(Jalǵasy. Basy myna siltemede)
«Saıragúl oqıǵasynan» keıin shekaranyń arǵy jáne bergi betindegi qazaqtar Qazaqstan bıliginen jarytymdy kómek bolmaıtynyn, «Atajurt eriktileri» ustanǵan prınıp boıynsha jarııa túrde halyqaralyq adam quqyn qorǵaıtyn uıymdarǵa aryzdaný arqyly Qytaı bıligine aqparattyq qysym jasaýmen ǵana týystaryn konlagerden qutqarý múmkin ekenin túsindi. Osydan keıin «Atajurt eriktileriniń» Almaty, Astana jáne Óskemen qalasyndaǵy ofısterine kelip aryzdanýshylardyń sany kúrt artty, qamaýdaǵy týystarynyń sýretin ustap, Qytaıdyń Qazaqstandaǵy elshiligi men konsýldyǵynyń aldyna birneshe márte narazylyqqa shyqty. «Atajurt eriktileri» árbir adamnyń aryz-shaǵymyn qytaı jáne aqylshyn tiline aýdaryp, vıdeo túrindegi nusqasyn YouTube jelisine salyp otyrdy.
Osylaısha, Serikjan Biláshulynyń ıdeıasy boıynsha jasalǵan bul joba Shyńjań problemasynyń únin shyǵarmaı jaýyp tastaýdy kózdeıtin aqparattyq blokadany buzdy. AQSh pen Eýropanyń jýrnalısteri «Atajurt eriktileriniń» ofısine aǵyldy, olar Shyńjańdaǵy repressııadan zardap shekken qazaqtar jóninde dáleldi materıaldar jarııalaı bastady.
Qytaıdyń yǵyna jyǵylǵan Qazaqstan bıligi de «Atajurt eriktileriniń» ekpinin basý úshin tyń shara qoldandy. «Qytaıdyń jumsaq kúshi» dep jalpylama ataý berilgen múddeli top eki túrli sıpatqa ıe boldy. Birinshi topqa Serikjan Biláshuly bastaǵan «Atajurt eriktilerin» qoldamaıtyn, Shyńjańdaǵy qazaq etnosynyń basyna tóngen náýbetti eleýsiz qaldyrý pozıııasyn ustanǵan zııaly qaýym (aqyn-jazýshylar, qazaq estradasynyń juldyzdary, ataqty sportshylar) jáne qazaq soıýmynda mańyzdy ról atqaratyn moldalar kirdi.
Qytaıda qazaqtarǵa qarsy repressııa bastalmaı turǵan tynysh zamanda qazaqstandyq ánshiler Shyńjańǵa gastroldik konert qoıyp, mol qarjy jınap, baıyp qaıtatyn. Al aqyn-jazýshylardyń basty oqyrmany Shyńjań qazaqtary edi. Sol aqyn-jazýshynyń kitabyn úıinde saqtap, oqyǵany úshin, qazaq ánshileriniń ánin tyńdap, ony smartfonyna júktep alǵany úshin, Quran oqyp, janazaǵa qatysqany úshin, qazaqy kıim kıip, ata-babasynyń salt-dástúrin ustanǵany úshin konlagerge qamalyp, azap shegip jatqan qandastaryna qazaq zııaly qaýymy sóz járdemin de bere almaı pushaıman kúı keshti. Tipti, alǵashynda Qytaı aýdıtorııasy arqyly álemge tanylǵan Dımash Qudaıbergen ózimen tili bir, dini bir, qany da, jany da bir Shyńjań qazaqtary úshin narazylyq bildirgen joq. Bularmen salystyrsaq, týmysynan Germanııa azamaty, fýtbolshy Mesýt Ózildiń adamgershiligi júz ese joǵary bolyp shyqty, ol qytaı kommýnısteri jasap jatqan genoıdti aıyptap, arnaıy málimdeme jasady.
Al ultym degende Urymdy, halqym degende Qyrymdy kúńirentetin qazaq ultshyl-patrıottary da oralmandardy umyt qaldyrdy, olardyń problemasyn saıasattyń kún tártibine alyp shyqqan joq. Qaıta Qytaıdyń qyspaǵynda qınalǵan qandastarymyzdyń máselesin qazaq ultynyń taǵdyrymen, adamzattyń taǵdyrymen baılanystyryp, tutas qamdaǵan «Atajurt eriktileriniń» lıderi Serikjan Biláshulynyń ústinen domalaq aryz jazyp, aıaqtan shaldy. Bılik te, onyń saıası oıynyna jegilgen psevdoultshyl-patrıottar da burq-sarq qaınaǵan qazannyń qaqpaǵyn jaýyp tastamaqshy boldy.
«Qytaıdyń jumsaq kúshiniń» ekpindi qanaty qazaq qoǵamynda «qytaıshyldar» degen atqa ıe. Olar «Atajurt eriktilerin» jáne onyń qaısar jetekshisi Serikjan Biláshulyn qaralaýǵa kúsh saldy. Mundaǵy maqsat – Qytaıdyń álemdik qaýymdastyq aldyndaǵy abyroıyn tógip, sondaı-aq Qazaqstan qoǵamynda burynnan bar «antıqytaılyq kóńil-kúıdi» ýshyqtyryp jatqan uıymdy jaýyp tyný jáne Serikjan Biláshulyn «zalalsyzdandyrý». Aldymen «Serikjan Biláshuly baıaǵyda «Jarqyn 7» degen laqap atpen Shyńjań qazaqtaryn «zulmat kele jatyr, tezdetip kóshińder» dep úgittep, Shyńjań qazaqtaryn arandatty, qazir Qytaı bıliginiń qazaqtardy qyspaqqa alýy – sonyń kesirli isi» degen nasıhatty kúsheıtti. Odan keıin «Shyńjańdaǵy uıǵyrlardy Qazaqstanǵa ákelip, olarǵa jer bermekshi», «ol bes ýaq namaz oqıdy eken, ıslamı terrorlyq uıymdarmen baılanysy bolýy múmkin», «Serikjan zııaly qaýymdy syılamaıdy, qazaq qoǵamyna iritki saldy» jáne t.s.s. jalany úıip-tókti.
Osylaı úzdiksiz tópelegen aqparattyq soqqynyń sońy Serikjan Biláshulyn sotqa tartýǵa ulasty. «Atajurt» – tirkelmegen uıym, sony basqarǵan úshin» oǵan sot ákimshilik aıyppul saldy. Bulaısha ony toqtatý múmkin emes ekenin túsingen bılik bir aıdan keıin Serikjandy QK 174-baby boıynsha («qoǵamda arazdyq týdyrdy» degen saıası sıpaty basym aıyptaý) aıypty degen kúdikpen qamaýǵa aldy. Onyń «qylmysy» dep Shyńjańda qurban bolǵan adamdardyń rýhyna arnalǵan asta «Qytaıǵa aqparattyq jıhad jarııalaý» jónindegi sózi aıyptaýǵa negiz boldy.
Memlekettiń basty aqparat quraly – «Qazaqstan» ulttyq telearnasy «jıhad» sózin tutas jazbadan qıyp alyp, dinı ekstremızm men terrorızmge qarsy kúrestiń ıdeologııasyna salyp tápsirlep, arnaıy habar berdi. Buǵan deıin memlekettik telearna basshysyn Erlan Qarın QHR-nyń tele-radıokorporaııasymen ózara áriptestik jasaý jóninde kelisim jasap qaıtqan. Sondaı-aq, ol Qytaı kommýnıstik partııasynyń belsendi nasıhatshysy Djekı Chandy Qazaqstanǵa arnaıy shaqyryp, qonaq qyldy. Erlan Qarınniń bul isi kommýnıstik Qytaıdyń kóńilinen shyǵýdan basqa problemany umytqan Qazaqstan bıliginiń beıshara haline qosymsha sıpat beredi.
Shyńjańdaǵy zulmattyń ay zaryn álemge jetkizip jatqan «Atajurt eriktileri» men Serikjan Biláshulynyń únin birjolata óshirý úshin Qytaı elshiligi «Qazaqstandaǵy qytaı hýaıaoýlaryna» ıek artty.
«Hýaııao» sózi emıgrant degen maǵyna beredi jáne bul topqa Qazaqstanda turyp jatqan Qytaıdyń burynǵy jáne qazirgi azamattary kiredi. Olar ultqa bólinbeıdi, Qytaıdan Qazaqstanǵa baıaǵyda kóship kelgen dúngen de, qazaq ta, osy jerde ýaqytsha turyp jatqan qytaı da kire beredi. Olarǵa qonys aýdaryp barǵan jerinde Konfýıı ilimin nasıhattaý, Qytaımen saýda-sattyq, ekonomıkalyq, mádenı baılanystardy kúsheıtý maqsat etip qoıylǵan. Qytaıda álemdegi hýaıaoýlardy úılestirip otyratyn arnaıy organ bar.
Qazaqstandaǵy hýaııaolar ártúrli uıymdardyń atyn jamylyp áreket etedi. Ásirse, «Jebeý» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy Omaráli Ádilbekuly men Eýrazııa ulttyq ýnıversıetiniń qytaı tili kafedrasynyń meńgerýshisi Dúken Másimhanulynyń «qytaıshyl» áreketi erekshe. Qytaıdan toqsanynshy jyldardyń ortasynda qonys aýdarǵan bul ekeýi Shyńjańdaǵy repressııany «dinı ekstremızm men terrorızmge qarsy májbúrli kúres taktıkasy» turǵysynda baǵalap, resmı Pekınniń jarshysy ǵana bolǵan joq, olar «Atajurt eriktilerin» bólshektep, Serikjan Biláshulyn qalaıda túrmege jaýyp tastaýǵa kúsh saldy.
Qazaqstanda «Qytaıdyń jumsaq kúshi» bir sát maqsatyna jetkendeı boldy: Serikjan Biláshuly Nursultan qalasynda 5 aıdan astam úıqamaqta bolǵan kezde «Atajurt eriktileri» bólinip-jaryldy. Aqyldastar keńesiniń eki múshesi – Erbol Dáýletbekuly men Qaırat Baıtolla «Atajurt eriktileri» ataýymen qoǵamdyq uıym tirketip, ofıstegi tehnıkany ıemdenip, óz aldyna ketti.
Tergeý kezinde Serikjan Biláshulyn QR QK-niń 174-babynan arashalap qalý qıyn boldy. Tergeýshilerdiń tapsyrysy boıynsha jasalǵan saraptamada «aqparattyq» sózi (anyqtaýysh) qarastyrylmady. Bir ǵana adamnyń emes, bútkil Shyńjań qazaqtarnyń taǵdyrsheshti máselesine qatysty qıyn jaǵdaı saıasatker Zaýresh Battalova basqaratyn «Parlamentarızmdi damytý qorynyń» atynan men dintanýshy retinde «jıhad» termınin taza Quran ilimi boıynsha taldadym. Quranda jazylǵan «jıhad» sózi saıası sıpaty bar dinı ıdeologııalardyń shyrmaýynda qalǵanyn, burmalanǵan jalǵan tápsir-túsinikti sot qaraýyna usyný absýrd ekenin aıttym. Biraq men jasaǵan saraptama belgisiz sebeptermen iske enbeı qaldy.
Shyńjańda repressııaǵa ushyrap jatqan halyqtyń janashyry, belgili zańger Shynqýat Baıjanovtyń aıtýynsha, Serikjan Biláshulyna qatysty qylmystyq is basynan aıaǵyna sheıin quqyqtyq norma boıynsha júrgizilmedi. Sonyń saldarynan jáne aıypty joqqa shyǵarýǵa kerek materıaldardy advokattyń jınaqtamaǵany kesirinen Serikjan Biláshuly jeme-jemge kelgende amalsyz proestik kelisim jasaýǵa májbúr boldy. Sot sheshimi boıynsha, oǵan 6 aı (úıqamaqta otyrǵan merzimin shegerip, jaza 2 aıǵa azaıdy) shekteý jazasy berildi, 7 jyl qoǵamdyq uıym basqarýǵa tıym salyndy.
Probaııalyq baqylaý merzimi aıaqtala sala Serikjan Biláshuly men onyń senimdi jaqtastary jumysyn qaıta kúsheıtti. Qazir olar resmı tirkelmegen «Naǵyz Atajurt eriktileri» dep atalatyn uıymǵa toptasty. Al tirkelgen «Atajurt eriktileri» uıymy Serikjan Biláshuly tobyna qarsy áreket etip júr.
Qytaıdan Qazaqstanǵa túbegeıli qonys aýdarǵan qazaqtardyń túgelge jýyǵy «Naǵyz Atajurt eriktilerin» qoldaıdy, Shyńjań konlagerlerinde otyrǵan týystaryn arashalap qalý úshin jáne Qytaıdyń basqa da adam quqyn buzý faktisin aıtyp aryzdanatyn jalǵyz uıym da – osy.
«Naǵyz Atajurt eriktileriniń» durys taktıka tańdap, Shyńjań máselesi boıynsha halyqaralyq uıymdarǵa, sheteldik jýrnalısterge arqa súıeýi nátıjesin berdi. Olar Qazaqstanǵa Eýropa depýtattary kelgende oralmandardyń Qytaıǵa narazylyq akııasyn ótkizdi. AQSh memlekettik hatshysy Maık Pompeo osy jyldyń aqpan aıyndaǵy Qazaqstanǵa sapary kezinde aldymen Shyńjańdaǵy konlagerlerge týystary qamalǵan qazaqtarmen kezdesip, «tiri jetimder» men «tiri jesirlerdiń» kóz-jasyn kórip, birge qaıǵyrdy.
Sodan soń Qazaqstan bıliginen olardy qorǵaýǵa alýdy talap etti, adam quqyn aıaqasty etip otyrǵan Qytaıǵa qarsy birigip qysym jasaýǵa shaqyrdy. Osy oqıǵa álemge jarııa bola sala Pompeomen kezdesýge qatysqan eki balanyń anasy Qaraqat Ábdeshke Shyńjań túrmesinde qamaýda otyrǵan kúıeýin jáne eki qaınaǵasy men qaıynatasyn Qytaı bıligi bosatýǵa daıyndap jatqany jóninde habar jetti.
Serikjan Biláshulynyń aıtýynsha, sońǵy kezde Qytaı bıligi «Naǵyz Atajurt eriktileriniń» kómegimen áleýmettik jelige salynǵan vıdeo aryzdarǵa jyldam reakııa beredi. Keıde aryzdanýshynyń talabyna kónip, konlagerdegi nemese úıqamaqtaǵy tutqyndy bosatady, keıde ýaqyt sozyp aldaýsyratady da, aýyzsha ýádesin oryndamaı ketedi. Kóbinese aryzdanýshynyń Shyńjańdaǵy týystary arqyly «Aryzdy qaıtaryp al, áıtpese bizge jaman bolady» dep shantaj jasap baǵady. Sondyqtan «Qytaı raıynan qaıtty, kóp uzamaı qazaqtardy qorlaýdy doǵarady» dep boljam aıtýǵa áli erte.
Turarbek QUSAIYNOV,
«Demos» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
