27 جەلتوقسان قازاقتىڭ ءبىر تۋار مەملەكەت قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ دۇنيەدەن قايتقان كۇنى. وسىدان تۋرا 75 جىل بۇرىن، اتاپ ايتقاندا 1941 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى بەرليندە ۋيكتوريا كرانكەنحاۋستا دۇنيە سالعان ەدى.
جۇبايى ماريا ياكوۆلەۆنا گورينا سوندا ازاماتتىق ىستەپ شوقايدى سول دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنىن قيىن قىستاۋ كەزىندە بەرليندەگى تۇرىك زيراتىنا جەرلەۋگە مۇرىندىق بولدى. ءبىز سول ءۇشىن ماريا ياكوۆلەۆناعا قارىزدارمىز. ءسويتىپ ەسىل ەر 1942 جىلى 2 قاڭتار جۇما كۇنى بەرليندەگى تۇرىك شايىتتەرى زيراتىنا جەرلەندى. بىراق سوعىستان كەيىن سول زيرات ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالدى. كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاقستاننان بەرلينگە شوقايدىڭ بەيىتىن ىزدەپ كەلۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ ەل ىشىندە اتىن اتاۋعا تيىم سالىندى.
شوقايدىڭ بەيىتىن سوندا العاش كىم ىزدەدى، كىم تاپتى دەگەن سۇراق ويعا كەلەدى. ونى تاپقاندار گەرمانيا قازاقتارى. ءبىز سول وقيعانىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن، بۇگىندەرى الماتىدا رايىمبەك اۋدانىندا ءومىر سۇرەتىن زۋقا باتىر ۇرپاعى ارسلان توسىن اعامىزبەن وسىدان ەكى جىل الدىن، ايتقاندا 2014 جىلى، 24 قىركۇيەك كۇنى كەزدەسكەندە سۇھپاتتاسىپ ايتقاندارىن باستان اياق جازىپ الىپ ەدىك. بۇگىن قازاقستان، ءتىپتى بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سانالى ءومىرىن ارناعان مۇستافا شوقايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 75 جىل تولۋىنا بايلانىستى بەيىتىنىن قالاي تابىلعانى تۋرالى ارسلان اعانىڭ ايتقاندارىن تومەندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.
“1966 جىلى العاش گەرمانياعا بارعان كەزىمىز. 5 جولداسپىز. بەكەي، ىرىسباي، ءىنىسى جانە ءبىر كىسى. بەرلينگە كەلدىك. 3-4 كۇن دەمالىق ەس جيعاننان كەيىن، بەرليندە دەپ ەستىگەن شوقايدىڭ بەيىتىن ىزدەيىك دەپ كەلىستىك. ءتىل بىلمەيمىز. ىم قاعىپ سويلەيمىز. شوقاي دەيمىز، قازاق دەيمىز، ولگەن دەيمىز. ەشكىم بىلمەيدى. ايتەۋ، ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىر قانشا نەمىس بەيىتتەرىن ارالاپ شىقتىق. ءۇش كۇن ىزدەدىك. تابا المادىق.
ءۇشىنشى كۇنى تەمپلوگ دەيتىن جەردە ەدىك. بىرەۋ: “مىنا جاقتا ءبىر بەيىت بار. بىراق تۇرىكتىكى. تۇرىكتەردىن بەيىتى بار. سوندا بولماسىن” دەدى. ءبىز نە بولسا بولسىن، ونى دا كورەيىك دەدىك. ول كەزدە ماشينا كوپ جوق. جاياۋ ءجۇرىپ بارىپ تاپتىق. بيىك دۋال، دۋالدىڭ ءۇستى تىكەنەكتى سىمداردارمەن قورشاپ تاستاعان. ۇلكەن تەمىر ەسىگى قۇلىپتاۋلى.
كوپ تە جاقىنداي المايمىز. ويتكەنى نەمىستىڭ كەمپىر شالدارى قيىن بولادى. ءسويتىپ بەس ادامنىڭ قۇلىپتاۋلى بەيىتتىن اينالىسىن تورىپ جۇرگەنىن كورسە، ميليتسياعا شاعىم جاسايدى. ءسويتىپ ءبىزدى قاماپ تاستاي ما؟ دەپ الاڭداعان جايىمىز دا بار. ونىڭ ۇستىنە ءوزىمىز گەرمانياگا جاڭا كەلدىك. زاڭ بىلمەيمىز، ءتىل بىلمەيمىز.
ەسىكتە جازۋ بار ەكەن. وندا بەيىتتىڭ وسمان پاتشالارىنىن ەلشىلەرى مەن كونسۋلدارىنىڭ بەيىتى ەكەنى جازۋلى. بەيىتتىڭ ىشىنە كىرۋ مۇمكىن ەمەس. دۋال بيىك، ونىڭ ۇستىنە تىكەنەكتى سىم تەمىردەر. ءسويتىپ بەيىتتى اينالا قاراپ كىرەتىن تەسىك، قولايلى جەر ىزدەدىك.
وسىلايشا الاڭداپ قاراپ تۇرعاندا ءبىر كەمپىر مەن شال كورىندى. ءبىزدى كورىپ قاسىمىزعا كەلىپ ناعىپ تۇرعانىمىزدى سۇرادى. ءبىز ىمداپ قازاقپىز، سوعىستا ادامىمىز ولگەن ەدى. سونىن بەيىتىن ىزدەپ ءجۇرمىز. مىنانىڭ ىشىندە مە ەكەن دەپ ءجۇرمىز. ونىڭ اتى مۇستافا شوقاي، شوقاي دەدىك. شال بىزگە قارادى. ءتۇسىندى. ءبىر كوزىن قىسىپ تۇرىپ “شوقاي، شوقاي” دەپ كۇبىر كۇبىر ەتىپ ويلاندى. سالدەن سوڭ، “ءيا، ءيا، شوقاي دەگەن ءبىر بەيىت وسىندا بار ەدى” دەدى.
قۋانىپ كەتتىك. ەندى تابادى ەكەمىز دەستىك. بىراق زيراتقا كىرۋ مۇمكىن ەمەس. قورشاعان دۋال، تىكەنەكتى سىم تەمىردەر. تاعى قاراي باستادىق. ءبىر جەرىندە دۋال ازداپ شوگىپ تەمىر سىم وتەتىندەي بولىپتى. بەسەۋمىز قاراپ تۇردىق. كىم سەكىرىپ دۋالدىڭ ار جاعىنا تۇسەدى دەدىك. ەشكىم ۇمتىلمادى. سوندا نە بولسا دا، مەن كورەيىن دەدىم. جىگىتتەردىڭ كومەگىمەن دۋالعا شىعىپ سىمداردىڭ ۇستىنەن ار جاققا سەكىرىپ ءتۇستىم.
دۋلادىڭ ءىشى تولعان بەيىت ەكەن. ارى قاراپ بەرى قاراپ ءجۇرىپ شوقاي جازۋلى بەيىتتى تاپتىم. دۋالدىڭ ار جاعىنداعى جىگىتتەرگە ايعايلادىم. “بار ەكەن، تاپتىم” دەدىم.
ولار “وندا سەن بەيىتتىڭ باسىندا تۇرىپ قۇران وقى، ءبىز وسى جەردەن ءاۋمىن دەيىك” دەدى. ءسويتىپ مەن قۇران وقىدىم. ولار سىرتتان ءاۋمىن دەدى.
وسىدان كەيىن قايتايىن دەسەم، 2,5 مەتر بيىكتىگىندەگى دۋالعا شىعا المايمىن. سىرتتاعى جولداستارىما اعاش ءبىر دەمە تاۋىپ كەلىندەر شىعايىن دەسەم، ولار اعاش جوق قايدان تابامىز دەيدى. ەندى شىعا المايتىن بولعان سون، ولار “ءبىز ۇيگە كەتتىك ەرتەن سەنى ءبىر دەمە قىپ شىعارىپ الامىز. بۇگىن سەن شوقايدىڭ قاسىندا جات” دەپ كەتتى. ولار كەتپەي مەن نە ىستەيدى ەكەن دەپ ءبىراز جەرگە بارىپ كۇتىپ وتىرادى.
ال مەن بەيىتتىڭ ءىشىن ارالاسام بۇگىن مەشىت سالىنعان جەردە اعاشتار جاتىر ەكەن. مەشىت ول كۇندە جوق ەدى. مەشىت 70-ءتى جىلداردان كەيىن سالىندى.
اعاشتى دۋالعا سۇيەپ شىقتىم. سەكىرە بەرگەنگە دۋالداعى تىكەنەكتى سىمدار شالبارىمنىڭ ارت جاعىنان ءتىلىپ كەتتى. ءسويتىپ جىرتىق شالبارمەن ۇيگە قايتتىم.
2-3 ايدان كەيىن سول مانداعى اسكەري باسقارماعا بارىپ بەيىتتى اشىپ بەرۋىن ايتتىق. ول كەزدە ءبىر نەمىسشە دە ۇيرەنىپ قالدىق. ءبىر اسكەر بىزبەن جۇرمەكشى بولدى. قاي جەردە دەدى. 3 كم دەگەندە ۇزاق بارمايمىن دەدى. وندا ماشينامەن بارايىق دەدى. ءسويتىپ ءبىر ماشينامەن بەيىتكە باردىق. ونىن كۇزەتشىسىنى تاپتىق. كۇزەتشىگە ەسىكتى اش دەسەك، كىلتى جوق اشالمايمىن دەدى. كىلتتى توت باسقان ەكەن.
ءسويتىپ قايتىپ كەلدىك. ارادان 3 جىل وتكەننەن كەيىن 1969 جىلى قايتا بارساق، ەسىگى اشىلىپتى. تۇرىكتەر اشىپ تازالاپتى. ءسويتىپ وندا ەستەلىك بولسىن دەپ بەكەي سارباس، ىرىسباي ەرول، نيگمەتوللا ء(ديۋرىن دەپ تە اتايدى) ۇزمان تورتەۋمىز سۋرەتكە تۇستىك.”
مىنە بۇل ارسلان اعامىزدىڭ ءوز اۋزىنان شوقاي بەيىتىنىڭ تابىلۋ حيكاياسى. قازاق حالقى، ءتىپتى بۇكىل تۇركى حالىقتارى ءۇشىن قۇربان بولعان شوقايدى اللا الدىنان جارىلقاسىن، جاتقان جەرى تورقا، بارعان جەرى ۇجماق بولسىن!
ابدىۋاقاپ قارا،
ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى
"ۇلت پورتالى"
