(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)
«سايراگۇل وقيعاسىنان» كەيىن شەكارانىڭ ارعى جانە بەرگى بەتىندەگى قازاقتار قازاقستان بيلىگىنەن جارىتىمدى كومەك بولمايتىنىن، «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ۇستانعان پرينتسيپ بويىنشا جاريا تۇردە حالىقارالىق ادام قۇقىن قورعايتىن ۇيىمدارعا ارىزدانۋ ارقىلى قىتاي بيلىگىنە اقپاراتتىق قىسىم جاساۋمەن عانا تۋىستارىن كونتسلاگەردەن قۇتقارۋ مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىندى. وسىدان كەيىن «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» الماتى، استانا جانە وسكەمەن قالاسىنداعى وفيستەرىنە كەلىپ ارىزدانۋشىلاردىڭ سانى كۇرت ارتتى، قاماۋداعى تۋىستارىنىڭ سۋرەتىن ۇستاپ، قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى مەن كونسۋلدىعىنىڭ الدىنا بىرنەشە مارتە نارازىلىققا شىقتى. «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» اربىر ادامنىڭ ارىز-شاعىمىن قىتاي جانە اقىلشىن تىلىنە اۋدارىپ، ۆيدەو تۇرىندەگى نۇسقاسىن YouTube جەلىسىنە سالىپ وتىردى.
وسىلايشا، سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ يدەياسى بويىنشا جاسالعان بۇل جوبا شىڭجاڭ پروبلەماسىنىڭ ءۇنىن شىعارماي جاۋىپ تاستاۋدى كوزدەيتىن اقپاراتتىق بلوكادانى بۇزدى. اقش پەن ەۋروپانىڭ جۋرناليستەرى «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» وفيسىنە اعىلدى، ولار شىڭجاڭداعى رەپرەسسيادان زارداپ شەككەن قازاقتار جونىندە دالەلدى ماتەريالدار جاريالاي باستادى.
قىتايدىڭ ىعىنا جىعىلعان قازاقستان بيلىگى دە «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» ەكپىنىن باسۋ ءۇشىن تىڭ شارا قولداندى. «قىتايدىڭ جۇمساق كۇشى» دەپ جالپىلاما اتاۋ بەرىلگەن مۇددەلى توپ ەكى ءتۇرلى سيپاتقا يە بولدى. ءبىرىنشى توپقا سەرىكجان ءبىلاشۇلى باستاعان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىن» قولدامايتىن، شىڭجاڭداعى قازاق ەتنوسىنىڭ باسىنا تونگەن ناۋبەتتى ەلەۋسىز قالدىرۋ پوزيتسياسىن ۇستانعان زيالى قاۋىم (اقىن-جازۋشىلار، قازاق ەستراداسىنىڭ جۇلدىزدارى، اتاقتى سپورتشىلار) جانە قازاق سوتسيۋمىندا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن مولدالار كىردى.
قىتايدا قازاقتارعا قارسى رەپرەسسيا باستالماي تۇرعان تىنىش زاماندا قازاقستاندىق انشىلەر شىڭجاڭعا گاسترولدىك كونتسەرت قويىپ، مول قارجى جيناپ، بايىپ قايتاتىن. ال اقىن-جازۋشىلاردىڭ باستى وقىرمانى شىڭجاڭ قازاقتارى ەدى. سول اقىن-جازۋشىنىڭ كىتابىن ۇيىندە ساقتاپ، وقىعانى ءۇشىن، قازاق انشىلەرىنىڭ ءانىن تىڭداپ، ونى سمارتفونىنا جۇكتەپ العانى ءۇشىن، قۇران وقىپ، جانازاعا قاتىسقانى ءۇشىن، قازاقى كيىم كيىپ، اتا-باباسىنىڭ سالت-ءداستۇرىن ۇستانعانى ءۇشىن كونتسلاگەرگە قامالىپ، ازاپ شەگىپ جاتقان قانداستارىنا قازاق زيالى قاۋىمى ءسوز جاردەمىن دە بەرە الماي پۇشايمان كۇي كەشتى. ءتىپتى، العاشىندا قىتاي اۋديتورياسى ارقىلى الەمگە تانىلعان ديماش قۇدايبەرگەن وزىمەن ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، قانى دا، جانى دا ءبىر شىڭجاڭ قازاقتارى ءۇشىن نارازىلىق بىلدىرگەن جوق. بۇلارمەن سالىستىرساق، تۋمىسىنان گەرمانيا ازاماتى، فۋتبولشى مەسۋت ءوزىلدىڭ ادامگەرشىلىگى ءجۇز ەسە جوعارى بولىپ شىقتى، ول قىتاي كوممۋنيستەرى جاساپ جاتقان گەنوتسيدتى ايىپتاپ، ارنايى مالىمدەمە جاسادى.
ال ۇلتىم دەگەندە ۇرىمدى، حالقىم دەگەندە قىرىمدى كۇڭىرەنتەتىن قازاق ۇلتشىل-پاتريوتتارى دا ورالمانداردى ۇمىت قالدىردى، ولاردىڭ پروبلەماسىن ساياساتتىڭ كۇن تارتىبىنە الىپ شىققان جوق. قايتا قىتايدىڭ قىسپاعىندا قينالعان قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسىن قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىمەن، ادامزاتتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرىپ، تۇتاس قامداعان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» ليدەرى سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىز جازىپ، اياقتان شالدى. بيلىك تە، ونىڭ ساياسي ويىنىنا جەگىلگەن پسەۆدوۇلتشىل-پاتريوتتار دا بۇرق-سارق قايناعان قازاننىڭ قاقپاعىن جاۋىپ تاستاماقشى بولدى.
«قىتايدىڭ جۇمساق كۇشىنىڭ» ەكپىندى قاناتى قازاق قوعامىندا «قىتايشىلدار» دەگەن اتقا يە. ولار «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىن» جانە ونىڭ قايسار جەتەكشىسى سەرىكجان ءبىلاشۇلىن قارالاۋعا كۇش سالدى. مۇنداعى ماقسات – قىتايدىڭ الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى ابىرويىن توگىپ، سونداي-اق قازاقستان قوعامىندا بۇرىننان بار «انتيقىتايلىق كوڭىل-كۇيدى» ۋشىقتىرىپ جاتقان ۇيىمدى جاۋىپ تىنۋ جانە سەرىكجان ءبىلاشۇلىن «زالالسىزداندىرۋ». الدىمەن «سەرىكجان ءبىلاشۇلى باياعىدا «جارقىن 7» دەگەن لاقاپ اتپەن شىڭجاڭ قازاقتارىن «زۇلمات كەلە جاتىر، تەزدەتىپ كوشىڭدەر» دەپ ۇگىتتەپ، شىڭجاڭ قازاقتارىن ارانداتتى، قازىر قىتاي بيلىگىنىڭ قازاقتاردى قىسپاققا الۋى – سونىڭ كەسىرلى ءىسى» دەگەن ناسيحاتتى كۇشەيتتى. ودان كەيىن «شىڭجاڭداعى ۇيعىرلاردى قازاقستانعا اكەلىپ، ولارعا جەر بەرمەكشى»، «ول بەس ۋاق ناماز وقيدى ەكەن، يسلامي تەررورلىق ۇيىمدارمەن بايلانىسى بولۋى مۇمكىن»، «سەرىكجان زيالى قاۋىمدى سىيلامايدى، قازاق قوعامىنا ىرىتكى سالدى» جانە ت.س.س. جالانى ءۇيىپ-توكتى.
وسىلاي ۇزدىكسىز توپەلەگەن اقپاراتتىق سوققىنىڭ سوڭى سەرىكجان ءبىلاشۇلىن سوتقا تارتۋعا ۇلاستى. «اتاجۇرت» – تىركەلمەگەن ۇيىم، سونى باسقارعان ءۇشىن» وعان سوت اكىمشىلىك ايىپپۇل سالدى. بۇلايشا ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن تۇسىنگەن بيلىك ءبىر ايدان كەيىن سەرىكجاندى قك 174-بابى بويىنشا («قوعامدا ارازدىق تۋدىردى» دەگەن ساياسي سيپاتى باسىم ايىپتاۋ) ايىپتى دەگەن كۇدىكپەن قاماۋعا الدى. ونىڭ «قىلمىسى» دەپ شىڭجاڭدا قۇربان بولعان ادامداردىڭ رۋحىنا ارنالعان استا «قىتايعا اقپاراتتىق جيھاد جاريالاۋ» جونىندەگى ءسوزى ايىپتاۋعا نەگىز بولدى.
مەملەكەتتىڭ باستى اقپارات قۇرالى – «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى «جيھاد» ءسوزىن تۇتاس جازبادان قيىپ الىپ، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستىڭ يدەولوگياسىنا سالىپ تاپسىرلەپ، ارنايى حابار بەردى. بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك تەلەارنا باسشىسىن ەرلان قارين قحر-نىڭ تەلە-راديوكورپوراتسياسىمەن ءوزارا ارىپتەستىك جاساۋ جونىندە كەلىسىم جاساپ قايتقان. سونداي-اق، ول قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ بەلسەندى ناسيحاتشىسى دجەكي چاندى قازاقستانعا ارنايى شاقىرىپ، قوناق قىلدى. ەرلان قاريننىڭ بۇل ءىسى كوممۋنيستىك قىتايدىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدان باسقا پروبلەمانى ۇمىتقان قازاقستان بيلىگىنىڭ بەيشارا حالىنە قوسىمشا سيپات بەرەدى.
شىڭجاڭداعى زۇلماتتىڭ اششى زارىن الەمگە جەتكىزىپ جاتقان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» مەن سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ ءۇنىن ءبىرجولاتا ءوشىرۋ ءۇشىن قىتاي ەلشىلىگى «قازاقستانداعى قىتاي حۋاتسياوۋلارىنا» يەك ارتتى.
«حۋاتسياو» ءسوزى ەميگرانت دەگەن ماعىنا بەرەدى جانە بۇل توپقا قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان قىتايدىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى ازاماتتارى كىرەدى. ولار ۇلتقا بولىنبەيدى، قىتايدان قازاقستانعا باياعىدا كوشىپ كەلگەن دۇنگەن دە، قازاق تا، وسى جەردە ۋاقىتشا تۇرىپ جاتقان قىتاي دا كىرە بەرەدى. ولارعا قونىس اۋدارىپ بارعان جەرىندە كونفۋتسي ءىلىمىن ناسيحاتتاۋ، قىتايمەن ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستاردى كۇشەيتۋ ماقسات ەتىپ قويىلعان. قىتايدا الەمدەگى حۋاتسياوۋلاردى ۇيلەستىرىپ وتىراتىن ارنايى ورگان بار.
قازاقستانداعى حۋاتسياولار ءارتۇرلى ۇيىمداردىڭ اتىن جامىلىپ ارەكەت ەتەدى. اسىرسە، «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ءومارالى ادىلبەكۇلى مەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ قىتاي ءتىلى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ «قىتايشىل» ارەكەتى ەرەكشە. قىتايدان توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قونىس اۋدارعان بۇل ەكەۋى شىڭجاڭداعى رەپرەسسيانى «ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءماجبۇرلى كۇرەس تاكتيكاسى» تۇرعىسىندا باعالاپ، رەسمي پەكيننىڭ جارشىسى عانا بولعان جوق، ولار «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىن» بولشەكتەپ، سەرىكجان ءبىلاشۇلىن قالايدا تۇرمەگە جاۋىپ تاستاۋعا كۇش سالدى.
قازاقستاندا «قىتايدىڭ جۇمساق كۇشى» ءبىر ءسات ماقساتىنا جەتكەندەي بولدى: سەرىكجان ءبىلاشۇلى نۇرسۇلتان قالاسىندا 5 ايدان استام ۇيقاماقتا بولعان كەزدە «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ءبولىنىپ-جارىلدى. اقىلداستار كەڭەسىنىڭ ەكى مۇشەسى – ەربول داۋلەتبەكۇلى مەن قايرات بايتوللا «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» اتاۋىمەن قوعامدىق ۇيىم تىركەتىپ، وفيستەگى تەحنيكانى يەمدەنىپ، ءوز الدىنا كەتتى.
تەرگەۋ كەزىندە سەرىكجان ءبىلاشۇلىن قر قك-ءنىڭ 174-بابىنان اراشالاپ قالۋ قيىن بولدى. تەرگەۋشىلەردىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاسالعان ساراپتامادا «اقپاراتتىق» ءسوزى (انىقتاۋىش) قاراستىرىلمادى. ءبىر عانا ادامنىڭ ەمەس، بۇتكىل شىڭجاڭ قازاقتارنىڭ تاعدىرشەشتى ماسەلەسىنە قاتىستى قيىن جاعداي ساياساتكەر زاۋرەش باتتالوۆا باسقاراتىن «پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ قورىنىڭ» اتىنان مەن ءدىنتانۋشى رەتىندە «جيھاد» تەرمينىن تازا قۇران ءىلىمى بويىنشا تالدادىم. قۇراندا جازىلعان «جيھاد» ءسوزى ساياسي سيپاتى بار ءدىني يدەولوگيالاردىڭ شىرماۋىندا قالعانىن، بۇرمالانعان جالعان ءتاپسىر-تۇسىنىكتى سوت قاراۋىنا ۇسىنۋ ابسۋرد ەكەنىن ايتتىم. بىراق مەن جاساعان ساراپتاما بەلگىسىز سەبەپتەرمەن ىسكە ەنبەي قالدى.
شىڭجاڭدا رەپرەسسياعا ۇشىراپ جاتقان حالىقتىڭ جاناشىرى، بەلگىلى زاڭگەر شىنقۋات بايجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، سەرىكجان ءبىلاشۇلىنا قاتىستى قىلمىستىق ءىس باسىنان اياعىنا شەيىن قۇقىقتىق نورما بويىنشا جۇرگىزىلمەدى. سونىڭ سالدارىنان جانە ايىپتى جوققا شىعارۋعا كەرەك ماتەريالداردى ادۆوكاتتىڭ جيناقتاماعانى كەسىرىنەن سەرىكجان ءبىلاشۇلى جەمە-جەمگە كەلگەندە امالسىز پروتسەستىك كەلىسىم جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. سوت شەشىمى بويىنشا، وعان 6 اي (ۇيقاماقتا وتىرعان مەرزىمىن شەگەرىپ، جازا 2 ايعا ازايدى) شەكتەۋ جازاسى بەرىلدى، 7 جىل قوعامدىق ۇيىم باسقارۋعا تيىم سالىندى.
پروباتسيالىق باقىلاۋ مەرزىمى اياقتالا سالا سەرىكجان ءبىلاشۇلى مەن ونىڭ سەنىمدى جاقتاستارى جۇمىسىن قايتا كۇشەيتتى. قازىر ولار رەسمي تىركەلمەگەن «ناعىز اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» دەپ اتالاتىن ۇيىمعا توپتاستى. ال تىركەلگەن «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ۇيىمى سەرىكجان ءبىلاشۇلى توبىنا قارسى ارەكەت ەتىپ ءجۇر.
قىتايدان قازاقستانعا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى «ناعىز اتاجۇرت ەرىكتىلەرىن» قولدايدى، شىڭجاڭ كونتسلاگەرلەرىندە وتىرعان تۋىستارىن اراشالاپ قالۋ ءۇشىن جانە قىتايدىڭ باسقا دا ادام قۇقىن بۇزۋ فاكتىسىن ايتىپ ارىزداناتىن جالعىز ۇيىم دا – وسى.
«ناعىز اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» دۇرىس تاكتيكا تاڭداپ، شىڭجاڭ ماسەلەسى بويىنشا حالىقارالىق ۇيىمدارعا، شەتەلدىك جۋرناليستەرگە ارقا سۇيەۋى ناتيجەسىن بەردى. ولار قازاقستانعا ەۋروپا دەپۋتاتتارى كەلگەندە ورالمانداردىڭ قىتايعا نارازىلىق اكتسياسىن وتكىزدى. اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو وسى جىلدىڭ اقپان ايىنداعى قازاقستانعا ساپارى كەزىندە الدىمەن شىڭجاڭداعى كونتسلاگەرلەرگە تۋىستارى قامالعان قازاقتارمەن كەزدەسىپ، «ءتىرى جەتىمدەر» مەن «ءتىرى جەسىرلەردىڭ» كوز-جاسىن كورىپ، بىرگە قايعىردى.
سودان سوڭ قازاقستان بيلىگىنەن ولاردى قورعاۋعا الۋدى تالاپ ەتتى، ادام قۇقىن اياقاستى ەتىپ وتىرعان قىتايعا قارسى بىرىگىپ قىسىم جاساۋعا شاقىردى. وسى وقيعا الەمگە جاريا بولا سالا پومپەومەن كەزدەسۋگە قاتىسقان ەكى بالانىڭ اناسى قاراقات ابدەشكە شىڭجاڭ تۇرمەسىندە قاماۋدا وتىرعان كۇيەۋىن جانە ەكى قايناعاسى مەن قايىناتاسىن قىتاي بيلىگى بوساتۋعا دايىنداپ جاتقانى جونىندە حابار جەتتى.
سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى كەزدە قىتاي بيلىگى «ناعىز اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» كومەگىمەن الەۋمەتتىك جەلىگە سالىنعان ۆيدەو ارىزدارعا جىلدام رەاكتسيا بەرەدى. كەيدە ارىزدانۋشىنىڭ تالابىنا كونىپ، كونتسلاگەردەگى نەمەسە ۇيقاماقتاعى تۇتقىندى بوساتادى، كەيدە ۋاقىت سوزىپ الداۋسىراتادى دا، اۋىزشا ۋادەسىن ورىنداماي كەتەدى. كوبىنەسە ارىزدانۋشىنىڭ شىڭجاڭداعى تۋىستارى ارقىلى «ارىزدى قايتارىپ ال، ايتپەسە بىزگە جامان بولادى» دەپ شانتاج جاساپ باعادى. سوندىقتان «قىتاي رايىنان قايتتى، كوپ ۇزاماي قازاقتاردى قورلاۋدى دوعارادى» دەپ بولجام ايتۋعا ءالى ەرتە.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
«دەموس» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
