(Jalǧasy. Basy myna sıltemede)
«Sairagül oqiǧasynan» keiın şekaranyŋ arǧy jäne bergı betındegı qazaqtar Qazaqstan bilıgınen jarytymdy kömek bolmaitynyn, «Atajūrt erıktılerı» ūstanǧan prinsip boiynşa jariia türde halyqaralyq adam qūqyn qorǧaityn ūiymdarǧa aryzdanu arqyly Qytai bilıgıne aqparattyq qysym jasaumen ǧana tuystaryn konslagerden qūtqaru mümkın ekenın tüsındı. Osydan keiın «Atajūrt erıktılerınıŋ» Almaty, Astana jäne Öskemen qalasyndaǧy ofisterıne kelıp aryzdanuşylardyŋ sany kürt artty, qamaudaǧy tuystarynyŋ suretın ūstap, Qytaidyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgı men konsuldyǧynyŋ aldyna bırneşe märte narazylyqqa şyqty. «Atajūrt erıktılerı» ärbır adamnyŋ aryz-şaǧymyn qytai jäne aqylşyn tılıne audaryp, video türındegı nūsqasyn YouTube jelısıne salyp otyrdy.
Osylaişa, Serıkjan Bıläşūlynyŋ ideiasy boiynşa jasalǧan būl joba Şyŋjaŋ problemasynyŋ ünın şyǧarmai jauyp tastaudy közdeitın aqparattyq blokadany būzdy. AQŞ pen Europanyŋ jurnalisterı «Atajūrt erıktılerınıŋ» ofisıne aǧyldy, olar Şyŋjaŋdaǧy repressiiadan zardap şekken qazaqtar jönınde däleldı materialdar jariialai bastady.
Qytaidyŋ yǧyna jyǧylǧan Qazaqstan bilıgı de «Atajūrt erıktılerınıŋ» ekpının basu üşın tyŋ şara qoldandy. «Qytaidyŋ jūmsaq küşı» dep jalpylama atau berılgen müddelı top ekı türlı sipatqa ie boldy. Bırınşı topqa Serıkjan Bıläşūly bastaǧan «Atajūrt erıktılerın» qoldamaityn, Şyŋjaŋdaǧy qazaq etnosynyŋ basyna töngen näubettı eleusız qaldyru pozisiiasyn ūstanǧan ziialy qauym (aqyn-jazuşylar, qazaq estradasynyŋ jūldyzdary, ataqty sportşylar) jäne qazaq sosiumynda maŋyzdy röl atqaratyn moldalar kırdı.
Qytaida qazaqtarǧa qarsy repressiia bastalmai tūrǧan tynyş zamanda qazaqstandyq änşıler Şyŋjaŋǧa gastroldık konsert qoiyp, mol qarjy jinap, baiyp qaitatyn. Al aqyn-jazuşylardyŋ basty oqyrmany Şyŋjaŋ qazaqtary edı. Sol aqyn-jazuşynyŋ kıtabyn üiınde saqtap, oqyǧany üşın, qazaq änşılerınıŋ änın tyŋdap, ony smartfonyna jüktep alǧany üşın, Qūran oqyp, janazaǧa qatysqany üşın, qazaqy kiım kiıp, ata-babasynyŋ salt-dästürın ūstanǧany üşın konslagerge qamalyp, azap şegıp jatqan qandastaryna qazaq ziialy qauymy söz järdemın de bere almai pūşaiman küi keştı. Tıptı, alǧaşynda Qytai auditoriiasy arqyly älemge tanylǧan Dimaş Qūdaibergen özımen tılı bır, dını bır, qany da, jany da bır Şyŋjaŋ qazaqtary üşın narazylyq bıldırgen joq. Būlarmen salystyrsaq, tumysynan Germaniia azamaty, futbolşy Mesut Özıldıŋ adamgerşılıgı jüz ese joǧary bolyp şyqty, ol qytai kommunisterı jasap jatqan genosidtı aiyptap, arnaiy mälımdeme jasady.Al ūltym degende Ūrymdy, halqym degende Qyrymdy küŋırentetın qazaq ūltşyl-patriottary da oralmandardy ūmyt qaldyrdy, olardyŋ problemasyn saiasattyŋ kün tärtıbıne alyp şyqqan joq. Qaita Qytaidyŋ qyspaǧynda qinalǧan qandastarymyzdyŋ mäselesın qazaq ūltynyŋ taǧdyrymen, adamzattyŋ taǧdyrymen bailanystyryp, tūtas qamdaǧan «Atajūrt erıktılerınıŋ» liderı Serıkjan Bıläşūlynyŋ üstınen domalaq aryz jazyp, aiaqtan şaldy. Bilık te, onyŋ saiasi oiynyna jegılgen psevdoūltşyl-patriottar da būrq-sarq qainaǧan qazannyŋ qaqpaǧyn jauyp tastamaqşy boldy. «Qytaidyŋ jūmsaq küşınıŋ» ekpındı qanaty qazaq qoǧamynda «qytaişyldar» degen atqa ie. Olar «Atajūrt erıktılerın» jäne onyŋ qaisar jetekşısı Serıkjan Bıläşūlyn qaralauǧa küş saldy. Mūndaǧy maqsat – Qytaidyŋ älemdık qauymdastyq aldyndaǧy abyroiyn tögıp, sondai-aq Qazaqstan qoǧamynda būrynnan bar «antiqytailyq köŋıl-küidı» uşyqtyryp jatqan ūiymdy jauyp tynu jäne Serıkjan Bıläşūlyn «zalalsyzdandyru». Aldymen «Serıkjan Bıläşūly baiaǧyda «Jarqyn 7» degen laqap atpen Şyŋjaŋ qazaqtaryn «zūlmat kele jatyr, tezdetıp köşıŋder» dep ügıttep, Şyŋjaŋ qazaqtaryn arandatty, qazır Qytai bilıgınıŋ qazaqtardy qyspaqqa aluy – sonyŋ kesırlı ısı» degen nasihatty küşeittı. Odan keiın «Şyŋjaŋdaǧy ūiǧyrlardy Qazaqstanǧa äkelıp, olarǧa jer bermekşı», «ol bes uaq namaz oqidy eken, islami terrorlyq ūiymdarmen bailanysy boluy mümkın», «Serıkjan ziialy qauymdy syilamaidy, qazaq qoǧamyna ırıtkı saldy» jäne t.s.s. jalany üiıp-töktı.
Osylai üzdıksız töpelegen aqparattyq soqqynyŋ soŋy Serıkjan Bıläşūlyn sotqa tartuǧa ūlasty. «Atajūrt» – tırkelmegen ūiym, sony basqarǧan üşın» oǧan sot äkımşılık aiyppūl saldy. Būlaişa ony toqtatu mümkın emes ekenın tüsıngen bilık bır aidan keiın Serıkjandy QK 174-baby boiynşa («qoǧamda arazdyq tudyrdy» degen saiasi sipaty basym aiyptau) aiypty degen küdıkpen qamauǧa aldy. Onyŋ «qylmysy» dep Şyŋjaŋda qūrban bolǧan adamdardyŋ ruhyna arnalǧan asta «Qytaiǧa aqparattyq jihad jariialau» jönındegı sözı aiyptauǧa negız boldy.Memlekettıŋ basty aqparat qūraly – «Qazaqstan» ūlttyq telearnasy «jihad» sözın tūtas jazbadan qiyp alyp, dıni ekstremizm men terrorizmge qarsy kürestıŋ ideologiiasyna salyp täpsırlep, arnaiy habar berdı. Būǧan deiın memlekettık telearna basşysyn Erlan Qarin QHR-nyŋ tele-radiokorporasiiasymen özara ärıptestık jasau jönınde kelısım jasap qaitqan. Sondai-aq, ol Qytai kommunistık partiiasynyŋ belsendı nasihatşysy Djeki Chandy Qazaqstanǧa arnaiy şaqyryp, qonaq qyldy. Erlan Qarinnıŋ būl ısı kommunistık Qytaidyŋ köŋılınen şyǧudan basqa problemany ūmytqan Qazaqstan bilıgınıŋ beişara halıne qosymşa sipat beredı. Şyŋjaŋdaǧy zūlmattyŋ aşy zaryn älemge jetkızıp jatqan «Atajūrt erıktılerı» men Serıkjan Bıläşūlynyŋ ünın bırjolata öşıru üşın Qytai elşılıgı «Qazaqstandaǧy qytai huasiaoularyna» iek artty. «Huasiiao» sözı emigrant degen maǧyna beredı jäne būl topqa Qazaqstanda tūryp jatqan Qytaidyŋ būrynǧy jäne qazırgı azamattary kıredı. Olar ūltqa bölınbeidı, Qytaidan Qazaqstanǧa baiaǧyda köşıp kelgen düngen de, qazaq ta, osy jerde uaqytşa tūryp jatqan qytai da kıre beredı. Olarǧa qonys audaryp barǧan jerınde Konfusii ılımın nasihattau, Qytaimen sauda-sattyq, ekonomikalyq, mädeni bailanystardy küşeitu maqsat etıp qoiylǧan. Qytaida älemdegı huasiaoulardy üilestırıp otyratyn arnaiy organ bar.
Qazaqstandaǧy huasiiaolar ärtürlı ūiymdardyŋ atyn jamylyp äreket etedı. Äsırse, «Jebeu» respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy Omarälı Ädılbekūly men Euraziia ūlttyq universietınıŋ qytai tılı kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Düken Mäsımhanūlynyŋ «qytaişyl» äreketı erekşe. Qytaidan toqsanynşy jyldardyŋ ortasynda qonys audarǧan būl ekeuı Şyŋjaŋdaǧy repressiiany «dıni ekstremizm men terrorizmge qarsy mäjbürlı küres taktikasy» tūrǧysynda baǧalap, resmi Pekinnıŋ jarşysy ǧana bolǧan joq, olar «Atajūrt erıktılerın» bölşektep, Serıkjan Bıläşūlyn qalaida türmege jauyp tastauǧa küş saldy.Qazaqstanda «Qytaidyŋ jūmsaq küşı» bır sät maqsatyna jetkendei boldy: Serıkjan Bıläşūly Nūrsūltan qalasynda 5 aidan astam üiqamaqta bolǧan kezde «Atajūrt erıktılerı» bölınıp-jaryldy. Aqyldastar keŋesınıŋ ekı müşesı – Erbol Däuletbekūly men Qairat Baitolla «Atajūrt erıktılerı» atauymen qoǧamdyq ūiym tırketıp, ofistegı tehnikany iemdenıp, öz aldyna kettı. Tergeu kezınde Serıkjan Bıläşūlyn QR QK-nıŋ 174-babynan araşalap qalu qiyn boldy. Tergeuşılerdıŋ tapsyrysy boiynşa jasalǧan saraptamada «aqparattyq» sözı (anyqtauyş) qarastyrylmady. Bır ǧana adamnyŋ emes, bütkıl Şyŋjaŋ qazaqtarnyŋ taǧdyrşeştı mäselesıne qatysty qiyn jaǧdai saiasatker Zaureş Battalova basqaratyn «Parlamentarizmdı damytu qorynyŋ» atynan men dıntanuşy retınde «jihad» terminın taza Qūran ılımı boiynşa taldadym. Qūranda jazylǧan «jihad» sözı saiasi sipaty bar dıni ideologiialardyŋ şyrmauynda qalǧanyn, būrmalanǧan jalǧan täpsır-tüsınıktı sot qarauyna ūsynu absurd ekenın aittym. Bıraq men jasaǧan saraptama belgısız sebeptermen ıske enbei qaldy.
Şyŋjaŋda repressiiaǧa ūşyrap jatqan halyqtyŋ janaşyry, belgılı zaŋger Şynquat Baijanovtyŋ aituynşa, Serıkjan Bıläşūlyna qatysty qylmystyq ıs basynan aiaǧyna şeiın qūqyqtyq norma boiynşa jürgızılmedı. Sonyŋ saldarynan jäne aiypty joqqa şyǧaruǧa kerek materialdardy advokattyŋ jinaqtamaǧany kesırınen Serıkjan Bıläşūly jeme-jemge kelgende amalsyz prosestık kelısım jasauǧa mäjbür boldy. Sot şeşımı boiynşa, oǧan 6 ai (üiqamaqta otyrǧan merzımın şegerıp, jaza 2 aiǧa azaidy) şekteu jazasy berıldı, 7 jyl qoǧamdyq ūiym basqaruǧa tiym salyndy.Probasiialyq baqylau merzımı aiaqtala sala Serıkjan Bıläşūly men onyŋ senımdı jaqtastary jūmysyn qaita küşeittı. Qazır olar resmi tırkelmegen «Naǧyz Atajūrt erıktılerı» dep atalatyn ūiymǧa toptasty. Al tırkelgen «Atajūrt erıktılerı» ūiymy Serıkjan Bıläşūly tobyna qarsy äreket etıp jür. Qytaidan Qazaqstanǧa tübegeilı qonys audarǧan qazaqtardyŋ tügelge juyǧy «Naǧyz Atajūrt erıktılerın» qoldaidy, Şyŋjaŋ konslagerlerınde otyrǧan tuystaryn araşalap qalu üşın jäne Qytaidyŋ basqa da adam qūqyn būzu faktısın aityp aryzdanatyn jalǧyz ūiym da – osy. «Naǧyz Atajūrt erıktılerınıŋ» dūrys taktika taŋdap, Şyŋjaŋ mäselesı boiynşa halyqaralyq ūiymdarǧa, şeteldık jurnalisterge arqa süieuı nätijesın berdı. Olar Qazaqstanǧa Europa deputattary kelgende oralmandardyŋ Qytaiǧa narazylyq aksiiasyn ötkızdı. AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeo osy jyldyŋ aqpan aiyndaǧy Qazaqstanǧa sapary kezınde aldymen Şyŋjaŋdaǧy konslagerlerge tuystary qamalǧan qazaqtarmen kezdesıp, «tırı jetımder» men «tırı jesırlerdıŋ» köz-jasyn körıp, bırge qaiǧyrdy. Sodan soŋ Qazaqstan bilıgınen olardy qorǧauǧa aludy talap ettı, adam qūqyn aiaqasty etıp otyrǧan Qytaiǧa qarsy bırıgıp qysym jasauǧa şaqyrdy. Osy oqiǧa älemge jariia bola sala Pompeomen kezdesuge qatysqan ekı balanyŋ anasy Qaraqat Äbdeşke Şyŋjaŋ türmesınde qamauda otyrǧan küieuın jäne ekı qainaǧasy men qaiynatasyn Qytai bilıgı bosatuǧa daiyndap jatqany jönınde habar jettı. Serıkjan Bıläşūlynyŋ aituynşa, soŋǧy kezde Qytai bilıgı «Naǧyz Atajūrt erıktılerınıŋ» kömegımen äleumettık jelıge salynǧan video aryzdarǧa jyldam reaksiia beredı. Keide aryzdanuşynyŋ talabyna könıp, konslagerdegı nemese üiqamaqtaǧy tūtqyndy bosatady, keide uaqyt sozyp aldausyratady da, auyzşa uädesın oryndamai ketedı. Köbınese aryzdanuşynyŋ Şyŋjaŋdaǧy tuystary arqyly «Aryzdy qaitaryp al, äitpese bızge jaman bolady» dep şantaj jasap baǧady. Sondyqtan «Qytai raiynan qaitty, köp ūzamai qazaqtardy qorlaudy doǧarady» dep boljam aituǧa älı erte.
Tūrarbek QŪSAIYNOV,
«Demos» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy.
Foto aşyq derekközden alyndy.Ūqsas jaŋalyqtar
