مەن ءوزىم ارىستىڭ سىردارياعا قۇياتىن جەرىندە تۋعانمىن، سول جەردە وسكەنمىن. ول وتىرار دەگەن ءشاھار، قازىرگى ءشاۋىلدىر دەگەن جەر. سوۆحوز ورتالىعى ارىس وزەنىنىڭ بويىندا بولادى دا، ال ءبىر وتدەلەنيەسى سىردىڭ بويىندا بولاتىن.
مۇحتار شاحانوۆ ول كەزدە قىپ-قىزىل جىگىت. ءسوز جازىپ ءويتىپ-ءبۇيتىپ... اۋەلدە قۇداي شىعار، سونان سوڭ مەن مۇحتاردى شىعارىپ العان. «سەن ءسوز جازعاندا ءبىزدىڭ اۋىلدى، ارىستىڭ جاعاسىن ايتاسىڭ دا، سودان سىردىڭ بويىن دا قامتىپ كەتەسىڭ» -دەدىم.
ول كەزدە كرايكوم كومسومول ەدى. قىزىل وردا، جامبىل، شىمكەنت ءۇش وبلىسى كرايكومعا قارايتىن. سولاردىڭ كونفەرەنتسياسىنا مەنى شاقىرعان سوڭ بارعانمىن. بۇل 1964 جىل عوي. بۇل – سول كونفەرەنتسياعا ءبىزدىڭ سۆحوزدىڭ ديرەكتورىن شاقىرعاننان كەيىن باستالعان تىرلىك. نە كەرەك، سونىمەن تاشكەننەن ءبىر پيانينو اكەلىپتى دە، فوەگە قويىپ قويىپتى.
سونىمەن، كونتسەرت بەرىلگەننەن كەيىن سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ساحناعا شىعىپ، مەنى دە شاقىرىپ: «ءشامشى! پيانينوڭ اناۋ تۇر، كىلتىڭ مىناۋ!» -دەپ، كىلتىن بەرگەن ماعان. سودان سوڭ مەن ايتتىم، ەندى: «شەرىم اعا! قازاقتا ماقال بار: «بەرگەن ءمارت ەمەس، العان ءمارت» دەگەن. سوندىقتان، پيانينوڭىزعا ۇلكەن راحمەت! مىنا پۋبليچو، جۇرتتىڭ الدىندا ۋادە بەرەم سىزگە، – اۋىلعا ارناپ ءبىر ءان جازامىن»، – دەدىم. سودان، بۇل ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا ارناپ جازىلعان ءان.
ال ەندى، ءاندى ايتاتىن جاستار عوي. مۇحتارعا ايتىپ، ءتۇسىندىردىم: «سەن مۇحتار، دوروگوي، ارىستىڭ جاعاسىندا قىز بەن جىگىتتى ۇيىمداستىرماساڭ، ەشكىم ايتپايدى. ءاندى دە ايتاتىن قىز بەن جىگىت. قىز بەن جىگىت بولماسا ول ءان جاقسى بولمايدى»-دەدىم. وسىلاي-وسىلاي دەپ «رىباسىن» (بۋىن سانىن) بەرىپ، ءبارىن ءتۇسىندىردىم. سودان كەيىن مۇقتاردىڭ جازعان ءسوزى ەدى.
سىزدەرگە قىسقاشا مۇقتار تۋرالى ايتايىن. مۇحتار ءوزى جەتىم وسكەن جىگىت. ەكى كلاسس شكولدى بىتىرگەن. دۆا كلاسا، دۆۋحكلاسنىم وبرازوۆانيەم چەلوۆەك. شىمكەنتكە الىپ كەلگەن قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ. سودان كەيىن قالعانىن، اتتەستاتتى ۇيىمداستىرىپ بەردىك، نە كەرەك، «ون جىلدىقتى ءبىتىردى» دەگەن. (جۇرتتىڭ كۇلكىسى، «تەحاسشالاپ» دەسەڭىزشى!»-دەگەن داۋىستار ەستىلەدى). ە، يا-يا، تەحاس... پەدينستيتۋتقا تۇسىردىك – زاوچنىي دا، زاوچنىي.
مۇقتارعا پۋشكين، لەرمونتوۆ كەلىپ قالىپتى سۇراعىنا، بيلەتىنە. سودان، وتىرا قالىپ ولەڭ جازعان عوي: «مەن ورىستىڭ ولگەن اقىندارى تۇگىل، ءتىرىسىن دە بىلمەيمىن»، -دەپ. ءسويتىپ وقىپ بولدى. ءبارىن ايتىپ قويعانبىز عوي! ءسويتىپ مۇحتار پەدينستيتۋتتى ءبىتىردى. (دۋ كۇلكى).
سودان، «اق بانتيكتى» جازعاندا دا: «كوكە، بانتيگىڭىز نە؟» -دەيدى. «بانتيك – الگى شكولنيتسانىڭ تاعىپ جۇرەتىنى»، دەدىم.
بۇل – ماعان سىيلاعان پيانينوعا جازىلعان ءان. ايتپەسە ءبىز ارىستىڭ جاعاسىندا ەشكىممەن تانىسقان جوقپىز. ەلدىڭ باسىندا بار تىرلىكتى جازۋ دەگەن ءسوز...
«ارسىز بولماي اتاق جوق» (اباي).
كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ «ارىس جاعاسىندا» دەگەن ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىن تالدىقورعانعا بارعاندا اڭگىمەلەگەن ءۇنتاسپا ينتەرنەتتەگى پوشتاما تۇسكەن ەكەن. تىڭداپ، 1973 جىلى قاڭتاردا كۇنى بويى بىرگە جۇرگەندىكتەن، ءشامشى اعانىڭ داۋىسىن جازباي تانىدىم. مەنى ويلاندىرعانى ءشامشى اعانىڭ مۇحتار شاحانوۆ تۋرالى: «سىزدەرگە قىسقاشا مۇقتار تۋرالى ايتايىن. ەكى كلاسس شكولدى بىتىرگەن. دۆا كلاسسا. دۆۋحكلاسسنىم وبرازوۆانيەم چەلوۆەك. سودان كەيىن، نە كەرەك، اتتەستاتتى ۇيىمداستىرىپ بەردىك «ون جىلدىقتى ءبىتىردى» دەگەن. پەدينستيتۋتقا تۇسىردىك – زاوچنىي دا، زاوچنىي! ءسويتىپ وقىپ بولدى. ءبارىن ايتىپ قويعانبىز عوي! ءسويتىپ مۇحتار پەدينستيتۋتتى ءبىتىردى»،- دەگەن سوزدەرى بولدى.
ناقتىلاساق – ءشامشى قالداياقوۆ 1964 جىلى كەزىكتىرگەندە، 22 جاستاعى مۇحتار شاحانوۆتىڭ «ءبىلىمى» ەكى كلاستىق ەكەن. مەكتەپتىڭ باستاۋىش ءبىلىمىن دە الماعان! «بانتيك دەگەن نە؟!» - دەۋىنە قاراعاندا، ول الگى 1-2 كلاستا دا مەكتەپكە بارىپ اۋرە بولماعان.
ە، مەيلى، قۇداي دارىن بەرسە اقىن، كومپوزيتورلار مەكتەپ وقىماي-اق ورتا دەڭگەدەگى شىعارمالار جازعان جاعدايلار تاريحىمىزدا بولعان. «جامبىلدى دا كسرو بيلىگى 1936 جىلى ءبىر ساياساتپەن ماسكەۋدىڭ ساحناسىنا شىعاردى ەمەس پە!؟»-دەپ قويا سالار ەدىك-اۋ.
بىراق، ماسەلە م.شاحانوۆتىڭ بىلىمسىزدىگىندە ەمەس، باستاۋىش مەكتەپتى دە بىتىرمەگەن وعان ۇكىمەتتىڭ «ەكولوگ بولىپ ارال تەڭىزى مەن بالقاش كولىن اپاتتان قۇتقارۋدى» تاپسىرۋىندا. (ونداعى ماقسات – كسرو ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىنا قارسى ءبىرىنشى بوپ كوتەرىلگەن قازاق ساياسي ۇيىمدار قۇرماسىن دەپ، نازارىن باسقا جاققا بۇرۋ بولعان). ودان دا سوراقىسى – 2 كلاستىق «ءبىلىمى بار» م.شاحانوۆتى بيلىك قازاقتىڭ تاريحي-قاھارماندىق جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ اقيقاتىن «تۇپكىلىكتى زەرتتەپ، اشاتىن» دەپۋتاتتىق كوميسسيانىڭ توراعاسى ەتىپ تاعايىنداپ، مىڭداعان ازاماتتاردىڭ تارتقان قاسىرەتىن مازاققا اينالدىرعانى.
ال م.شاحانوۆ بيلىكتەگىلىرگە: «اۋ، مەن ساياسي وقيعانى تەكسەرەر زاڭگەر ەمەسپىن عوي، ءبىلىمىمنىڭ دەڭگەيىن حالىق بىلمەگەنمەن، سىزدەر بىلەسىزدەر. «كوتەرە الماس شوقپاردى بەلىمە بايلامايىن!» - دەمەدى. ەكى جىل بۇرىن ءوزى، كوتەرىلىسكە قاتىسىپ گازەتتەگى قىزمەتىنەن شىعارىلعان م.اقداۋلەتكە: «كوتتەرىڭ قىشىپ الاڭعا نەگە باردىڭدار؟!» دەگەنىن ۇمىتقان م.شاحانوۆ، بيلىكتىڭ حالىقتى الداۋ ويىنىنا كىردى دە كەتتى.
سىرت ەل م.شاحانوۆتىڭ تەلەديداردان القىن-جۇلقىن سويلەگەنىن كورىپ «تىندىرىپ ءجۇر» دەپ ويلايدى. ال ونىڭ: «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە ۋكرايناداعىداي «گولودومور» ستاتۋسىن تالاپ ەتۋ كەرەك»، - دەگەن ساۋاتسىزدىعىن، جەلتوقساندىقتاردى الەم ەلدەرى «باتىرلار» دەپ وتىرعاندا، م.شاحانوۆ ولارعا: «قايتا قۇرۋ ساياساتىنا سەنىپ الاڭعا اڭعالدىقپەن بارعاندار" دەگەن «ستاتۋس» جاپسىرىپ بەردى. سوندا، قايرات رىسقۇلبەكوۆكە دە باتىر اتاعى «اڭعالدىعى» ءۇشىن بەرىلدى مە!؟
ەندى ءبىر جيىندا م.شاحانوۆ: «الاڭدا اسكەريلەر مەن ميليتسياعا تاس لاقتىرعاندار – كيىمىن اۋىستىرعان كگب قىزمەتكەرلەرى بولاتىن» دەگەن «جاڭالىق» ايتتى. ءسويتىپ، تاس لاقتىرىپ تۇرعان ءساتى سۋرەتكە ءتۇسىپ قالعانى ءۇشىن 4-5 جىلعا سوتتالىپ كەلگەن جەلتوقساندىقتار، م.شاحانوۆتىڭ ايتۋىمەن، كگب قىزمەتكەرلەرى بوپ شىعا كەلدى. «نەگە ولاي ايتاسىڭ؟!» دەگەنىمە، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىپ 1970-1986 جىلدار ارالىعىندا ءۇش رەت سوتتالعان مەنى دە «كگب-نىڭ اگەنتى» دەپ گازەتتەرى ارقىلى نەتۇرلى كۇيە جاعىپ، جۇرەگىمدى ستەناكارديا قىلدى. «سوتقا كەلىپ وسى ءسوزىڭدى دالەلدە!» دەسەم، بەزىپ ءجۇر. ءار جيىنداردا: «جەلتوقساندىقتار اقىن قادىر مىرزاليەۆتى سابايمىز دەگەن» دەپ، بىزگە 1986 جىلى ماسكەۋدىڭ «ەكستريميس، بۇزاقىلار» دەگەن اتاعىن قايتا تاڭۋىن قويماعان سوڭ، ءبىر جيىندا ونىڭ وسى ءسوزى وتىرىك ەكەنى بەتىنە ايتىپ ءۇنىن وشىرگەن ەدىم. ەندى، 1986 جىلى-اق بيلىكتىڭ ءىسى تەرىس ەكەنىن كولبيننىڭ بەتىنە ايتقان باتىر جۇبان مولداعاليەۆكە دە ءتىل تيگىزىپ ءجۇر.
م.شاحانوۆتىڭ دۇمشە ەكەنىن مەن 1990 جىلى-اق بايقاعان ەدىم. ال «ونىڭ كوميسسياسىنا» ەنگىزىلگەن دەپۋتاتتار، زاڭگەرلەر بيلىك بۇيىرعان سوڭ جانە جالاقى ءۇشىن ونىڭ ساۋاتسىزدىعىن «بايقاماسا»، سىرت جۇرت ونىڭ جەكە مەنشىگىندەگى «جالىن» جۋرنالىنىڭ بۇكىل جۋرناليستەرى ينتەرنەتتە وتىرىپ ماقتاعانىنا زومبيلانىپ «ءبىر ەسەك اقىرسا، بارلىق ەسەك اقىرادى»-نىڭ كەبىمەن ءجۇر. قازاقتا «ءمۇيىزى قاراعايداي» اقىن-جازۋشىلار تۇرعاندا، نەلىكتەن كسرو بيلىگى 40 جاستاعى مۇقتار شاحانوۆتىڭ كەشىن ماسكەۋ تورىندە وتكىزدى ەكەن، مۇنى دا ءبىر قيتۇرقى ساياساتىنا پايدالانباق-اۋ!؟» دەپ تە ويلانبادىق. ۇكىمەتتىڭ ونى بۇكىل باق-تاردان باقىلداتىپ قويعانىنا جۇرت زومبيلاندى دا قالدى. «توقپاعى مىقتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەر» دەگەندەي، ءسويتىپ مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىپتارىن دا بىتىرمەگەن كيىز قازىق-م.شاقانوۆ «№1 جەلتوقسانشى» بولىپ جۇرت ساناسىنا ۇكىمەت كۇشىمەن ەنگىزىلدى.
ءوزى جانە بيلىكتىڭ ۇيىمداستىرعان «قايراتكەر» دەگەن ماداعىنا ءوزى سەنىپ قالعان م.شاحانوۆ، بىردە «قازاقستاندىق ۇلت» دەپ اتالۋعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ اشتىق جاريالاماق تا بولدى. شىن مانىندە، ونداي ءسوز الگى «دوكترينانىڭ» ىشىندە جازىلماعان دا ەكەن. سوعان قاراماستان ول: «مەن بيلىكتى رايىنان قايتارماعاندا قازىر ءبارىڭ «قازاق» ەمەس، «قازاقستاندىق ۇلت» دەپ اتالار ەدىڭدەر!» دەپ كەۋدەسىن سوعىپ ءجۇر. (ەگەر بيلىك راس الگىدەي دەسە، قازاقتان بۇرىن بۇعان (ۇلتسىزدانۋعا) ورىستارىمىز قارسى شىققان بولار ەدى).
قىرعىزدا 13 جىل ەلشى بوپ وتىرعاندا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىنان ەش حابارى بولماعانداي، م.شاحانوۆ ەلشىلىكتەن بوساي سالا، ەندى، «ءتىل ماسەلەسىن» ەرتتەپ ءمىنىپ، جەكەشەلەپ الدى. ءتۇرلى جيىنداردا «ماعان «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرگەن ەدى، الۋدان باس تارتتىم» دەگەنىدە م.شاقانوۆتىڭ شاقاداي قىپ-قىزىل وتىرىگىنىڭ ءبىرى. راس. كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان جيىندا ونى وسى اتاققا ۇسىنعان، بىشكەككە م.شاقانوۆقا قوناققا بارىپ قايتقان ا.نالىباەۆ تۇعىن. جۇرت مەنى دە سول جيىندا وسى اتاققا ۇسىنعاندا، مەن: «الاياق ۇكىمەتتەن اتاقتى شاقانوۆتاي الاياقتار السىن!» دەپ، تىزىمنەن ءوز اتىمدى سىزدىرتقانمىن. نالىباەۆ ۇسىنعانمەن، ۇكىمەت وعان الگى اتاقتى بەرۋگە بۇيرىق شىعارعان ەمەس. ەندەشە شاقانوۆ، ۇكىمەت بەرمەگەن اتاقتان قالايشا «باس تارتپاق»؟! جانە ونداي اتاقتى بيلىك نە ءۇشىن بەرمەك، م.شاحانوۆ ءار ءىستىڭ باسىن ءبىر شالىپ اتتانداپ، ەشبىرىن اياقتاماي تاستاپ كەتەتىنى ءۇشىن بە؟!
ينتەرنەتتە وسى تۋرالى ءسوز قوزعالسا «جالىن» جۋرناليستەرى مەن ولارعا زومبيلانعاندار: «مۇقتاردى سىناعانشا، نەگە ونى قولدامايسىڭدار، يا وزدەرىڭ كوتەرمەيسىڭدەر سول ماسەلەلەردى؟» -دەي جونەلەدى. دۇرىس-اق. بىراق ول ەشكىمنىڭ قولداۋىن قاجەت ەتپەيدى دە. ماقسات – تەك شۋلاۋ، ناتيجەگە جەتۋ ەمەس.
مىسالى 1992 جىلدىڭ كۇزىندە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تەكسەرۋ تۋرالى «ازات» قوزعالىسى كونستيتۋتسيالىق سوتقا ارىز بەرگەندە، م.شاحانوۆ سوتقا كەلىپ: «قوزعاماڭدار ول ءىستى، ول مەنىڭ «ءىسىم». مەن ونىڭ «نۇكتەسىن» قويعانمىن» دەپ باجىلداعانىن، نازارباەۆقا بارىپ شاعىمدانىپ، ءىستى قايتادان قاراتقىزباۋعا كۇش سالعانىن، ارينە، الگى ينتەرنەتتەگى جاقتاۋشىلارى بىلمەۋى مۇمكىن.
2005 جىلى جازۋشىلار وداعىنداعى جيىندا: «ءتىل ماسەلەسى ن.نازارباەۆقا حات جولداۋمەن شەشىلمەيتىنىنە 20 جىلدا كوز جەتتى، وزگە دە جولدارمەن جۇمىس جاسايىق» دەگەنىم ءۇشىن م.شاحانوۆ: «بۇل – ەكسترەميزم!» دەپ شوشىسا، ال ميتينگىدە: «ءتىل زاڭى ورىندالۋىن سارىارقا تەاترى ارتىنا تىعىلىپ ەمەس، بيلىكتەگى نۇروتان پارتياسى شتابىنا بارىپ تالاپ ەتۋ كەرەك!» دەگەنىم ءۇشىن مەنى ميليتسياعا ۇستاتىپ جىبەرگەنىن دە ۇيدە جاتىپ «فەيك» باسقىشتار دۇرىس دەي مە؟!
ال ونىڭ ءتىل جايىن ايتىپ شۋلاۋى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىمەن تۇستاس كەلەتىنىن تالاي بايقادىق. سەبەبى بۇل م.شاحانوۆتىڭ ميتينگىلەگەنىن كورگەن ورىستار مەن ورىستىلدىلەردى: «ويباي، مىنا ۇلتشىلدار بيلىككە كەلسە، قازاقشا سويلەۋگە ماجبۇرلەيدى.سوندىقتان بۇرىنعى پرەزيدەنتىمىزگە داۋىس بەرەيىك»، - دەگىزۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان قيتۇرقى. ءسويتىپ 2 كلاسستىق «ءبىلىمى بار» م.شاحانوۆ قازىردە ءوزىنىڭ كوبىكتەن جاساعان كوپ اتاعىنا «قازاق ءتىلىنىڭ اتاسى» دەگەن دە لاۋازىمدى قوسىپ جازىپ ءجۇر.
اۋ، دوكتور، اكادەميك ءتىل ماماندارى، نەگە ءتىل ماسەلەسىن عىلىم كانديداتتىعى دا جوق م.شاحانوۆقا مازاق ەتۋگە بەرىپ قويدىڭدار؟!» دەپ شىن ماماندارعا ايتىپ كورگەنمىن. «ويباي، قۇرىسىن! «بالەلى ك...كە بارماعىڭدى تىقپا» دەگەن. ونىڭ «جەكەمەنشىكتەپ العان» (ارينە، بيلىكتىڭ تاپسىرىسىمەن) ماسەلەسىنە جۋىقتار بولساق ىسىلداپ-پىشىلداپ ارتىمىزعا ءتۇسىپ كۇيە جاعىپ مازانى الادى!» دەيدى ولار ازار دا بەزەر بولىپ.
«حالۋا، حالۋا» دەگەننەن اۋزىڭ ءتاتتى بولمايدى» دەگەندەي، م.شاحانوۆتىڭ «ءتىل،ءتىل» دەگەن اتتان-شوۋلارىنداعى ساۋاتسىز تالاپتارىنان قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى ءبىر سۇيەمگە دە وڭالماعانى بەلگىلى. بىراق ونىڭ ۇپايى تۇگەل. شوۋلار جاساعانى ءۇشىن بيلىكتەن ەسەپ-شوتىنا قارجى ءتۇسىپ جاتىر، كىتاپتارىن مينيسترلىك توقتاتپاي شىعارىپ، اكىم-ساكىمدەر كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ شاپاننان-شاپان كيگىزىپ، اڭعال كورەرمەن قولتاڭبا سۇراپ شۋلاۋدا...
ياپىراي، «ەكولوگيانى دا رەتتەيتىن، كوتەرىلىستى دە زەرتتەپ اقيقاتىن اشاتىن، قازاق ءتىلىن دە مەملەكەتتىك ەتىپ تورگە شىعاراتىن، شىڭعىز حانعا تاريحي باعا بەرەتىن، اباي، ماحامبەت، مۇقاعاليلاردىڭ اقىندىعىن ساراپقا سالىپ سىن ايتاتىن م.شاحانوۆ، مۇمكىن، «وقىماي-اق «بەس الار» ۆۋندەركيند شىعار!؟ ونداي بولسا نەگە كەشەگى-بۇگىنگى بيلىكتەر وعان مينيسترلىك يا وبلىس اكىمى قىزمەتىن بەرمەيدى، نەگە ءومىر بويى جۋرنال رەداكتسياسىندا ۇستاپ، تەك جۇرتقا «شاحانوۆ-شوۋلار» جاساتىپ حالىقتى الداي تۇرۋعا «جاي قاعار» (گرومووتۆود) رەتىندە عانا پايدالانىپ كەلەدى؟! ويتكەنى بيلىكتەگىلەر م.شاحانوۆتىڭ ءومىربايانىن، دەڭگەيىن تاماشا بىلەدى.
بيلىك قازىردە حالىقتى الدارقاتار «جاڭا شاحانوۆتاردى» قوزداتىپ، جەمدەپ ۇشىرىپ جاتىر. قولپاش ەستىمەسە ءىشى وتەتىن م.شاحانوۆ، ەندى «ءوزىن ءوزى قاناعاتتاندىرۋدىڭ» جولىن تاۋىپتى. وسىدان 7-8 جىل بۇرىن اتاكەنتتىڭ الدىنداعى كوشەدە ىلىنگەن م.شاحانوۆتىڭ باتتىيعان ۇلكەن سۋرەتىن كوردىم. استىنا «تۇرك الەمىنىڭ ۇزدىك اقىنى» دەپ جازىپتى. جازۋشىلار وداعىنداعى جىگىتتەردەن «وسىنداي اتاق بەرەتىن كونكۋرس ءوتتىپ پە ەدى تۇركيادا؟» دەپ سۇراعانمىن. ولار: «تۇركيادان كەلگەن ءبىر اقىننان ءبىز دە سۇراپ ەدىك، ول تۇركيادا ونداي اتاق بەرەتىن مەكەمە جوق» دەدى بىزگە»، دەيدى.
ءتورت جىل بۇرىندا ءبىر جيىنعا كەلسەم م.شاحانوۆ: «جۋىردا تۇركيادا ماعان «تۇرك الەمىنىڭ زيالىلارىنىڭ توراعاسى» دەگەن اتاق بەردى!» دە-ەپ تۇر. وتىرعان جۇرت دۋ قول شاپالاقتادى. مەن ارينە، بۇل ونىڭ كەزەكتى ءبىر وتىرىگى ەكەنىن ءتۇسىندىم. ويتكەنى، «زيالى» دەگەن – ءوزىنىڭ جيناقتاعان بىلىمىمەن، ۇلگىلى ءومىر تاجىريبەسىمەن حالقىنا باعدار ايتاتىن تۇلعا ادام. پارتيا نە ءبىر مەكەمە ەمەس توراعاسى بولاتىنداي! زيالىنىڭ توراعاسى بولسا، ونىڭ نەسى زيالى؟! «زيالىلار مەكەمەسى» دەگەن تۇركيادا دا، دۇنيە جۇزىندە دە جوق نارسە.
جارايدى، م.شاحانوۆ شاتا بەرسىن. ماسەلە – ونىڭ شاتپاعىنا دۋ قول شاپالاقتايتىن حالىقتىڭ سانا دەڭگەيىندە-اۋ. «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ؟!» دەۋ ورنىنا، 2 كلاسس «ءبىلىمى بار» ناقالدى «ۇلتتى قۇتقارۋشى قايراتكەر» دەپ ءپىر تۇتىپ تابىنساڭ، ەكى جىلدىق پتۋ-دىڭ «كومىر كوسەۋشىسى» ماماندىعىن وقىعان كىسىنى (م.شاقانوۆتىڭ «كۇشتى توقپاعىن) «ەلباسى» دەپ 30 جىل بويى باسىڭا وتىرعىزساڭ، قازاق، مىنا بەيشارا كۇيىڭە نەسىنە رەنجيسىڭ، كىمدى كىنالايسىڭ؟
قولدان جاساعان «قاھارمانىنان» قازاقستان بيلىگىنىڭ ءوزى مەزى بولدى ما، ەندى م.شاحانوۆتى پايدالانۋعا قىتاي دوستارىنا بەرىپتى. كەڭەستىك، پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ شاپاندارىن الىپ بولعان ول، ەندى «قىتاي-قازاقستان دوستىعىن، سول ەلدى الەمگە ناسيحاتتايتىن جۋرنالدىڭ قازاقستانداعى وكىلى بولىپتى. بۇل ىسكە قىتاي دا «دۆۋحكلاسنىي وبرازوۆانيالى چەلوۆەكتى» لايىق كورگەن ەكەن! «دوستىق» – جاقسى ءسوز-اۋ! بىراق بۇل ىسكە دە م.شاحانوۆ كىرىسكەننەن باستاپ قىتايداعى قازاقتارعا، جالپى مۇسىلماندارعا قۋعىن-سۇرگىن كۇشەيىپ وتىر. اشەيىندە ءبىرىن ءبىرى «قىتايشىلسىڭ» دەپ شۇقىعىش قازاق، م.شاحانوۆتىڭ قىتايشىلدىعىنا ءلام دەمەيدى، باياعىشا ماداقتاۋدا! اۋ، جۇرتىم، ونى راس قولداساڭدار نەگە ميلليونىڭ قاسىنا بارىپ «ىسكە باستا!» دەمەيسىڭدەر، مەن دە قوسىلايىن؟!. الدە بىلەسىڭدەر مە، ونىڭ ەش ىسكە باستامايتىن شوۋمەن ەكەنىن؟
ءجا! مەن م.شاحانوۆ بىلىق-شىلىقتارىن 1992 جىلدان ايتتىم دا، جازدىم دا. ەندى ول تۋرالى ماعان ەش دەرەك جىبەرمەۋدى سۇرايمىن. باسقا دا شارۋام تولىپ جاتىر. ونى ماداقتاۋشىلارمەن دە ايتىسپاي-اق قويىڭىزدار. ويتكەنى 2 كلاستىق «وبرازوۆانيەسى بار» مۇقتار شاقانوۆتى تۇلعا ساناپ، ءپىر تۇتاتىنداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى سول شاقانوۆتان دا تومەن بولعان سوڭ وعان تابىنادى دا! «قۋدى – قۋ تابادى» دەگەندەي، الگىلەر دە اتتەستات، ديپلومدارىن شاحانوۆشا «تەحاسشا» العان بولار. «كوردىم» دەگەندى «كوت» دەگەن جەڭەدى» دەگەندەي، شالا ساۋاتتى ارسىزدار ءجون سوزگە ەش توقتامايدى ەكەن.
م.شاقانوۆ تۋرالى ايتىپ اۋىز بىلعاعىم كەلمەپ ەدى. بىراق، ءشامشى اعانىڭ حالقىن 2-كلاستىق «ءبىلىمدى» مۇحتار شاحانوۆتان ساقتاندىرعان ءسوزىن حالىق كەش تە بولسا ءبىلۋى كەرەك. جانە دە، قازىر، ونسىز دا ماسقاراسى اشكەرە بيلىكتى ءبىر بالاعاتتاپ الىپ «وپپوزيتسيامىن!» دەپ، ميتينگىگە ءبىر-ەكى بارىپ 4-5 كۇن قامالعان بىرەۋلەر «پارتيا قۇرامىن!» دەپ جار سالىپ، ال جۇرت ونىڭ ءبىلىمى، تاجىريبەسىن ەسكەرمەستەن «كوسەم» كوتەرمەك بولۋدا. مۇنداي ويلانباۋشىلىق حالىقتىڭ ۋاقىتىن زايا قىلىپ شارشاتار «جاڭا م.شاحانوۆتاردىڭ» (نەدوروسل) پايدا بولۋىنا سوقتىرارىن ەسكەرىپ، اباي بولعان ءجون.
ال، م.شاحانوۆقا ايتارىم: «بيىل شىلدەدە 79 جاسقا تولاسىڭ، «تورىڭنەن كورىڭ جاقىن». كەشە رەسەي وتارشىلدارىنىڭ، ودان سوڭ ولاردىڭ مۇراگەرى نازارباەۆ ديكتاتۋراسىنىڭ حالىقتى الدار جالدامالى قۇرالى بولدىڭ. ءوزىڭدى ءوزىڭ «قورقىتىپ» 3-4 رەت گازەت ارىپتەرىنەن حات تا قۇراستىردىڭ، «كگب ولتىمەك بوپ ءجۇر!» -دەپ تالاي سپەكتاكلدەر قويدىڭ. ءالى دە تالاي سۇمدىقتارىڭ اشىلارىنا كۇمان جوق. مەن «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ باسىن كسرو بيلىگى «مەتەل» وپەراتسياسىن سىناقتان وتكىزۋ ءۇشىن وزدەرى (ن.نازارباەۆپەن كەلىسىپ) ۇيىمداستىرعانىن» دالەلدەپ جازعان سوڭ، سەن دك امالسىزدان، 32 جىلدان كەيىن: «ەندى ۇندەمەي قالا المايمىن!» دەپ، مويىنداپسىڭ مۇنى. ەندى تەك، الگى ماسكەۋدە سويلەگەنىڭ دە سولاردىڭ تاپسىرىسى بولعانىن مويىنداۋىڭ قالدى. ءسويتىپ ءومىر-بويى حالىقتى الداعانىڭ ءۇشىن كەشىرىم سۇرا! بولماسا، توزاقتان بۇرىن-اق حالقىڭنىڭ قارعىسىنا، قاھارىن ۇشىرايسىڭ.
ال مەنىڭ 1992 جىلدان سەن تۋرالى ايتقان، جازڭاندارىمدى جالعان، جالا دەسەڭ، مەنى سوتقا بەر. سول سوتتا باسقا دا ايارلىقتارىڭدى كوزىڭە ايتارمىن.
حاسەن قوجا-تۇرك (12.03.2021).
