«ءۇش انىق» – شاكىرىمنىڭ بولمىستىڭ قۇپياسىن اشۋعا تالپىنعان رۋحاني-فيلوسوفيالىق شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. ادامزات ەجەلدەن-اق ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ، جالپى ادامي بولمىستىڭ جاراتىلۋ قۇپياسىنا، سىرىنا ۇمتىلىپ كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءار ءداۋىردىڭ ءوز ويشىلى، تاريح تۋدىرعان ءوز كونتسەپتىسى بار. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ بۇل شىعارماسى دا سولاردىڭ قاتارىندا. بولمىستىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، رۋحاني جۇتاڭداعان كوڭىلگە ىزگىلىك سىيلايتىن بىردەن-ءبىر تۋىندىلاردىڭ ءبىرى.
ءبىز بىلەتىن بارلىق تىرشىلىك كوزى زاتتىق جانە رۋحاني نەگىزدەن قۇرالعان. وسىنىڭ ىشىندەگى رۋحاني بولمىستىڭ بىرتۇتاستىعىن ءتۇسىنۋ – وي-ءورىس، اقىل-پاراسات دەڭگەيىنە شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ادامزات تۇسىنگى سەنىم مەن تانىم دەڭگەيىنە كەلىپ توقتاعان كەزدە، وزىنەن بۇرىنعى ويشىل-دانالاردىڭ سوزدەرىنە نەگىزگى الىپ، ءبىر قورىتىندى تۇيەدى.
شاكىرىم ەڭبەكتەرىنىڭ ماقساتى – ادامعا دۇرىس جول كورسەتىپ، تىرشىلىك ازابىنان قۇتقارۋ. ونىڭ «ءۇش انىق» اتتى شىعارماسى دا وسى ماقساتتا جازىلعان. بۇل شىعارما كولەمى جاعىنان شاعىن بولسا دا، شىن مانىندە، فيلوسوفيالىق تەرەڭ ماعىناسى بار ۇلكەن دۇنيە. شىعارمادا ۇلى ويشىل عاسىرلار بويى ادامزاتتى تولعاندىرىپ كەلگەن بولمىستىڭ تەرەڭ سىرىنا كوڭىل بولەدى. سوندىقتان بۇل شىعارما كابينەتتە وتىرعان عالىمداردىڭ ويىنا ازىق ءۇشىن ەمەس، ءاربىر ادامنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە پايدالانىپ، ءىس-ارەكەتىنە باسشىلىق ەتۋگە ارنالعان. ول ءۇشىن اۋەلى شىعارمانىڭ تەرەڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، سونان كەيىن ومىردە قولدانۋعا ۇمتىلۋ كەرەك [1,5].
شاكارىمنىڭ «ءۇش انىق» شىعارماسى بولمىستىڭ كورىنىستەرىن كەڭىنەن قامتيدى. بىراق وسى كىشكەنە شىعارمانى ءتۇسىنۋ ءتۇرلى ويلار تۋدىرىپ، ءتىپتى ءبىر-بىرىنە قاراما قارسى تۇجىرىمدارعا الىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – بۇل شىعارمانىڭ رۋحاني دەڭگەيدە بولۋىندا. تولىق ءبىلىم زاتتىق جانە رۋحاني الەمدى بىردەي قامتيدى. سوندىقتان بۇل شىعارمانى ءتۇرلى سانا دەڭگەيلەرى وزدەرىنشە ءتۇسىنىپ، ءنار الادى [1,6]. شاكارىم ءبىر-بىرىنە قاراما قارسى قويعان ويلاردىڭ نەگىزگى يدەياسى باتىس ويشىلدارىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىمەن استاسىپ جاتىر. ونى اۆتور بىلاي تۇسىندىرەدى.
«ەسكى زاماننىڭ بىلىمدىلەرى ءار نارسەنىڭ تۇپكى نەگىزى نەدەن جارالعانىن تەكسەرىپ، تامام نارسەنىڭ نەگىزى ءتورت نارسە دەپ بىلگەن. ونىسى –سۋ، وت، توپىراق، اۋا. ولاردان كەيىنگى بىلىمدىلەرى ول ءتورت نارسەنىڭ اربىرەۋى الدەنەشە نەگىزدەن جارالعانىن تابا-تابا جاقىنىراق كەزدە ءتۇپ نەگىزى سەكسەن شامالى ەكەنىن تاپتى. ءار دەنەنىڭ كوزگە ىلىنبەيتىن كىشكەنتاي تاراۋلاردان قوسىلىپ جارالعانىن تاۋىپ، ول كىشكەنتايدى قانشا ۇساقتاسا دا اقىرىندا، ءتىپتى، بولۋگە كەلمەيتىن بولادى. سول بولۋگە كەلمەيتىن ءتۇپ نەگىزدەردىڭ اتىن ەۋروپاشا اتوم دەپ اتايدى، ارابشا ماددا نەمەسە اسەر دەيدى» [2, 488]. الەم نەدەن پايدا بولدى؟ - دەگەن سۇراقتىڭ استارىنا ۇڭىلگەندە، شاكارىم توقتالعان العاشقى دايەكتىڭ ءبىرى وسى بولدى. جانە ءسوزىن ارىقاراي جالعاپ، «مۇنى ويلاپ تاپقان يون-گرەك جۇرتىنىڭ ويشىلى پيفاگور دەگەن ءبىلىمدىسى. ...كىم بۇرىن ويلاپ تاپسا دا، بۇل اتومدى باسىندا نە نارسەدەن جارالعانىن، ونىڭ نە ىسكە جارايتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ىزدەپ تاپسا دا، گرەكتىڭ ەپيكۋر ۋا دەكموكريت دەگەن بىلىمدىلەرى سول اتومدى دالەل قىلىپ، بارلىق الەم اتومنان ءورشىپ جارالىپ جاتىر دەگەن جولعا نەگىز سالدى» [2,488]، دەپ ءسوزدىڭ باسىن پيفاگوردان باستايدى. ارينە، دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى تۋرالى وسى ويدى ارىقاراي دامىتىپ، سول كەزدەگى گاسسەندي، دەكارت، نيۋتون، لينەي سياقتى ويشىلداردىڭ بۇرىنعى، ەپيكۋر، دەموكريتتەردەن قالعان ويدى دامىتا تۇسكەندىگىن دە دالەلدەيدى. اتومداردىڭ ءبىر-بىرىنە قوسىلىپ، تارتىلاتىنىن دالەلدەگەن انگليانىڭ يسااك نيۋتون اتتى ويشىلى دەپ كورسەتەدى.
ماتەرياليستەر بولمىستى جاراتۋشىدان ءبولىپ قاراستىرعاندىقتان، ماتەريالدىق الەمنىڭ نەگىزگى ماقساتىن تۇسىندىرە المايدى. سوندىقتان ولار ءۇشىن بۇكىل الەم ەشقاشداي ماقساتسىز جانە كەزدويسوقتان پايدا بولعان دەپ تۇجىرىمدايدى.
زاتتىق الەم تۇرعىسىنان قاراعاندا زاتتىڭ ءبولىنۋ شەگى جوق. سەبەبى ول بولىنە كەلە، اقىرى ادامنىڭ سەزىمدەرى قابىلداي المايتىن بولىككە اينالادى. ول شەكسىز كىشكەنتايدى شەگى بار ماتەريالدىق ادىسپەن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. قانداي كىشكەنتاي بولىك بولسا دا، ونىڭ نەگىزى رۋحاني بولمىستا جاتىر. شاكارىم ءىلىمى بويىنشا زاتتى رۋح جاراتادى. كەرىسىنشە ەمەس. رۋحتى زات جاراتپايدى. رۋح زاتتان شىقتى دەگەن ماتەرياليستىك كوزقاراستى ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە شاكارىم قاتتى سىنعا الادى.
رۋح ءوزىنىڭ قاسيەتىن وزگەرتە كەلە ماتەرياعا اينالادى. ال رۋحتىڭ وزگەرۋىنىڭ قانداي كۇيىنەن باستاپ ماتەريا باستالادى – بۇل تاڭداۋ ەركىنە دە بايلانىستى. رۋحتىڭ بۇل كۇيىن ەشبىر زاتتىق قۇرال قابىلداي المايدى.
ەندەشە شەگى بار سىرتقى سەزىمدەردى عانا پايدالاناتىن ماتەريالدىق عىلىم ءۇشىن شەكسىز كىشكەنتايدايدى دا انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس [1, 27]، دەپ پىكىر بىلدىرگەن عالىمدار. ارينە ءبىز بۇل جەردە وبەكتيۆتى كوزقاراستى ۇستانىپ، شاكارىمنىڭ دە دالەلدەرىنە سۇيەنىپ كورسەك.
سەبەبى ويشىل بۇل پىكىردى اكەلۋ ارقىلى، وزىندىك اناليز جاسايدى. اۋەلى 17-18-19 عاسىرعا دەيىن ۇستەم بولىپ كەلگەن باستى پىكىرلەردى قورىتا كەلىپ، ولاردىڭ 5- دالەلىن كورسەتەدى. ولار: قايتا اينالىس جولى، جاراتىلىس جولى، تۇقىمداستىق جولى، دەنە سەزىمى جانە ارتۇرلىلىك.
قايتا اينالىس جولى دەگەنىمىز – زاتتاردىڭ، پلانەتا، اي، كۇن، جەر سياقتى جارىتىلىستاردىڭ باسىندا گاز، جەل، ءتۇتىن سياقتى بولىپ وزگەرىپ، كەيىن جوق بولۋى. بىراق قاتتى دەنە قايتا وزگەرىسكە تۇسكەندە وسىمدىك، حايۋان سياقتى ءبىر ماقۇلىققا اينالادى. جانە وسى ۇدەرىس ءبارى بىرگە بولماي، ءبىرى قاتتى دەنەگە وتكەندە، ءبىرى قاتتى دەنەدەن كىشى بولىكتەرگە اجىراي باستايدى.
ەكىنشى، جاراتىلىس جولى. بارلىق تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى وسى جاراتىلىس جولىنان وتكەن. سوندىقتان بۇكىل الەم، پلانەتا، جۇلدىزدار، ادام، حايۋان، وسىمدىك جانە باسقا نارسەلەردىڭ دەنەسى، جارالىسى ءبىر ماقساتپەن جاراتىلعان دەپ پىكىر ايتادى. بۇل فيلوسوف ليتەريەنىڭ ءسوزى.
ودان كەيىن تۇقىمداستىق جولى كەلەدى. بۇل دالەلدەمەنىڭ نەگىزى بويىنشا بارلىق جاندى زاتتار توپان سۋدان قالعان ماقۇلىقتاردان پايدا بولعان. بۇلار بولەك-بولەك جاراتىلماعان، ءبىر-بىرىنەن تاراعان دەپ پىكىر ايتقان عالىمنىڭ اتى مايە دەپ جازادى شاكارىم.
دەنە سەزىمى – بيۋحنەردىڭ پىكىرىنەن تۋعان. ول ادام بارلىق تىرشىلىك اتاۋلىسىن دەنە سەزىمىمەن بىلەدى. ءبىز ەرىكسىز، كورىپ-بىلمەگەن نارسەنىڭ ءتۇپ نەگىزى بار ما؟ - دەپ سۇراق تاستايدى.
سوڭعىسى ارتۇرلىلىك دالەلى. بۇل الەمدە بارلىق نارسە ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ءار نارسە قالاي بولسا سولاي كەزى كەلگەندىكتەن سەبىبىنە قاراي جارالىپ وتىردى. بۇنى ءسوز ەتكەن دەموكريت ويشىل دەيدى.
شاكارىمنىڭ بۇل 5-دالەلدى كورسەتۋدەگى وزىندىك ماقساتى ايقىن ەدى. بارلىق دالەلگە جەكەلەي جاۋاپ قايىرۋ. وعان توقتالار الدىندا تاعى دا ويشىلداردىڭ ءسوزىن جالعاپ وتەلىك. فونتەل ايتقان: ادامدار جاراتىلىستىڭ نەگىزگى سىرىن بىلۋگە سونشالىق ناشار. بىلمەگەنىنە قاراعاندا، نارسەنى ءبىرجولا جوق دەپ تالاسادى. مۇنىڭ سەزىمى دەنە سەزىمىنە عانا نانىپ تۇرسا كوپ شاتاق ويلار، داۋلار بولماس ەدى دەپ جارالىس جولىن قۋىپ، سىرى تابىلمايتىن(مەتافيزيكا) ءىستى ويلاۋعا بوگەت بولۋدى دا ويلاسقان. ماسەلەن، 1797 جىلى تۋىپ، 1857 جىلى ولگەن وگيۋست كونت پوزيتيۆيزم (شىن انىق) دەگەن ءبىر جول شىعارادى. ونىڭ قورىتىندىسى مىناۋ: كوزىمىز كورىپ، وزگە سەزىمىمىزبەن ابدەن انىقتالماعان ءھام جارالىس جولى فيزيكا عىلىمىمەن تەكسەرىلىپ شىندىعىنا كوزىمىز جەتپەگەن نارسەگە اۋرە بولمايىق دەگەن. بىراق ادامدا جارالىس جولىنان جوعارى ءبىر قۋات بارلىعىن سەزەتىندىك بار بولعاندىقتان، كۇن سايىن بۇرىن سىرى بىلىنبەگەن نارسە تابىلىپ، بۇرىن ءتىپتى مۇمكىن ەمەس دەگەندەرىمىز اشەيىن داعىدىلى نارسە بولىپ، ونى كۇندە پايدالانىپ وتىرعاندىقتان ول كونتتىڭ سوزىندەي سوزدەر ادامدى جارالىس جولىنان، جوعارى قۋاتتى ويلانۋدان توقتاتا المايدى. وسى كەزدە ەۆروپادا الدە ءجۇز عالىمدار ماگنەتيزم، سپيريتيزم، تەلەپاتيا سياقتى عىلىمداردىڭ قۇرالى عىلىپ، كۇنى-ءتۇنى جان ماسلەسىن تەكسەرۋدە [2,494-495].
ادامزات ماسەلەسى بولمىس داۋىنا قاتىستى ءتۇرلى داۋلى پىكىرگە قاي زاماندا بولسىن جولىعىپ كەلەدى. ونىڭ سەبەبى عاجايىپ سىرلى بولمىستىڭ قۇپيالارى اركىمگە بىردەن اشىلا بەرمەيدى. ونى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن وتە جوعارى رۋحاني دەڭگەي كەرەك. شاكارىم وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ۇزدەنۋدە ۇلكەن كەمەڭگەرلىك جولدى تاڭدادى. ابايشا ايتساق: «اقىلمەن حاۋاس بارلىعىن، بىلمەي-ءدۇر، جۇرەك سەزە-ءدۇر» دەپ حاۋاسقا ەرىك بەرەدى. ول وسى دالەلدەردى الدىعا قويماعاندا، ءۇش انىقتى دالەلدەپ شىعۋ دا مۇمكىن بولماس ەدى. بىراق وسى ويشىلداردىڭ دالەلدەرىنىڭ ارقاسىندا اقيقات تەڭىز بەتىنە قالقىپ شىقتى.
شاكارىم ءتۇيىنى: بارلىقتىڭ ءتۇپ سەبەبى، جاراتۋشىنىڭ ءبىلىم، قۇدىرەت شەبەرلىگىندە ولشەۋ جوق. دالەلدەرىم: عىلىم جولىندا بۇل بارلىقتىڭ ەش نارسەسى وزدىگىنەن بار بولا المايدى دا، قوزعالا المايدى. ول بار بولايىنشى، قوزعالايىنشى دەي المايدى. بۇعان سەبەپ كەرەك. ەگەر سەبەپكە دە ءبىر سەبەپ كەرەك بولىپ، سەبەپتىڭ ءتۇبى جوق بولادى دەلىنسە، ەڭ ءتۇبى سەبەپسىز، بار سەبەپ بولماسا بولمايدى. سول سەبەپسىز بار بولۋ سەبەپ جاراتۋشى بولادى. ەگەر سول سەبەپسىز بار بولعان اتوم، نۇر سياقتىلار، دەلىنسە، ولار سەبەپسىز بار بولعان نارسە ەمەس. دالەلىم – ولاردا قوزعالىس بار. قوزعالۋدا، ءجۇرىسىنىڭ ولشەۋى بار. ولشەۋلى نارسە ءوزى بار بولعان ەمەس. ەگەر قوزعالىس پريتياجەنيە، وتريتسانيە وزىنە تارتۋ، ءارى يتەرۋ زاڭىمەن دەلىنسە، ول قوزعالىسقا دا سەبەپ كەرەك. ول زاڭدى سالۋشى كەرەك. جانە اتوم سياقتى ءتۇپ نەگىزدە ەرلى-قاتىندىلىق سيپات بار. ماسەلەنە سيلا ۆەششەستۆا (قۋاتتى دەنە) ول ەكەۋى ءبىر-بىرنە مۇقتاج.ولاي بولعان سوڭ ونداي نارسە وزدىگىنەن بار بولدى دەۋگە قيسىنبايدى. سوندىقتان ولاردىڭ ءتۇپ سەبەبى سەبەپسىز بار سەبەپ، ءتۇپ جاراتۋشى [2, 505].
شاكارىمنىڭ «ءۇش انىق» شىعارماسى بولمىستىڭ كورىنىستەرىن كەڭىنەن قامتيدى. بىراق وسى كىشكەنە شىعارمانى ءتۇسىنۋ ءتۇرلى ويلار تۋدىرىپ، ءتىپتى قاراما-قارسى تۇجىرىمدارعا الىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – بۇل شىعارمانى رۋحاني دەڭگەيدە بولۋىندا. سوىنمەن شاكارىم كورسەتكەن ءۇش انىق. ءبىرىنشىسى – سەزىم مۇشەلەرى قابىلدايتىن بولمىستىڭ زاتتىق كورىنىسى. بىراق بولمىستىڭ بۇل كورىنىسىن تەك اقىل كوزىمەن عانا كورۋگە بولادى.
ەكىنشى انىق – بولمىستىڭ كوزگە كورىنبەيتىن بولىگى، ولىمنەن سوڭعى تىرشىلىك. ال ءۇشىنشى انىق – ۇجدان. ەكى ومىرگە دە، ياعني كوزگە كورىنەتىن، كورىنبەيتىن الەمگە دە ۇجدان كەرەك» [1, 9-10] دەيدى. شاكىرىمنىڭ ءۇش انىعىن ءارتۇرلى توپشىلايتىن عالىمدار جەتەرلىك. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، اقيقات شىندىقتى تانۋعا جول اشۋ. عالىم وسىنشالىق ءبىلىمدى مەڭگەرمەسە، بارلىق ويشىلداردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ، ءتۇرلى دالەلدەۋ كەلتىرۋگە قاۋقارسىز بولار ەدى. بىراق شاكارىمنىڭ بۇل ورايدا شىققان بيىگى وراسان دەپ بىلەمىز.
دانات جاناتاەۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى;
جىبەك زينەلوۆا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ ماگيسترانتى
پايدالاعان ادەبيەتتەر:
1. وماروۆ د. شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعى”. دۇنيەتانىم. – الماتى: 2008. -224 بەت.
2. وي-قازىنا انتولوگياسى (20ع) جوبانىڭ اۆتورى: جومارت ابدىحالىق. استانا: اۋدارما، 2001. -544 بەت.
