27 jeltoqsan qazaqtyń bir týar memleket qaıratkeri Mustafa Shoqaıdyń dúnıeden qaıtqan kúni. Osydan týra 75 jyl buryn, atap aıtqanda 1941 jyly 27 jeltoqsan kúni Berlınde Ýıktorııa Krankenhaýsta dúnıe salǵan edi.
Jubaıy Marııa Iakovlevna Gorına sonda azamattyq istep Shoqaıdy sol dúnıejúzilik soǵys jyldarynyn qıyn qystaý kezinde Berlındegi túrik zıratyna jerleýge muryndyq boldy. Biz sol úshin Marııa Iakovlevnaǵa qaryzdarmyz. Sóıtip esil er 1942 jyly 2 qańtar juma kúni Berlındegi túrik sháıitteri zıratyna jerlendi. Biraq soǵystan keıin sol zırat eleýsiz, eskerýsiz qaldy. Keńes Odaǵy tusynda Qazaqstannan Berlınge Shoqaıdyń beıitin izdep kelý bylaı tursyn, onyń el ishinde atyn ataýǵa tıym salyndy.
Shoqaıdyń beıitin sonda alǵash kim izdedi, kim tapty degen suraq oıǵa keledi. Ony tapqandar Germanııa qazaqtary. Biz sol oqıǵanyń bel ortasynda júrgen, búginderi Almatyda Raıymbek aýdanynda ómir súretin Zýqa batyr urpaǵy Arslan Tosyn aǵamyzben osydan eki jyl aldyn, aıtqanda 2014 jyly, 24 qyrkúıek kúni kezdeskende suhpattasyp aıtqandaryn bastan aıaq jazyp alyp edik. Búgin Qazaqstan, tipti búkil Ortalyq Azııa elderiniń táýelsizdigi úshin sanaly ómirin arnaǵan Mustafa Shoqaıdyń dúnıeden ótkenine 75 jyl tolýyna baılanysty beıitinin qalaı tabylǵany týraly Arslan aǵanyń aıtqandaryn tómende nazarlaryńyzǵa usynamyn.
“1966 jyly alǵash Germanııaǵa barǵan kezimiz. 5 joldaspyz. Bekeı, Yrysbaı, inisi jáne bir kisi. Berlınge keldik. 3-4 kún demalyq es jıǵannan keıin, Berlınde dep estigen Shoqaıdyń beıitin izdeıik dep kelistik. Til bilmeımiz. Ym qaǵyp sóıleımiz. Shoqaı deımiz, qazaq deımiz, ólgen deımiz. Eshkim bilmeıdi. Áıteý, sóıtip júrip bir qansha nemis beıitterin aralap shyqtyq. Úsh kún izdedik. Taba almadyq.
Úshinshi kúni Templog deıtin jerde edik. Bireý: “Myna jaqta bir beıit bar. Biraq túriktiki. Túrikterdin beıiti bar. Sonda bolmasyn” dedi. Biz ne bolsa bolsyn, ony da kóreıik dedik. Ol kezde mashına kóp joq. Jaıaý júrip baryp taptyq. Bıik dýal, dýaldyń ústi tikenekti symdardarmen qorshap tastaǵan. Úlken temir esigi qulyptaýly.
Kóp te jaqyndaı almaımyz. Óıtkeni nemistiń kempir shaldary qıyn bolady. Sóıtip bes adamnyń qulyptaýly beıittin aınalysyn toryp júrgenin kórse, mılıııaǵa shaǵym jasaıdy. Sóıtip bizdi qamap tastaı ma? dep alańdaǵan jaıymyz da bar. Onyń ústine ózimiz Germanııaga jańa keldik. Zań bilmeımiz, til bilmeımiz.
Esikte jazý bar eken. Onda beıittiń Osman patshalarynyn elshileri men konsýldarynyń beıiti ekeni jazýly. Beıittiń ishine kirý múmkin emes. Dýal bıik, onyń ústine tikenekti sym temirder. Sóıtip beıitti aınala qarap kiretin tesik, qolaıly jer izdedik.
Osylaısha alańdap qarap turǵanda bir kempir men shal kórindi. Bizdi kórip qasymyzǵa kelip naǵyp turǵanymyzdy surady. Biz ymdap qazaqpyz, soǵysta adamymyz ólgen edi. Sonyn beıitin izdep júrmiz. Mynanyń ishinde me eken dep júrmiz. Onyń aty Mustafa Shoqaı, Shoqaı dedik. Shal bizge qarady. Túsindi. Bir kózin qysyp turyp “Shoqaı, Shoqaı” dep kúbir kúbir etip oılandy. Sálden soń, “Iá, ıá, Shoqaı degen bir beıit osynda bar edi” dedi.
Qýanyp kettik. Endi tabady ekemiz destik. Biraq zıratqa kirý múmkin emes. Qorshaǵan dýal, tikenekti sym temirder. Taǵy qaraı bastadyq. Bir jerinde dýal azdap shógip temir sym ótetindeı bolypty. Beseýmiz qarap turdyq. Kim sekirip dýaldyń ar jaǵyna túsedi dedik. Eshkim umtylmady. Sonda ne bolsa da, men kóreıin dedim. Jigitterdiń kómegimen dýalǵa shyǵyp symdardyń ústinen ar jaqqa sekirip tústim.
Dýladyń ishi tolǵan beıit eken. Ary qarap beri qarap júrip Shoqaı jazýly beıitti taptym. Dýaldyń ar jaǵyndaǵy jigitterge aıǵaıladym. “Bar eken, taptym” dedim.
Olar “Onda sen beıittiń basynda turyp Quran oqy, biz osy jerden áýmin deıik” dedi. Sóıtip men Quran oqydym. Olar syrttan áýmin dedi.
Osydan keıin qaıtaıyn desem, 2,5 metr bıiktigindegi dýalǵa shyǵa almaımyn. Syrttaǵy joldastaryma aǵash bir deme taýyp kelinder shyǵaıyn desem, olar aǵash joq qaıdan tabamyz deıdi. Endi shyǵa almaıtyn bolǵan son, olar “Biz úıge kettik erten seni bir deme qyp shyǵaryp alamyz. Búgin sen Shoqaıdyń qasynda jat” dep ketti. Olar ketpeı men ne isteıdi eken dep biraz jerge baryp kútip otyrady.
Al men beıittiń ishin aralasam búgin meshit salynǵan jerde aǵashtar jatyr eken. Meshit ol kúnde joq edi. Meshit 70-ti jyldardan keıin salyndy.
Aǵashty dýalǵa súıep shyqtym. Sekire bergenge dýaldaǵy tikenekti symdar shalbarymnyń art jaǵynan tilip ketti. Sóıtip jyrtyq shalbarmen úıge qaıttym.
2-3 aıdan keıin sol mandaǵy áskerı basqarmaǵa baryp beıitti ashyp berýin aıttyq. Ol kezde bir nemisshe de úırenip qaldyq. Bir asker bizben júrmekshi boldy. Qaı jerde dedi. 3 km degende uzaq barmaımyn dedi. Onda mashınamen baraıyq dedi. Sóıtip bir mashınamen beıitke bardyq. Onyn kúzetshisini taptyq. Kúzetshige esikti ash desek, kilti joq ashalmaımyn dedi. Kiltti tot basqan eken.
Sóıtip qaıtyp keldik. Aradan 3 jyl ótkennen keıin 1969 jyly qaıta barsaq, esigi ashylypty. Túrikter ashyp tazalapty. Sóıtip onda estelik bolsyn dep Bekeı Sarbas, Yrysbaı Erol, Nıgmetolla (Dıýrin dep te ataıdy) Uzman tórteýmiz sýretke tústik.”
Mine bul Arslan aǵamyzdyń óz aýzynan Shoqaı beıitiniń tabylý hıkaıasy. Qazaq halqy, tipti búkil túrki halyqtary úshin qurban bolǵan Shoqaıdy Alla aldynan jarylqasyn, jatqan jeri torqa, barǵan jeri ujmaq bolsyn!
Ábdiýaqap Qara,
Mımar Sınan Kórkem Óner Ýnıversıtetiniń
professory, tarıh ǵylymynyń doktory
"Ult portaly"
