Bügınde QHR jahandyq ekonomikanyŋ negızgı draiverlerınıŋ bırıne ainaldy. Ekınşı jahandyq integrasiia siklınıŋ taŋǧalarlyq nätijelerınıŋ bırı – būryn batys sarapşylary «artta qalǧan» jäne «jabyq» üşınşı älem elı retınde qabyldanǧan Qytaidyŋ qarqyndy damuy. Qytaidyŋ qysqa merzımde keŋestık stildegı josparly ekonomikadan tiımdı aralas tiptegı naryqtyq modelge salystyrmaly türde auyrtpalyqsyz köşuge qalai qol jetkızgenı kürdelı taldau jasauǧa laiyqty.
Älemdık täjıribede ırı ekonomikanyŋ 40 jyl ışınde orta eseppen jylyna 9,5% qarqynmen damyp, resessiiany bylai qoiǧanda, eşqaşan terıs mänge ie bolmaǧan QHR-dan basqa presedentı joq. 1978 jyly «reforma men aşyqtyq saiasatynyŋ» bastapqy kezeŋınde QHR ekonomikasynyŋ kölemı şamamen 368 milliard iuandy qūrady. Al 2021 jyly Qytaidyŋ JIÖ-sı 276 ese ösıp, 101,6 trln iuandy nemese 15,7 trillion dollardy qūrady. Qytai älemdegı ekınşı ırı ekonomika märtebesın aldy, onyŋ älemdık JIÖ-degı ülesı 1978 jylǧy 1,8% -dan 2020 jyly 17% -ǧa deiın östı. Būl körsetkış boiynşa QHR AQŞ-tan keiıngı ekınşı orynda tūr. Qytaidyŋ taŋǧalarlyq ösuı turaly aitatyn bolsaq, şeteldık sarapşylar aluan türlı tüsındırme beredı. Bıraq köbıne ony Qytai bilıgı syrttan eşkımnen almai, özderı damytqan reformalardyŋ sättı ülgısı dep ataidy. Şeteldık sarapşylardyŋ QHR ekonomikasynyŋ «qatty qonu» yqtimaldyǧy jäne onyŋ ösu qarqynynyŋ tömendeuı turaly, tıptı Qytailyq «ekonomikalyq ǧajaiyptyŋ» aiaqtaluy turaly boljamdary qate bolyp şyqty. Būl eldegı joǧary ösu qarqyny halyqaralyq qarjy-ekonomikalyq daǧdarys kezeŋınde de saqtaldy. Pandemiiaǧa qaramastan 2020 jyly, kürt ekonomikalyq qūldyraudan keiın, Qytai tez qalpyna kele bastady jäne ösımdı (+2,3%) körsetken jalǧyz el boldy, būl onyŋ ekonomikasynyŋ tūraqtylyǧyna taǧy bır ret dälel bola alady. 2021 jyly Qytai JIÖ ösımı 6% -dan astam qalpyna keledı dep kütedı. Geosaiasi bäsekelestık pen sauda soǧystarynyŋ örşuı düniejüzılık ekonomikalyq keŋıstıktıŋ bytyrauyna äkep soqtyrady. Özınıŋ damuyndaǧy syrtqy faktorlar rölınıŋ tömendeuıne qaramastan Qytaidyŋ özı «Bır beldeu, bır jol» bastamasynda aiqyn körınetın jahandanu üderısıne qatysudan bas tartpaidy. Aşyqtyq pen öz küşıne süienu araqatynasy Qytaida dialektikalyq türde tüsındırıledı: aşyqtyq arqyly öz küşıne süienu qabıletın nyǧaitu jäne öz küşıne süiene otyryp, ekonomikany odan da keŋırek aşu. Qazır QHR ekonomikalyq qūrylymyn qaita tepe-teŋdıkke keltıru jäne eksport pen investisiiaǧa täueldılıktı azaitu, sondai-aq ışkı tūtynu men qyzmet körsetu salasyn ūlǧaitu arqyly Qytaidyŋ ekonomikalyq damuynyŋ negızgı baǧytyn özgertu jalǧasuda. Qytai önerkäsıptık öndırıstıŋ belgılı bır segmentterınde özınıŋ Batysqa tehnologiialyq täueldılıgın joiudy közdeidı. Qazır būl el bükıl damuşy älemdegı urbanizasiia, industriialandyru jäne ǧylymi-tehnikalyq progress prosesterıne jetekşılık etedı. Būl el eŋ ırı önerkäsıptık öndıruşınıŋ ornyn ielendı: 2010 jyldardyŋ ortasynda älemdık sement öndırısınıŋ 60%, bolattyŋ 50%, aliuminiidıŋ 55%, myryş pen qorǧasynnyŋ 40% -dan astamy jäne avtomobilderdıŋ 27%-y Qytaiǧa tiesılı. Qytaidyŋ innovasiialyq salalardaǧy, ǧylymi-tehnikalyq progrestıŋ negızgı baǧyttaryndaǧy pozisiiasynyŋ nyǧaiuy öndırıletın JIÖ-de köp bılımdı qajetsınetın sektor ülesınıŋ özgeruın anyq körsetedı. Bügınde QHR hai-tek sektorynyŋ ülesı 35%-dan asady (AQŞ-ta – 38%). Soŋǧy onjyldyqtarda quatty sekırıs jasai otyryp, Qytai älemdık tehnologiialyq öndırıstegı ülesı boiynşa 2008 jyly Japoniiany, 2012 jyly EO-ny basyp ozdy jäne Amerika Qūrama Ştattaryna jaqyndady. Sondai-aq ol köp bılımdı qajetsınetın sektor önımderınıŋ älemdık eksportynda jetekşı oryn alady (24%). 2001 jyly DSŪ-ǧa kırgennen keiın QHR-dyŋ eksporttyq sektory qarqyndy dami bastady: 2009 jyly QHR tauar eksporty kölemı boiynşa 1-orynǧa şyǧyp, sol orynda myqtap otyr. Bügınde Qytai köptegen tauar naryǧynyŋ jaǧdaiyn, şikızatqa degen sūranysty jäne jalpy älemdık ekonomikanyŋ damuynyŋ tūraqtylyǧyn aitarlyqtai deŋgeide aiqyndaidy. Qazırgı Qytai ırı halyqaralyq investorǧa ainaluda. Soŋǧy jyldary QHR AQŞ pen Japoniiamen bırge älemdegı eŋ ırı investorlardyŋ üştıgıne kırdı. Qytailyq investorlar taŋdamaly täsıldı ūstanyp, kapitaldyŋ qauıpsızdıgı men özara tiımdılık negızınde olardyŋ tiımdı investisiialanuyna kepıldık beretın elderge barady. Qytaidyŋ ekonomikalyq serıktesterı üşın auqymdy bırlesken jobalardy jüzege asyruda jaŋa jūmys oryndaryn qūru erekşe maŋyzǧa ie. Soŋǧy 40 jylda jan basyna şaqqandaǧy JIÖ-nı 50 eseden astam köbeitken Qytai ortaşa tabysy bar elder sanatyna endı. BŪŪ-nyŋ qoldanystaǧy standarttaryna säikes, eldegı 700 millionnan astam adam kedeilıkten şyqty, būl bükıl älemdegı osy sannyŋ 70%-dan astamyn qūraidy. Qazırgı älemdık saudada Qytai 400 milliondyq orta tapqa ie, eŋ ırı jäne tanymal älemdık naryq. Eskı industrialdy ortalyqtardyŋ naryqtaryndaǧy sūranystyŋ toqyrauyna bailanysty Qytaidyŋ eksporttyq baǧyty bolaşaǧyn joǧalta bastady, būl ekonomikalyq strategiianyŋ auyrlyq ortalyǧynyŋ ışkı sūranysqa auysuyn aldyn ala anyqtady. Osylaişa, tauar eksportynyŋ JIÖ-ge qatynasy 2008 jyly 32%-dy qūrady, al 2019 jyly būl körsetkış 17%-ǧa deiın tömendedı. QHR-daǧy bır jarym milliardtyq ışkı naryq keŋeiuın jalǧastyruda jäne köptegen şeteldık korporasiia «Qytaida Qytai üşın jasa» ūranyn qabyldap, ıs jüzınde qytailyq biznestıŋ bır bölıgı bola bastady. Qazırgı Qytai qaida bara jatyr? Tarihi qysqa merzım ışınde ekonomikalyq jäne basqa reformalardyŋ keşenın jüzege asyra otyryp, el qol jetkızgen jetıstıkterge süienudı maqsat etedı. Osylaişa, QHR töraǧasy Si Szinpin HHI ǧasyrdyŋ Jıbek joly ideiasyn alǧa tartty jäne 2035 jylǧa deiın sosialistık modernizasiianyŋ bırınşı kezeŋın aiaqtap, Qytai ūltynyŋ qaita örleuın jäne QHR-dyŋ 100 jyldyǧy toilanatyn 2049 jylǧa qarai ony zamanaui quatty sosialistık derjavaǧa ainaldyruǧa auqymdy maqsat qoidy. Osylaişa, 30 jyldyŋ ışınde Qazaqstannyŋ şyǧys şekaralaryna jaqyn maŋda eŋ ırı qarqyndy ekonomika örkendedı, būl keibır sarapşylardyŋ boljamdary boiynşa 2028 jylǧa qarai ǧalamşarymyzdaǧy nömırı bırınşı ekonomikaǧa ainalady. QHR-dyŋ tehnologiialyq, qarjylyq jäne öndırıstık quat tūrǧysynan tolyqqandy quat ortalyǧyna ainaluy ekonomikalyq manevr jasau men Qytaidyŋ körşıles elderınıŋ ısker toptarynyŋ türlı jobasyn jüzege asyru örısın edäuır keŋeitedı. Būdan basqa, QHR-dyŋ industrialdyq kapitaly şetelde qoldanudyŋ jaŋa baǧyttaryn ızdeidı. Būl rette qarajattyŋ negızgı bölıgı tıkelei investisiialar, nesieler, jeŋıldetılgen nesieler, ekıjaqty negızdegı granttar arqyly bölınetın bolady. Beijıŋ sonymen bırge Aziia damu bankı jäne Aziia infraqūrylymdyq investisiialar bankı arqyly qarajat ūsynudy ūlǧaituǧa niettı. Qytai ıskerlık jobalardy jüzege asyruda jäne investisiialardy berude olardy eşqandai saiasi jaǧdailarmen eskertpeitınımen erekşelenedı. Beijıŋ ışkı ısterge aralaspau jäne özınıŋ memlekettık qūrylym modelın mäjbürlemeu saiasatyn ünemı ūstanyp keledı. Ärine, qaryzdyŋ tūzaǧyna tüsu yqtimaldyǧyn eskermeuge bolmaidy, bıraq ol basqa ırı oiynşylarǧa – investisiia men nesie közderıne de qatysty. QHR-dyŋ ekonomikalyq modelı Ortalyq Aziia elderı bai köp mölşerde energiia resurstaryn paidalanuǧa negızdelgen. Qytaidyŋ energetikalyq resurstar importynyŋ barlyq kölemınde Türıkmenstan, Qazaqstan jäne Özbekstannyŋ ülesı 3,4%-dy qūraidy. Ortalyq Aziiadan jetkızılımder Qytaidyŋ myryş importynyŋ 21%-yn, 20,9% qorǧasyn, 10% beiorganikalyq himiialyq önımderdı qūraidy. Qytaidyŋ ışkı tūtynudy keŋeituge baǧyty bükıl Ortalyq Aziiada ekonomikalyq üdetu üşın mümkındık beredı, öitkenı geografiialyq jaǧynan jaqyn elderge QHR-ǧa eksportty ūlǧaitudyŋ perspektivalary aşylady. Osyǧan bailanysty şikızattyq sipatyn jeŋu üşın QHR-ǧa tauarlar jetkızılımın ärtaraptandyru problemasy özektı. Qazaqstan üşın būl elge auyl şaruaşylyǧy eksportyn aitarlyqtai keŋeitu perspektivasy erekşe tartymdy. Tūtastai alǧanda, özınıŋ auqymdy industriialyq jäne investisiialyq mümkındıkterımen qarqyndy damyp kele jatqan Qytaiǧa jaqyndyǧy tūtynuşylyq naryqtyŋ tūraqty äleumettık-ekonomikalyq damuyna jäne Qazaqstan men basqa da Ortalyq Aziia elderınıŋ tranzittık äleuetın tiımdı paidalanuǧa qolaily mümkındıkter tuǧyzady.Bolat NŪRǦALİEV, Qazaqstan Respublikasy SIM janyndaǧy «Syrtqy saiasi zertteuler instituty» AQ basqarma töraǧasynyŋ orynbasary
© «Aiqyn» respublikalyq qoǧamdyq-saiasi gazetı
Ūqsas jaŋalyqtar
