«دەموس» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، حالىقارالىق جۋرناليستەر فەدەراتسياسىنىڭ (IFJ) مۇشەسى تۇراربەك قۇسايىنوۆتىڭ «زۇلمات: شىعىس تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى بۇل كىتابى قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ شىڭجاڭداعى تۇركى تىلدەس مۇسىلمان حالىقتى ۇلتتىق ەرەكشەلىگى مەن تىلىنەن ايىرىپ، جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان جاپپاي رەپرەسسياسى جونىندە جازىلعان.
شىڭجاڭداعى ساياسي رەپرەسسيانىڭ سيپاتى مەن زاردابى ناقتى فاكتىلەرگە نەگىزدەلىپ، كونتسلاگەرلەردە قاماۋدا بولىپ، ازاپ كورگەن تۇتقىنداردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى ارقىلى باياندالعان.
كىتاپ اۆتورى ادام قۇقى مەن ليبەراليزم قۇندىلىقتارىن قورعاپ قالۋدى «ادامزات دامۋىنىڭ باستى ءپرينتسيپى» دەپ قاراستىرادى.
كىتاپ «قازاقستانداعى پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ قورىنىڭ» قولداۋىمەن جارىققا شىقتى.
قىتايداعى زۇلماتتىڭ الگوريتمى
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ (شىعىس تۇركىستان) ولكەسىندەگى ءدىنى مۇسىلمان تۇركى حالىقتارى مەن باسقا دا ەتنيكالىق ازشىلىققا قارسى جاساپ جاتقان گەنوتسيدكە ءتان اياۋسىز قىسىم مەن رەپرەسسيانىڭ اۋقىمىن قازاقستان ارقىلى سيپاتتاۋ ماڭىزدى. مۇنىڭ بىرنەشە اسپەكتىسى بار. قازاقستاندا قىتايداعى رەپرەسسيادان زارداپ شەگىپ، سەبەپسىز تۇرمەلەر مەن «ساياسي ۇيرەنۋ» دەپ اتالاتىن كونتسلاگەرلەرگە قامالىپ، ازاپ كورگەن ءتىرى كۋاگەرلەردىڭ سانى وتە كوپ، مىڭداعان ادامنىڭ تۋىستارى ءالى قىتاي تۇرمەلەرىندە جاپا شەگىپ جاتىر. ولاردىڭ كومەك سۇراپ شىرقىراعان جانايقايى الەمدىك قاۋىمداستىقتى قۇلاعدار ەتتى. وسىنداي جاعدايدا قازاقستان بيلىگىنىڭ شىعىس تۇركىستانداعى ادام قۇقىىنىڭ تاپتالۋىن «قىتايدىڭ ىشكى ءىسى» دەپ ساناۋى، باسقا ۇلتتار بىلاي تۇرسىن، شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى قازاقتاردىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىققا كوز جۇما قاراۋى پروبلەمانى ءتىپتى جالاڭاشتاپ تاستادى.
قىتايدىڭ كونتسلاگەرلەرىندە قازاقستاننىڭ بىرنەشە ازاماتى ازاپ كورىپ شىقتى. قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان نەمەسە قازاقستاندا تۇرۋعا ىقتيارحاتى بار قازاق وتباسىلاردىڭ ءبولىنىپ قالۋىنا، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرىنىڭ قىتاي كونتسلاگەرلەرىنە توعىتىلۋىنا، سونىڭ سالدارىنان قازاقستاندا «ءتىرى جەتىمدەر» مەن «ءتىرى جەسىرلەردىڭ» تۇرمىس تاۋقىمەتىن تارتۋىنا، جالپى قىتاي كوممۋنيستتىك بيلىگىنىڭ جاساپ جاتقان وسىنداي باسسىزدىعىنا قازاق ۇكىمەتى نارازىلىق نوتا جولداپ، قاتاڭ تالاپ قويعان ەمەس. قازاقستان بيلىگى قىتايمەن اۋقىمدى ساۋدا-ساتتىقتى، العان قارىزىن، ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ادام قۇقىنان جوعارى باعالاپ وتىر. وسى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ورالمانداردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جانە ولارعا كومەك بەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمدار ۇكىمەتتىڭ ىعىنا جىعىلىپ، قىتاي قازاقتارىنىڭ پروبلەماسىن اينالىپ وتەتىن مۇشكىل حالگە جەتتى.
قازاقستاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا قىتايدان كەلگەن ورالماندار مەن شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ جانايقايىنا ادەيى نازار اۋدارمايتىن بولدى. بۇعان دەيىن «ءار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم» دەپ ۇرانداپ كەلگەن قازاق ۇلتشىل پاتريوتتارى شىعىس تۇركىستانداعى تۇركى حالىقتارىن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن ايىرۋ ءۇشىن ادەيى جاسالىپ جاتقان گەنوتسيد كۇشەيگەن تۇستا ءۇنسىز قالدى. ۇنەمى «مۇسىلمان باۋىرمالدىعىن» ۋاعىزدىڭ جەلىسىنە سالىپ سايرايتىن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ مولدالارى قىتاي تۇرمەلەرىندەگى ازاپتان ولگەن، ءمايىتى تۋىستارىنا بەرىلمەي ءجون-جورالعىسىز جەرلەنگەن مۇسىلماندارعا «عايىپ جانازا» شىعارۋدان باس تارتتى. ولار وزدەرىنىڭ بۇل ءىسىن «ءدىندى ساياساتقا ارالاستىرمايمىز» دەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر.
شىعىس تۇركىستانداعى رەپرەسسياعا قاتىستى قازاقستانداعى «بەيتاراپ» جاعدايدىڭ قالىپتاسۋىنا قىتايدىڭ استىرتىن جاساپ وتىرعان جىمىسقى ساياساتىنىڭ دا اسەرى ءتىپتى اۋقىمدى ەكەنىن بايقاتادى. قازاق قوعامىندا «قىتايشىلدار»، «قىتايدىڭ جۇمساق كۇشى» دەگەن جاڭا تۇسىنىك پايدا بولدى. الدەبىر ساياسي مۇددە كوزدەگەن مۇنداي توپتار مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىندا دا، قازاقستانننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى اراسىندا دا، ءتىپتى قىتايدان قونىس اۋدارعان ورالمانداردىڭ ىشىندە دە بار. بۇل قىتاي بيلىگىندەگى كوممۋنيستەردىڭ ەكسپانسيالىق ساياساتتى جۇيەلى ءارى قارقىندى جۇرگىزىپ جاتقانىن بايقاتادى.
وسىنداي جاعدايدا قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستانداعى از ۇلتتارعا جاساپ جاتقان ادام توزگىسىز قىسىمىن الەم الدىندا اشكەرەلەۋ جانە وعان قارسى كۇرەس تاكتيكاسى جاڭا سيپاتتا ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. وتكەن عاسىردا قىتايدىڭ باتىسىنداعى تۇركى حالىقتارى «شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىگى» يدەياسى اياسىندا ارەكەت ەتكەنى بەلگىلى. اق گۆاردياشىلاردىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسى (1933), ورتالىعى قۇلجا قالاسى بولعان سوۆەت وداعىنىڭ ىقپالىنداعى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دا (1940-1945), وسپان باتىر باسشىلىق جاساعان التاي قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى (1940-1949) دە – سونىڭ ايعاعى. قىتايدا كوممۋنيستەر بيلىك باسىنا كەلگەن سوڭ، سوۆەت وداعى وڭتۇستىك-شىعىسىنان ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتىڭ سەيىلۋىنە بايلانىستى، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى مەن التاي ايماعىنىڭ جەكە بيلەۋشىسى ستاتۋسىنداعى وسپان باتىردى قولداۋدى توقتاتتى، ستالين مەن ماو تسزەدۋن كەلىسىمگە كەلدى.
وسپان باتىر باستاعان كوتەرىلىستى قىتايدىڭ كوممۋنيستىك بيلىگى اياۋسىز باستى. وسى وقيعادان كەيىن جازالاۋشى اسكەرمەن قاشا ۇرىس سالعان التاي جانە تارباعاتاي قازاقتارى سوۆەت وداعى اۋماعىنا ەمەس، وڭتۇستىككە بەت الىپ، گيمالاي ارقىلى ۇندىستان مەن پاكىستان جەرىنە ءوتتى، كەيىن ولار تۇركيادان پانا تاپتى. ۇزاق جولدا ءشول مەن اشتىقتان، سۋىقتان مىڭداعان ادام قىرىلدى. سول وقيعادان كەيىن قىتاي قازاقتارى وزدەرى جايلاپ وتىرعان اۋقىمدى تەرريتوريانى داۋلاعان ەمەس، قحر-دىڭ قۇرامىنداعى نەمەسە ودان تاۋەلسىز رەسپۋبليكا سۇراعان ەمەس. ولار بۇدان بىلاي سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىنداعى قازاقستاندى وتانىم دەپ سانادى.
قىتاي قازاقتارىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرگەن تاعى ءبىر جايت بار. جالپى، شىعىس تۇركىستان جاعىراپيالىق جانە ەتنيكاكالىق ەكى بولىكتەن تۇرادى. ايماقتىڭ نەگىزگى حالقى – ۇيعىرلار مەن قازاقتار. وڭتۇستىگىن ۇيعىرلار، سولتۇستىگىن قازاقتار جايلايدى. ەكى ارانى بيىك تاۋ سىلەمى ءبولىپ جاتىر. قىتاي بيلىگىنە كوممۋنيستەر كەلگەن سوڭ، قازاقتار جايلاعان اۋماقتا ورنالاسقان ءۇرىمشى قالاسىن ورتالىق ەتىپ، «شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى» (مۇنداعى اۋدان – اۆتونوميالى رەسپۋبليكامەن تەڭەستىرىلگەن اكىمشىلىك بىرلىك) دەپ اتادى. ۇزاق جىلدار بويى تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان ۇيعىرلار اكىمشىلىك بولىك اتاۋىنداعى «ۇيعىر» ءسوزىن مىسە تۇتقان سياقتى. ارينە، اياماقتا ۇيعىرلاردىڭ سانى باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا باسىم بولدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىندا كوبىنەسە ۇيعىرلار قىزمەت اتقاردى.
وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ايماققا حانزۋلاردى (قىتايلار) جاپپاي كوشىرۋ، جالپىقىتايلىق «مادەني توڭكەرىس» شىعىس تۇركىستاننىڭ بايىرعى حالقىنىڭ ۇلەس سالماعىنا كوپ وزگەرىس جاسادى. قازىر ايماقتاعى قىتايلاردىڭ سانى ۇيعىرلارمەن تەڭەسىپ تۇر. بەيرەسمي مالىمەت بويىنشا، شىڭجاڭداعى ۇيعىرلاردىڭ سانى – 22 ملن. شاماسىندا، ال قازاقتار – 3 ملن. وسى ارتىقشىلىق – شىڭجاڭداعى ۇيعىرلاردىڭ ۇنەمى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋىنا سەبەپ بولىپ تۇرعان فاكتوردىڭ ءبىرى.
20-عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي 15 ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تۇرعان كوممۋنيستىك پارتيا بيلەگەن سوۆەت وداعى ىدىرادى. بۇل وقيعا شىڭجاڭداعى قازاقتار مەن ۇيعىرلارعا ەكى ءتۇرلى اسەر ەتكەن سياقتى: قازاقتاردىڭ ساناسىندا «ءبىزدىڭ تاريحي وتانىمىز – تاۋەلسىز قازاقستان» دەگەن سەنىم كۇشەيدى. بۇعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەلدە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردى شاقىرۋى، وسىعان وراي ارنايى كوشى-قون زاڭىنىڭ قابىلدانۋى دا قوسىمشا اسەر ەتتى. قىتاي قازاقتارىنىڭ الدىڭعى لەگى قازاقستانعا قاراي كوش تۇزەدى.
ارقا سۇيەيتىن مەملەكەتى جوق ۇيعىرلار «سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋ پروتسەسى قىتايدى دا بولشەكتەيدى، شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىك الادى» دەپ ۇمىتتەندى.
ۇيعىرلاردى ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولۋعا يتەرمەلەيتىن تاعى ءبىر فاكتور بار. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا مەملەكەتتىك جوسپارلى ەكونوميكاسى داعدارىسقا ۇشىراعان كوممۋنيستتىك ەكى يمپەريا – سوۆەت وداعى مەن قحر حالىق شارۋاشىلىعىنا نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ەلەمەنتتەرىن كىرگىزدى، مۇلىككە جەكەمەنشىك ەنگىزۋ، ۇجىمدىق نەمەسە جەكە كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانۋعا رۇقسات بەرىلدى، شەتەلمەن ساۋدا-ساتتىق اشىلدى. وسى جاعداي بۇرىننان وتىرىقشى ءومىر سالتىن ۇستاناتىن ۇيعىرلارعا كوپ ارتىقشىلىق بەردى. شىڭجاڭ ولكەسى باتىس باعىتتاعى ەلدەرمەن ىشكى قىتايدى بايلانىستىراتىن ساۋدا جولىنا اينالدى. بۇل شىڭجاڭنىڭ ءىرى قالالارىنداعى ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا سەرپىن بەردى، شەكارالاس جاتقان قىرعىزستان، وزبەكستان، قازاقستان، تاجىكستان جانە رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىق، الىس-بەرىس كۇشەيدى. ەكونوميكالىق پروتسەستەرگە ۇيعىرلاردىڭ بەلسەنە ارالاسۋى جانە سايكەسىنشە ولاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ جاقسارۋى – وبەكتيۆتى جاعداي.
ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىرشاما تاۋەلسىزدىككە جەتكەن ادامنىڭ ۋاقىت وتە كەلە ساياسي تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋى – زاڭدى قۇبىلىس. بۇل پروتسەسس شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىرلاردى اينالىپ وتكەن جوق. قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگىنەن ءبىر عاسىر بويى قىسىم مەن كەمسىتۋ كورىپ كەلە جاتقان ۇيعىرلار شىعىس تۇركىستاندى شىنايى تاۋەلسىز رەسپۋبليكا ەتۋگە كۇش سالدى. قىتايداعى، اتاپ ايتقاندا، شىڭجاڭداعى از ۇلتتاردىڭ قۇقىن تازا ساياسي ماسەلە رەتىندە، ەجەلگى ۇيعىر قاعاناتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى كۇرەس رەتىندە كوتەردى. بۇل – ۇلىبريتانيا مەن سولتۇستىك يرلانديا بىرىككەن كورولدىگىنىڭ قۇرامىنداعى سولتۇستىك يرلانديانىڭ، يسپانيانىڭ قۇرامىنداعى كاتالونيانىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋى سياقتى پروتسەسس. مۇنداي ارەكەت كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ورتالىق بيلىگى ءۇشىن سەپاراتيزم، ەلدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى تۇرعىسىندا قاراستىرىلادى. سونىمەن قاتار، مۇنداي ارەكەتتتەن وڭدى ناتيجە شىعا قويۋى دا نەعايبىل.
ماسەلەگە تازا ساياسي سيپات بەرۋ ارقىلى ونى كۇن تارتىبىنە شىعارۋ كەزىندە ۇلتتىق، ءدىني جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي كەمسىتۋ كورىپ جاتقان ادام قۇقى كولەڭكەدە قالادى. ءرابيا قادىر باسقاراتىن بۇكىلالەمدىك ۇيعىر كونگرەسى بولسىن، شەتەلدەگى ۇيعىرلار قۇرعان وتىزدان استام ۇيىمنىڭ ءبارى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونومياسىن تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە تانۋدى تالاپ ەتتى. ۇيعىر ليدەرلەرى نارازىلىق اكتسيالارى مەن شەرۋلەردە قىتاي بيلىگىنىڭ از ۇلتتاردى كەمسىتۋى مەن ادام توزگىسىز رەپرەسسيۆتى قورلىعىن سيپاتتايتىن ناقتى ادامداردىڭ بەيشارا كەيىپتەگى فوتولارى مەن تاعدىرى جونىندەگى مالىمەتتى ەمەس، جاڭا تۋعان اي بەلگىسىمەن ايشىقتالعان كوك تۋدى كوتەردى. ءسويتىپ، شىڭجاڭداعى ادام قۇقى ماسەلەسى ەلەۋسىز جاعدايدا قالىپ قويدى.
شىعىس تۇركىستاندى مەكەندەگەن بايىرعى حالىقتارعا قارسى جاپپاي رەپرەسسيا جۇرگىزىلە باستاعاندا قازاقستاندا قۇرىلعان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ۇيىمى ماسەلەگە تەك قانا ادام قۇقى تۇرعىسىنان قارادى. «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» ليدەرى سەرىكجان ءبىلاشۇلى قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ فاشيستىك ساياساتى بۇتكىل ادامزاتقا قاۋىپ توندىرگەنىن ايتا كەلە، قۇقى شەكتەلىپ، ءزابىر كورگەن بارلىق ادامدى ۇلتىنا، دىنىنە، ناسىلىنە قاراماي، حالىقارالىق ۇيىمدارعا ارىزدانۋعا شاقىردى. ول «قىتايدىڭ كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ ساياسي رەپرەسسياسىنا ۇشىراعان قىتاي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولسا، ولاردىڭ دا ارىزىن قابىلدايمىز» دەپ مالىمدەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنە» قازاقتارمەن قاتار ۇيعىرلار، قىرعىزدار، تاتارلار، وزبەكتەر كەلىپ ارىزداندى. ولاردىڭ ىشىندە تۋىستارى قىتاي كونتسلاگەرىندە جاپا شەككەن قىرعىزستان، وزبەكستان جانە رەسەي تۇرعىندارى دا بار.
ءتىلى تۇركى، ءدىنى مۇسىلمان حالىقتار تابيعاتىنان بۇيىعى، كونبىس، كورگەن سۇمدىق قورلىعىن، اسىرەسە سەكسۋالدى سيپاتتاعى زورلىقتى جاريالاۋعا قۇلىقتى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قىتاي بيلىگى حالىقتى ابدەن قورقىتىپ تاستاعان، شەتەلگە شىعىپ بارا جاتقان ادامعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپ شىعارىپ سالادى. سەرىكجان ءبىلاشۇلى جەتەكشىلىك ەتكەن «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» قىتايدا قىسىم كورىپ جاتقان ادامداردىڭ تاعدىرىن جاريا ەتۋ، اشىق ارىزدانۋ ارقىلى عانا جاقسى ناتيجەگە جەتۋگە بولاتىنى جونىندە ۇگىت جاسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنە» ون مىڭداعان ادام ارىزداندى. اشىققا شىعىپ ارىزدانعانداردىڭ تۇگەلگە جۋىعى – قازاقتار. كونتسلاگەرلەر مەن تۇرمەلەردە، ۇيقاماقتا بولعان ادامداردىڭ اۋديو-ۆيدەو جانە جازباشا ارىزدارىندا ايتىلعان وقيعالار قىتايداعى گەنوتسيدكە ءتان ساياسي رەپرەسسيانىڭ اۋقىمى مەن سيپاتىن انىقتاپ بەردى.
(جالعاسى بار)
