ۋاقىتىندا ءجالاڭتوس ءباھادۇر بيلەگەن قالا اتىمەن
قوسا ايتىلاتىن وسى ءسوز ورالىمى
وزبەك اعايىننىڭ اراسىندا ۇشىراسادى ما ەكەن؟
زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمىنشا، وزبەكستاننىڭ سامارقان وبلىسىنىڭ قىشلاقتارىندا ەجەلگى سوعدىنىڭ وتىرىقشىلىق ءداستۇرى مەن كوشپەندى تۇركى حالىقتارىنىڭ بايىرعى سالت-ساناسى ءۇش مىڭجىلدىق مەزگىل مۇعدارىندا ءوزارا كىرىگىپ كەتكەن كورىنەدى.
بۇل ايماقتا كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن ساتتە قىستىڭ قاۋقارى قايتىپ، كوكتەمنىڭ كورىگى قىزادى. القاپتارعا ءدان سەبىلىپ، باۋ-باقشادا جەمىس اعاشتارى شەشەك اتادى. تاۋدان تومەن جۇيتكىگەن ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەر ەرىگەن قاردىڭ ەسەبىنەن ارناسىنان اتقىپ، جۇلگە بويلاپ جايىلادى. شابىندىقتاردا كوك مايسا ءشوپتىڭ ءيسى اڭقىپ، تابيعات تىڭنان تىنىس اشادى.
كۇندى كيە تۇتقىزىپ، وتقا سىيىنتقان ءزاردوش ءداستۇرى سالتاناتقا تولى سيپاتىمەن جارىق پەن جىلۋدىڭ، جارالۋ مەن جاڭارۋدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتەدى. سودان دا شىعار، ءامۋ مەن سىر اراسىنا تەرىستىكتەن ات سابىلتقان كوشپەندىلەر، تۇستىكتەن ىرگە تەپكەن مۇسىلمان قونىسكەرلەرى بىتىمشىلىككە بارىپ، وسى ۇلىق مەيرامنان بارقادار بايىز تاپقان. مەملەكەتتىك مارتەبە بەرگەن.
سامارقان وڭىرىندە ناۋرىزدى قارسى الۋ ءۇشىن اقپاننىڭ سوڭىنا قاراي ادەپكى ازىرلىك باستالىپ كەتەدى. قار استىنان قىزعالداق قىلتيىسىمەن، بالا بىتكەن ۋىسىن قىرمىزى گۇلگە تولتىرىپ، ءۇي-ءۇيدى جاعالاۋعا كىرىسەدى. ءجاي جۇرمەيدى – عۇرىپتىق ولەڭ ايتا كەلەدى.
«بايشەشەگىم بويلاندى،
قازان تولى ايران-دى،
ايرانىڭدى بەرمەسەڭ،
قازان-تاباق ويران-دى»
(وزبەكشەسى: بويچەچاگيم بويلاندي،
كوزون تولا ايروندير،
ايرونينگدان بەرماسانگ،
كوزون تاۆوگينگ ۆايروندير»), - دەپ تابالدىرىقتىڭ الدىندا تۇرىپ الادى (ونى اتاقتى «ياللا» توبى انگە قوسىپ، ۇلكەن ساحناعا الىپ شىققانى دا بەلگىلى). مىرزالىعى مەن مارتتىگىنە قاراي، بالالارعا ءۇي يەلەرىنىڭ ءبىرى ءتاتتى ۇلەستىرىپ، ءبىرى اقشا ۇستاتىپ جاتادى. قازاقتىڭ «جاراپازانىنا» ۇقسايدى ەمەس پە؟
كەلىنشەكتەر مەرەكەلىك ەڭ باستى تاعام – سۇمەلەك جاساۋ ءۇشىن كۇنى بۇرىن بيدايدىڭ ۇرىعىن ەگەدى. ونىڭ قالاي بوي تارتقانىنا قاراپ بولاشاق استىقتىڭ بىتىگىن بولجايدى. ناۋرىز كەلەردە بيدايدىڭ وسكىنىن اعاش ىدىسقا سالىپ ۇنتاپ، قايناردىڭ سۋىمەن قانىقتىرادى دا، استىنا باياۋ وت جاعىلعان ۇلكەن قازاننىڭ ىشىندە قايناتادى. ۇستىنە ۇن قوسادى جانە سابى ۇزىن اعاش قاسىقپەن ارالاستىرادى.
تاعام كۇيىپ كەتپەۋى ءۇشىن تاۋ وزەنىنىڭ ۇساق تاستارىن نەمەسە قابىعى شاعىلماعان گرەك جاڭعاعىن مىندەتتى تۇردە 21 ءتۇيىر ەتىپ سالادى. وشاقتىڭ باسىنا تەك ايەلدەر عانا جىبەرىلەدى. ولار ءان شىرقايدى، بي بيلەيدى، ءازىل ايتىسادى، ولەڭ شىعارىسادى. ءراسىم التى-جەتى، كەيدە توعىز-ون ساعاتقا سوزىلادى. دايىندالىپ، تاڭ اسىرىلعان قوڭىر ءتۇستى ءدامدى تاعام قانت قوسپاي-اق ءتىلدى ۇيىرەدى جانە دارۋمەندەرگە باي بولادى.
ەركەكتەر جاعى بۇل كەزدە سەمىز قويدىڭ ەتىنەن وزگەشە ءبىر تاعام - حاليم نەمەسە حاليسا پىسىرەدى. مۇنان بولەك، تاندىردان شىققان جاس جالبىزدى سامسا مەن ايرىقشا قۇرامدى پالاۋ ارنايى توقىما جاپقىش توسەلگەن داستارقاننىڭ ءسانىن كەلتىرەدى.
ناۋرىزدىڭ قارساڭىندا «جەرگە ۇرىق قاداۋ» («ەرگا ۋرۋگ كاداش») دەپ اتالاتىن سۇدىگەر مەرەكەسى وتكىزىلەدى. قىشلاقتىڭ بۇكىل تۇرعىنى ەگىس تانابىنا شىعىپ، ەل اقساقالى سوقاعا جۇپ وگىز جەگەدى دە، مۇيىزدەرىنە اشىق ءتۇستى شۇبەرەك بايلايدى. سودان سوڭ القاپقا العاشقى تۇرەن تۇسەدى. جىرتىلعان جەردىڭ بويىمەن جالاڭاياق ءسابي ءتاي-ءتاي قادام باسادى. مۇنان كەيىن اۋىل-ايماقتىڭ ەڭ سىيلى ادامدارى اتىزعا بيدايدىڭ ءدانىن شاشادى. وسى كۇننەن باستاپ جەمىس-جيدەك ەگۋگە دە رۇقسات ەتىلەدى.
ال شاباندوز جىگىتتەر كۋپكاري (كوكپار) تارتىسۋعا دايىندالىپ، جىلقىلارىن باپتايدى. سامارقاننىڭ ماڭىندا – ۋرگۋت (ىركىت) تۇمەنىنە جاقىن جەردە تۋفحونا جانە اقتاۋعا تاياۋ تۇستا كوشراباد دەپ اتالاتىن تانىمال مەكەندەر بار. مىنە، تاپ سول ورىنداردا ناۋرىز مەيرامىنىڭ شىرقاۋ شەگى – كۋپكاري سايىسى وتەدى. جالپى، كارى تاريحقا جۇگىنسەك، بىردە-ءبىر توي، بىردە-ءبىر جارمەڭكە، ءتىپتى حاننىڭ تاققا ءمىنۋ سالتاناتى وسى كۋپكاريسىز بولماعان.
كۋپكاري ۇلكەن عۇرىپتىق ءمان يەمدەنىپ، جاس جىگىتتەردى باقتاشىلىق پەن جاۋگەرشىلىككە باۋلۋدىڭ سالتىنا اينالعان. جەڭىمپازدارعا تۇيە بايلاعان، ات مىنگىزگەن، قوي جەتەكتەتكەن نەمەسە باسقالاي قىمبات دۇنيەلەر تارتۋ ەتكەن. «ءباھادۇر» دەپ داڭقىن اسىرعان. تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن سوزىلاتىن، جۇزدەگەن شاباندوز قاتىساتىن كۋپكاري تارتىسقا ەشكىنىڭ، بۇزاۋدىڭ نەمەسە قويدىڭ تەرىسى تۇسكەن. وزبەكتەر كۋپكاريدى «ۇلاق» دەپ تە (بىزدىڭشە «لاقپەن» بىردەي) اتايدى. ويىن ەرەجەسىنىڭ قازاقتىڭ كوكپارىنان كوپ ايىرماسى جوق ەسەپ.
وزبەكستاننىڭ ءار ايماعىنىڭ جاڭا كۇندى قارسى الۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. مىسالى، بايسىندا (سۋرحانداريا وبلىسى) تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا وسكەن ارشانىڭ ۇشار باسىن كۇن ساۋلەسى شالعان كەزدە ناۋرىز كەلدى دەپ ساناعان. شاحريزابستا (قاشقاداريا وبلىسى) ءبۇر جارعان اعاشتاردى اينالا تويلاعان: بي بارىسىندا قىزدار مەن جىگىتتەرگە تيەسىلى ەكى جارتى شەڭبەر ءبىرتۇتاس دوڭگەلەككە اينالعان. ال سامارقاننىڭ سالتى وزىنشە: 1) وت جاعۋ جانە وبي-راحمات ارىعىنا الاۋ اپارۋ – الاستاۋ ءراسىمى; 2) سول ارىقتىڭ سۋىنا شومىلۋ – ەسكى جىلدىڭ كۇنالارىنان تازارۋ ءتاسىلى; 3) استرولوگيالىق بولجامدار ايتۋ – كەلەر جىلى بالە-جالا جەرگە ەنسىن، اينالىپ ءوتسىن دەگەن تىلەك; 4) جەتى پايعامبارعا باعىشتالعان «حافت ساليام» دۇعاسى جازۋلى قاعاز باتىرىلعان سۋدى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تۇگەل ءىشۋى – اۋرۋ-سىرقاۋ مەن اپاتتان ساقتانۋ امالى; 5) «قازان تولدى» ىرىمىن جاساۋ – اق مول، ىرىس كوپ بولسىن دەگەن نيەت; 6) قابىعى بويالعان جۇمىرتقالاردى ءوزارا سىيعا تارتۋ – كونەدەن قالعان، بىراق ءمان-ماعىناسى بەلگىسىزدەۋ ءداستۇر; 8) بيىك تاۋلى جەرلەرگە ورلەۋ – مەرەيى ۇستەم، دارەجەسى جوعارى بولۋعا ۇمتىلۋشىلىق; 9) ءبىر-بىرىنە قوناققا بارۋ – باۋىرلاستىق پەن سىيلاستىق كورىنىسى; 10) ەپيكالىق قاھارمان سياۆۋشتىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا اپارىپ اتەش باۋىزداۋ – جاراتقاننىڭ قۇرمەتىنە قۇرباندىق شالۋ، ت.ب. ويلانا قاراساق، كەيبىرى حريستياندىق عۇرىپتاردى ەسكە تۇسىرەتىندەي مە، قالاي...
ال ەندى «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى سامارقاننىڭ كوك تاسى ەريدى ء(جىبيدى)» دەگەن تىركەستىڭ توركىنى قايدان شىققاندىعى تۋرالى سان بولجام ايتىلادى. قالاي دەسەك تە، ءبىر نارسە انىق: ول – سامارقانداعى اقساق تەمىر سوقتىرعان ءتورت قاباتتى كوك سارايدا اتاقتى كوك تاستىڭ بولعاندىعى. الىس-جاقىننان كەلگەن مارتەبەلى قوناقتار مەن ەلشىلەردى قابىلداردا ءامىرشى جايعاسقان وسى مارمار تاقتىڭ ۇستىندە كەيىننەن بۇقار بيلەۋشىلەرىن اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرۋ ءراسىمى جۇزەگە اسىرىلعان. ف.بروكگاۋز بەن ي.ەفروننىڭ «ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە» بۇل كوك تاس (ولاردىڭ سيپاتتاۋىنشا قاراسۇر ءتۇستى) كولەمى – 4 ارشىن 9 ۆەرشوك ح 2 ارشىن 11/2 ۆەرشوك ح 14 ۆەرشوك پارالەلەپيپەد تۇرىندە سۋرەتتەلەدى. بەلگىلى ورىس سۋرەتشىسى ۆ.ۆەرەششاگين دە ءوز ەستەلىكتەرىندە «كەرەمەت بەدەرلى ورنەگى بار اق ءمارماردىڭ ۇلكەن كەسەگى» دەپ بەينەلەگەن كوك تاستى 1868 جىلى كوك سارايعا توقتاعان گەنەرال كاۋفمانمەن بىرگە ءجيى تاماشالاعانىن جازادى.
وسىعان وراي، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «سامارقاننىڭ كوك تاسىنىڭ جىبۋىنە (ەرۋىنە)» سيمۆوليكالىق سيپات دارىتادى دا، ناۋرىزدى قۇل قۇرىقتان، كۇڭ سىرىقتان قۇتىلىپ، «حان قاراشانىڭ ەسىگىنەن قاراپ، قاراشا حاننىڭ تورىنە شىعاتىن كۇن» دەگەن تۇسىنىكتىڭ اياسىندا توپشىلايدى. ياعني ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ءامىر تەمىردىڭ قاھارى ازايىپ، قايىرىمى اسىپ، سودان قالىپتاسقان سالتتىڭ سارقىنشاق ءسوزى مە دەپ پايىمدايدى.
وكىنىشكە قاراي، وزبەك اعايىننىڭ فولكلورلىق ياكي باسقا مادەني مۇراسىنان «سامارقاننىڭ كوك تاسى ءجىبىدى (ەرىدى)» دەگەنگە سايكەسەتىن دەرەكتى جولىقتىرا المادىق.
البەتتە، قازاق ۇعىمىندا بۇل قۇبىلىستىڭ استارىن كوزى تۇسسە – جەردىڭ توڭ كەۋدەسىن، نازارلانسا – تاستى دا ءجىبىتىپ جىبەرەتىن قىزىر اتانىڭ ميفتىك بەينەسىمەن بايلانىستىرۋ بار ەكەندىگىن دە ەسكەرگەن ءجون...
امانتاي ءشارىپ،
قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى
