyndaǵy syrtqy faktorlar róliniń tómendeýine qaramastan Qytaıdyń ózi «Bir beldeý, bir jol» bastamasynda aıqyn kórinetin jahandaný úderisine qatysýdan bas tartpaıdy. Ashyqtyq pen óz kúshine súıený araqatynasy Qytaıda dıalektıkalyq túrde túsindiriledi: ashyqtyq arqyly óz kúshine súıený qabiletin nyǵaıtý jáne óz kúshine súıene otyryp, ekonomıkany odan da keńirek ashý.
Qazir QHR ekonomıkalyq qurylymyn qaıta tepe-teńdikke keltirý jáne eksport pen ınvestıııaǵa táýeldilikti azaıtý, sondaı-aq ishki tutyný men qyzmet kórsetý salasyn ulǵaıtý arqyly Qytaıdyń ekonomıkalyq damýynyń negizgi baǵytyn ózgertý jalǵasýda.
Qytaı ónerkásiptik óndiristiń belgili bir segmentterinde óziniń Batysqa tehnologııalyq táýeldiligin joıýdy kózdeıdi. Qazir bul el búkil damýshy álemdegi ýrbanızaııa, ındýstrııalandyrý jáne ǵylymı-tehnıkalyq progress proesterine jetekshilik etedi. Bul el eń iri ónerkásiptik óndirýshiniń ornyn ıelendi: 2010 jyldardyń ortasynda álemdik ement óndirisiniń 60%, bolattyń 50%, alıýmınııdiń 55%, myrysh pen qorǵasynnyń 40% -dan astamy jáne avtomobılderdiń 27%-y Qytaıǵa tıesili.
Qytaıdyń ınnovaııalyq salalardaǵy, ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń negizgi baǵyttaryndaǵy pozıııasynyń nyǵaıýy óndiriletin JIÓ-de kóp bilimdi qajetsinetin sektor úlesiniń ózgerýin anyq kórsetedi. Búginde QHR haı-tek sektorynyń úlesi 35%-dan asady (AQSh-ta – 38%). Sońǵy onjyldyqtarda qýatty sekiris jasaı otyryp, Qytaı álemdik tehnologııalyq óndiristegi úlesi boıynsha 2008 jyly Japonııany, 2012 jyly EO-ny basyp ozdy jáne Amerıka Qurama Shtattaryna jaqyndady. Sondaı-aq ol kóp bilimdi qajetsinetin sektor ónimderiniń álemdik eksportynda jetekshi oryn alady (24%).
2001 jyly DSU-ǵa kirgennen keıin QHR-dyń eksporttyq sektory qarqyndy damı bastady: 2009 jyly QHR taýar eksporty kólemi boıynsha 1-orynǵa shyǵyp, sol orynda myqtap otyr. Búginde Qytaı kóptegen taýar naryǵynyń jaǵdaıyn, shıkizatqa degen suranysty jáne jalpy álemdik ekonomıkanyń damýynyń turaqtylyǵyn aıtarlyqtaı deńgeıde aıqyndaıdy.
Qazirgi Qytaı iri halyqaralyq ınvestorǵa aınalýda. Sońǵy jyldary QHR AQSh pen Japonııamen birge álemdegi eń iri ınvestorlardyń úshtigine kirdi. Qytaılyq ınvestorlar tańdamaly tásildi ustanyp, kapıtaldyń qaýipsizdigi men ózara tıimdilik negizinde olardyń tıimdi ınvestıııalanýyna kepildik beretin elderge barady. Qytaıdyń ekonomıkalyq seriktesteri úshin aýqymdy birlesken jobalardy júzege asyrýda jańa jumys oryndaryn qurý erekshe mańyzǵa ıe.
Sońǵy 40 jylda jan basyna shaqqandaǵy JIÓ-ni 50 eseden astam kóbeıtken Qytaı ortasha tabysy bar elder sanatyna endi. BUU-nyń qoldanystaǵy standarttaryna sáıkes, eldegi 700 mıllıonnan astam adam kedeılikten shyqty, bul búkil álemdegi osy sannyń 70%-dan astamyn quraıdy. Qazirgi álemdik saýdada Qytaı 400 mıllıondyq orta tapqa ıe, eń iri jáne tanymal álemdik naryq.
Eski ındýstrıaldy ortalyqtardyń naryqtaryndaǵy suranystyń toqyraýyna baılanysty Qytaıdyń eksporttyq baǵyty bolashaǵyn joǵalta bastady, bul ekonomıkalyq strategııanyń aýyrlyq ortalyǵynyń ishki suranysqa aýysýyn aldyn ala anyqtady. Osylaısha, taýar eksportynyń JIÓ-ge qatynasy 2008 jyly 32%-dy qurady, al 2019 jyly bul kórsetkish 17%-ǵa deıin tómendedi. QHR-daǵy bir jarym mıllıardtyq ishki naryq keńeıýin jalǵastyrýda jáne kóptegen sheteldik korporaııa «Qytaıda Qytaı úshin jasa» uranyn qabyldap, is júzinde qytaılyq bıznestiń bir bóligi bola bastady.
Qazirgi Qytaı qaıda bara jatyr? Tarıhı qysqa merzim ishinde ekonomıkalyq jáne basqa reformalardyń keshenin júzege asyra otyryp, el qol jetkizgen jetistikterge súıenýdi maqsat etedi. Osylaısha, QHR tóraǵasy Sı zınpın HHI ǵasyrdyń Jibek joly ıdeıasyn alǵa tartty jáne 2035 jylǵa deıin soıalıstik modernızaııanyń birinshi kezeńin aıaqtap, Qytaı ultynyń qaıta órleýin jáne QHR-dyń 100 jyldyǵy toılanatyn 2049 jylǵa qaraı ony zamanaýı qýatty soıalıstik derjavaǵa aınaldyrýǵa aýqymdy maqsat qoıdy.
Osylaısha, 30 jyldyń ishinde Qazaqstannyń shyǵys shekaralaryna jaqyn mańda eń iri qarqyndy ekonomıka órkendedi, bul keıbir sarapshylardyń boljamdary boıynsha 2028 jylǵa qaraı ǵalamsharymyzdaǵy nómiri birinshi ekonomıkaǵa aınalady. QHR-dyń tehnologııalyq, qarjylyq jáne óndiristik qýat turǵysynan tolyqqandy qýat ortalyǵyna aınalýy ekonomıkalyq manevr jasaý men Qytaıdyń kórshiles elderiniń isker toptarynyń túrli jobasyn júzege asyrý órisin edáýir keńeıtedi. Budan basqa, QHR-dyń ındýstrıaldyq kapıtaly shetelde qoldanýdyń jańa baǵyttaryn izdeıdi. Bul rette qarajattyń negizgi bóligi tikeleı ınvestıııalar, nesıeler, jeńildetilgen nesıeler, ekijaqty negizdegi granttar arqyly bólinetin bolady. Beıjiń sonymen birge Azııa damý banki jáne Azııa ınfraqurylymdyq ınvestıııalar banki arqyly qarajat usynýdy ulǵaıtýǵa nıetti.
Qytaı iskerlik jobalardy júzege asyrýda jáne ınvestıııalardy berýde olardy eshqandaı saıası jaǵdaılarmen eskertpeıtinimen erekshelenedi. Beıjiń ishki isterge aralaspaý jáne óziniń memlekettik qurylym modelin májbúrlemeý saıasatyn únemi ustanyp keledi. Árıne, qaryzdyń tuzaǵyna túsý yqtımaldyǵyn eskermeýge bolmaıdy, biraq ol basqa iri oıynshylarǵa – ınvestıııa men nesıe kózderine de qatysty.
QHR-dyń ekonomıkalyq modeli Ortalyq Azııa elderi baı kóp mólsherde energııa resýrstaryn paıdalanýǵa negizdelgen. Qytaıdyń energetıkalyq resýrstar ımportynyń barlyq kóleminde Túrikmenstan, Qazaqstan jáne Ózbekstannyń úlesi 3,4%-dy quraıdy. Ortalyq Azııadan jetkizilimder Qytaıdyń myrysh ımportynyń 21%-yn, 20,9% qorǵasyn, 10% beıorganıkalyq hımııalyq ónimderdi quraıdy. Qytaıdyń ishki tutynýdy keńeıtýge baǵyty búkil Ortalyq Azııada ekonomıkalyq údetý úshin múmkindik beredi, óıtkeni geografııalyq jaǵynan jaqyn elderge QHR-ǵa eksportty ulǵaıtýdyń perspektıvalary ashylady. Osyǵan baılanysty shıkizattyq sıpatyn jeńý úshin QHR-ǵa taýarlar jetkizilimin ártaraptandyrý problemasy ózekti. Qazaqstan úshin bul elge aýyl sharýashylyǵy eksportyn aıtarlyqtaı keńeıtý perspektıvasy erekshe tartymdy.
Tutastaı alǵanda, óziniń aýqymdy ındýstrııalyq jáne ınvestıııalyq múmkindikterimen qarqyndy damyp kele jatqan Qytaıǵa jaqyndyǵy tutynýshylyq naryqtyń turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna jáne Qazaqstan men basqa da Ortalyq Azııa elderiniń tranzıttik áleýetin tıimdi paıdalanýǵa qolaıly múmkindikter týǵyzady.
Bolat NURǴALIEV,
Qazaqstan Respýblıkasy
SIM janyndaǵy
«Syrtqy saıası
zertteýler ınstıtýty»
AQ basqarma tóraǵasynyń orynbasary
© «Aıqyn» respýblıkalyq qoǵamdyq-saıası gazeti
