Uaqytynda Jalaŋtös bahadür bilegen qala atymen
qosa aitylatyn osy söz oralymy
özbek aǧaiynnyŋ arasynda ūşyrasady ma eken?
Zertteuşılerdıŋ paiymynşa, Özbekstannyŋ Samarqan oblysynyŋ qyşlaqtarynda ejelgı Soǧdynyŋ otyryqşylyq dästürı men köşpendı türkı halyqtarynyŋ baiyrǧy salt-sanasy üş myŋjyldyq mezgıl mūǧdarynda özara kırıgıp ketken körınedı. Būl aimaqta kün men tün teŋelgen sätte qystyŋ qauqary qaityp, köktemnıŋ körıgı qyzady. Alqaptarǧa dän sebılıp, bau-baqşada jemıs aǧaştary şeşek atady. Taudan tömen jüitkıgen ülkendı-kışılı özender erıgen qardyŋ esebınen arnasynan atqyp, jülge boilap jaiylady. Şabyndyqtarda kök maisa şöptıŋ isı aŋqyp, tabiǧat tyŋnan tynys aşady.Kündı kie tūtqyzyp, otqa syiyntqan Zärdöş dästürı saltanatqa toly sipatymen jaryq pen jyludyŋ, jaralu men jaŋarudyŋ mereiın üstem etedı. Sodan da şyǧar, Ämu men Syr arasyna terıstıkten at sabyltqan köşpendıler, tüstıkten ırge tepken mūsylman qonyskerlerı bıtımşılıkke baryp, osy ūlyq meiramnan barqadar baiyz tapqan. Memlekettık märtebe bergen.
Samarqan öŋırınde Nauryzdy qarsy alu üşın aqpannyŋ soŋyna qarai ädepkı äzırlık bastalyp ketedı. Qar astynan qyzǧaldaq qyltiysymen, bala bıtken uysyn qyrmyzy gülge toltyryp, üi-üidı jaǧalauǧa kırısedı. Jäi jürmeidı – ǧūryptyq öleŋ aita keledı.
«Bäişeşegım boilandy,
Qazan toly airan-dy,
Airanyŋdy bermeseŋ,
Qazan-tabaq oiran-dy»
(özbekşesı: Boichechagim boilandi,
Kozon tola airondir,
Aironingdan bermasang,
Kozon tavoging vairondir»), - dep tabaldyryqtyŋ aldynda tūryp alady (Ony ataqty «Iаlla» toby änge qosyp, ülken sahnaǧa alyp şyqqany da belgılı). Myrzalyǧy men märttıgıne qarai, balalarǧa üi ielerınıŋ bırı tättı ülestırıp, bırı aqşa ūstatyp jatady. Qazaqtyŋ «jarapazanyna» ūqsaidy emes pe?
Kelınşekter merekelık eŋ basty taǧam – sümelek jasau üşın künı būryn bidaidyŋ ūryǧyn egedı. Onyŋ qalai boi tartqanyna qarap bolaşaq astyqtyŋ bıtıgın boljaidy. Nauryz kelerde bidaidyŋ öskının aǧaş ydysqa salyp ūntap, qainardyŋ suymen qanyqtyrady da, astyna baiau ot jaǧylǧan ülken qazannyŋ ışınde qainatady. Üstıne ūn qosady jäne saby ūzyn aǧaş qasyqpen aralastyrady.Taǧam küiıp ketpeuı üşın tau özenınıŋ ūsaq tastaryn nemese qabyǧy şaǧylmaǧan grek jaŋǧaǧyn mındettı türde 21 tüiır etıp salady. Oşaqtyŋ basyna tek äielder ǧana jıberıledı. Olar än şyrqaidy, bi bileidı, äzıl aitysady, öleŋ şyǧarysady. Räsım alty-jetı, keide toǧyz-on saǧatqa sozylady. Daiyndalyp, taŋ asyrylǧan qoŋyr tüstı dämdı taǧam qant qospai-aq tıldı üiıredı jäne därumenderge bai bolady.
Erkekter jaǧy būl kezde semız qoidyŋ etınen özgeşe bır taǧam - halim nemese halisa pısıredı. Mūnan bölek, tandyrdan şyqqan jas jalbyzdy samsa men airyqşa qūramdy palau arnaiy toqyma japqyş töselgen dastarqannyŋ sänın keltıredı.Nauryzdyŋ qarsaŋynda «jerge ūryq qadau» («erga urug kadaş») dep atalatyn südıger merekesı ötkızıledı. Qyşlaqtyŋ bükıl tūrǧyny egıs tanabyna şyǧyp, el aqsaqaly soqaǧa jūp ögız jegedı de, müiızderıne aşyq tüstı şüberek bailaidy. Sodan soŋ alqapqa alǧaşqy türen tüsedı. Jyrtylǧan jerdıŋ boiymen jalaŋaiaq säbi täi-täi qadam basady. Mūnan keiın auyl-aimaqtyŋ eŋ syily adamdary atyzǧa bidaidyŋ dänın şaşady. Osy künnen bastap jemıs-jidek eguge de rūqsat etıledı.
Al şabandoz jıgıtter kupkari (kökpar) tartysuǧa daiyndalyp, jylqylaryn baptaidy. Samarqannyŋ maŋynda – Urgut (Irkıt) tümenıne jaqyn jerde Tufhona jäne Aqtauǧa taiau tūsta Koşrabad dep atalatyn tanymal mekender bar. Mıne, tap sol oryndarda Nauryz meiramynyŋ şyrqau şegı – kupkari saiysy ötedı. Jalpy, kärı tarihqa jügınsek, bırde-bır toi, bırde-bır järmeŋke, tıptı hannyŋ taqqa mınu saltanaty osy kupkarisyz bolmaǧan.Kupkari ülken ǧūryptyq män iemdenıp, jas jıgıtterdı baqtaşylyq pen jaugerşılıkke bauludyŋ saltyna ainalǧan. Jeŋımpazdarǧa tüie bailaǧan, at mıngızgen, qoi jetektetken nemese basqalai qymbat dünieler tartu etken. «Bahadür» dep daŋqyn asyrǧan. Taŋnyŋ atysynan künnıŋ batysyna deiın sozylatyn, jüzdegen şabandoz qatysatyn kupkari tartysqa eşkınıŋ, būzaudyŋ nemese qoidyŋ terısı tüsken. Özbekter kupkaridy «ūlaq» dep te (bızdıŋşe «laqpen» bırdei) ataidy. Oiyn erejesınıŋ qazaqtyŋ kökparynan köp aiyrmasy joq esep.
Özbekstannyŋ är aimaǧynyŋ Jaŋa Kündı qarsy alu erekşelıkterı bar. Mysaly, Baisynda (Surhandariia oblysy) taudyŋ eŋ biık şyŋynda ösken arşanyŋ ūşar basyn kün säulesı şalǧan kezde Nauryz keldı dep sanaǧan. Şahrizabsta (Qaşqadariia oblysy) bür jarǧan aǧaştardy ainala toilaǧan: bi barysynda qyzdar men jıgıtterge tiesılı ekı jarty şeŋber bırtūtas döŋgelekke ainalǧan. Al Samarqannyŋ salty özınşe: 1) ot jaǧu jäne Obi-Rahmat aryǧyna alau aparu – alastau räsımı; 2) sol aryqtyŋ suyna şomylu – eskı jyldyŋ künälarynan tazaru täsılı; 3) astrologiialyq boljamdar aitu – keler jyly bäle-jala jerge ensın, ainalyp ötsın degen tılek; 4) jetı paiǧambarǧa baǧyştalǧan «haft saliam» dūǧasy jazuly qaǧaz batyrylǧan sudy otbasy müşelerınıŋ tügel ışuı – auru-syrqau men apattan saqtanu amaly; 5) «qazan toldy» yrymyn jasau – aq mol, yrys köp bolsyn degen niet; 6) qabyǧy boialǧan jūmyrtqalardy özara syiǧa tartu – köneden qalǧan, bıraq män-maǧynasy belgısızdeu dästür; 8) biık tauly jerlerge örleu – mereiı üstem, därejesı joǧary boluǧa ūmtyluşylyq; 9) bır-bırıne qonaqqa baru – bauyrlastyq pen syilastyq körınısı; 10) epikalyq qaharman Siiavuştyŋ beiıtınıŋ basyna aparyp äteş bauyzdau – jaratqannyŋ qūrmetıne qūrbandyq şalu, t.b. Oilana qarasaq, keibırı hristiandyq ǧūryptardy eske tüsıretındei me, qalai...Al endı «Ūlystyŋ ūly künı Samarqannyŋ kök tasy eridı (jıbidı)» degen tırkestıŋ törkını qaidan şyqqandyǧy turaly san boljam aitylady. Qalai desek te, bır närse anyq: ol – Samarqandaǧy Aqsaq Temır soqtyrǧan tört qabatty Kök Saraida ataqty kök tastyŋ bolǧandyǧy. Alys-jaqynnan kelgen märtebelı qonaqtar men elşılerdı qabyldarda ämırşı jaiǧasqan osy märmär taqtyŋ üstınde keiınnen Būqar bileuşılerın aq kiızge salyp han köteru räsımı jüzege asyrylǧan. F.Brokgauz ben İ.Efronnyŋ «Ensiklopediialyq sözdıgınde» būl kök tas (olardyŋ sipattauynşa qarasūr tüstı) kölemı – 4 arşyn 9 verşok h 2 arşyn 11/2 verşok h 14 verşok paralelepiped türınde suretteledı. Belgılı orys suretşısı V.Vereşagin de öz estelıkterınde «keremet bederlı örnegı bar aq märmärdıŋ ülken kesegı» dep beinelegen kök tasty 1868 jyly Kök Saraiǧa toqtaǧan general Kaufmanmen bırge jiı tamaşalaǧanyn jazady.
Osyǧan orai, keibır zertteuşıler «Samarqannyŋ kök tasynyŋ jıbuıne (eruıne)» simvolikalyq sipat darytady da, Nauryzdy qūl qūryqtan, küŋ syryqtan qūtylyp, «han qaraşanyŋ esıgınen qarap, qaraşa hannyŋ törıne şyǧatyn kün» degen tüsınıktıŋ aiasynda topşylaidy. Iаǧni Ūlystyŋ ūly künı Ämır Temırdıŋ qahary azaiyp, qaiyrymy asyp, sodan qalyptasqan salttyŋ sarqynşaq sözı me dep paiymdaidy.
Ökınışke qarai, özbek aǧaiynnyŋ folklorlyq iaki basqa mädeni mūrasynan «Samarqannyŋ kök tasy jıbıdı (erıdı)» degenge säikesetın derektı jolyqtyra almadyq.
Älbette, qazaq ūǧymynda būl qūbylystyŋ astaryn közı tüsse – jerdıŋ toŋ keudesın, nazarlansa – tasty da jıbıtıp jıberetın Qyzyr Atanyŋ miftık beinesımen bailanystyru bar ekendıgın de eskergen jön...
Amantai ŞÄRIP,
QR ŪǦA korrespondent-müşesı
Ūqsas jaŋalyqtar
