«Üş anyq» – Şäkırımnıŋ bolmystyŋ qūpiiasyn aşuǧa talpynǧan ruhani-filosofiialyq şyǧarmalarynyŋ bırı. Adamzat ejelden-aq özı ömır sürgen qoǧamnyŋ, äleumettık ömırdıŋ, jalpy adami bolmystyŋ jaratylu qūpiiasyna, syryna ūmtylyp keledı. Sonyŋ nätijesınde är däuırdıŋ öz oişyly, tarih tudyrǧan öz konseptısı bar. Şäkärım Qūdaiberdı ūlynyŋ būl şyǧarmasy da solardyŋ qatarynda. Bolmystyŋ mänın tereŋ tüsınıp, ruhani jūtaŋdaǧan köŋılge ızgılık syilaityn bırden-bır tuyndylardyŋ bırı.
Bız bıletın barlyq tırşılık közı zattyq jäne ruhani negızden qūralǧan. Osynyŋ ışındegı ruhani bolmystyŋ bırtūtastyǧyn tüsınu – oi-örıs, aqyl-parasat deŋgeiıne şyǧuǧa mümkındık beredı. Adamzat tüsıngı senım men tanym deŋgeiıne kelıp toqtaǧan kezde, özınen būrynǧy oişyl-danalardyŋ sözderıne negızgı alyp, bır qorytyndy tüiedı.
Şäkırım eŋbekterınıŋ maqsaty – adamǧa dūrys jol körsetıp, tırşılık azabynan qūtqaru. Onyŋ «Üş anyq» atty şyǧarmasy da osy maqsatta jazylǧan. Būl şyǧarma kölemı jaǧynan şaǧyn bolsa da, şyn mänınde, filosofiialyq tereŋ maǧynasy bar ülken dünie. Şyǧarmada ūly oişyl ǧasyrlar boiy adamzatty tolǧandyryp kelgen bolmystyŋ tereŋ syryna köŋıl böledı. Sondyqtan būl şyǧarma kabinette otyrǧan ǧalymdardyŋ oiyna azyq üşın emes, ärbır adamnyŋ kündelıktı ömırıne paidalanyp, ıs-äreketıne basşylyq etuge arnalǧan. Ol üşın äuelı şyǧarmanyŋ tereŋ maǧynasyn tüsınıp, sonan keiın ömırde qoldanuǧa ūmtylu kerek [1,5].
Şäkärımnıŋ «Üş anyq» şyǧarmasy bolmystyŋ körınısterın keŋınen qamtidy. Bıraq osy kışkene şyǧarmany tüsınu türlı oilar tudyryp, tıptı bır-bırıne qarama qarsy tūjyrymdarǧa alyp keledı. Mūnyŋ bır sebebı – būl şyǧarmanyŋ ruhani deŋgeide boluynda. Tolyq bılım zattyq jäne ruhani älemdı bırdei qamtidy. Sondyqtan būl şyǧarmany türlı sana deŋgeilerı özderınşe tüsınıp, när alady [1,6]. Şäkärım bır-bırıne qarama qarsy qoiǧan oilardyŋ negızgı ideiasy Batys oişyldarynyŋ zertteu eŋbegımen astasyp jatyr. Ony avtor bylai tüsındıredı.
«Eskı zamannyŋ bılımdılerı är närsenıŋ tüpkı negızı neden jaralǧanyn tekserıp, tamam närsenıŋ negızı tört närse dep bılgen. Onysy –su, ot, topyraq, aua. Olardan keiıngı bılımdılerı ol tört närsenıŋ ärbıreuı äldeneşe negızden jaralǧanyn taba-taba jaqynyraq kezde tüp negızı seksen şamaly ekenın tapty. Är denenıŋ közge ılınbeitın kışkentai taraulardan qosylyp jaralǧanyn tauyp, ol kışkentaidy qanşa ūsaqtasa da aqyrynda, tıptı, böluge kelmeitın bolady. Sol böluge kelmeitın tüp negızderdıŋ atyn Europaşa atom dep ataidy, arabşa madda nemese äser deidı» [2, 488]. Älem neden paida boldy? - degen sūraqtyŋ astaryna üŋılgende, Şäkärım toqtalǧan alǧaşqy däiektıŋ bırı osy boldy. Jäne sözın aryqarai jalǧap, «Mūny oilap tapqan ion-grek jūrtynyŋ oişyly Pifagor degen bılımdısı. ...Kım būryn oilap tapsa da, būl atomdy basynda ne närseden jaralǧanyn, onyŋ ne ıske jaraitynyn bılu üşın ızdep tapsa da, grektıŋ Epikur ua Dekmokrit degen bılımdılerı sol atomdy dälel qylyp, barlyq älem atomnan örşıp jaralyp jatyr degen jolǧa negız saldy» [2,488], dep sözdıŋ basyn Pifagordan bastaidy. Ärine, dünienıŋ jaratyluy turaly osy oidy aryqarai damytyp, sol kezdegı Gassendi, Dekart, Niuton, Linei siiaqty oişyldardyŋ būrynǧy, Epikur, Demokritterden qalǧan oidy damyta tüskendıgın de däleldeidı. Atomdardyŋ bır-bırıne qosylyp, tartylatynyn däleldegen Angliianyŋ İsaak Niuton atty oişyly dep körsetedı.
Materialister bolmysty Jaratuşydan bölıp qarastyrǧandyqtan, materialdyq älemnıŋ negızgı maqsatyn tüsındıre almaidy. Sondyqtan olar üşın bükıl älem eşqaşdai maqsatsyz jäne kezdoisoqtan paida bolǧan dep tūjyrymdaidy.Zattyq älem tūrǧysynan qaraǧanda zattyŋ bölınu şegı joq. Sebebı ol bölıne kele, aqyry adamnyŋ sezımderı qabyldai almaityn bölıkke ainalady. Ol şeksız kışkentaidy şegı bar materialdyq ädıspen anyqtau mümkın emes. Qandai kışkentai bölık bolsa da, onyŋ negızı ruhani bolmysta jatyr. Şäkärım ılımı boiynşa zatty ruh jaratady. Kerısınşe emes. Ruhty zat jaratpaidy. Ruh zattan şyqty degen materialistık közqarasty özınıŋ öleŋderınde Şäkärım qatty synǧa alady.
Ruh özınıŋ qasietın özgerte kele materiiaǧa ainalady. Al ruhtyŋ özgeruınıŋ qandai küiınen bastap materiia bastalady – būl taŋdau erkıne de bailanysty. Ruhtyŋ būl küiın eşbır zattyq qūral qabyldai almaidy.Endeşe şegı bar syrtqy sezımderdı ǧana paidalanatyn materialdyq ǧylym üşın şeksız kışkentaidaidy da anyqtau mümkın emes [1, 27], dep pıkır bıldırgen ǧalymdar. Ärine bız būl jerde obektivtı közqarasty ūstanyp, Şäkärımnıŋ de dälelderıne süienıp körsek. Sebebı oişyl būl pıkırdı äkelu arqyly, özındık analiz jasaidy. Äuelı 17-18-19 ǧasyrǧa deiın üstem bolyp kelgen basty pıkırlerdı qoryta kelıp, olardyŋ 5- dälelın körsetedı. Olar: qaita ainalys joly, jaratylys joly, tūqymdastyq joly, dene sezımı jäne ärtürlılık. Qaita ainalys joly degenımız – zattardyŋ, planeta, Ai, Kün, Jer siiaqty jarytylystardyŋ basynda gaz, jel, tütın siiaqty bolyp özgerıp, keiın joq boluy. Bıraq qatty dene qaita özgerıske tüskende ösımdık, haiuan siiaqty bır maqūlyqqa ainalady. Jäne osy üderıs bärı bırge bolmai, bırı qatty denege ötkende, bırı qatty deneden kışı bölıkterge ajyrai bastaidy. Ekınşı, jaratylys joly. Barlyq tırşılık ataulynyŋ bärı osy jaratylys jolynan ötken. Sondyqtan bükıl älem, planeta, jūldyzdar, adam, haiuan, ösımdık jäne basqa närselerdıŋ denesı, jaralysy bır maqsatpen jaratylǧan dep pıkır aitady. Būl filosof Literienıŋ sözı. Odan keiın tūqymdastyq joly keledı. Būl däleldemenıŋ negızı boiynşa barlyq jandy zattar topan sudan qalǧan maqūlyqtardan paida bolǧan. Būlar bölek-bölek jaratylmaǧan, bır-bırınen taraǧan dep pıkır aitqan ǧalymnyŋ aty Maie dep jazady Şäkärım. Dene sezımı – Biuhnerdıŋ pıkırınen tuǧan. Ol adam barlyq tırşılık ataulysyn dene sezımımen bıledı. Bız erıksız, körıp-bılmegen närsenıŋ tüp negızı bar ma? - dep sūraq tastaidy. Soŋǧysy ärtürlılık dälelı. Būl älemde barlyq närse bır-bırıne ūqsamaidy. Är närse qalai bolsa solai kezı kelgendıkten sebıbıne qarai jaralyp otyrdy. Būny söz etken Demokrit oişyl deidı. Şäkärımnıŋ būl 5-däleldı körsetudegı özındık maqsaty aiqyn edı. Barlyq dälelge jekelei jauap qaiyru. Oǧan toqtalar aldynda taǧy da oişyldardyŋ sözın jalǧap ötelık. Fontel aitqan: adamdar jaratylystyŋ negızgı syryn bıluge sonşalyq naşar. Bılmegenıne qaraǧanda, närsenı bırjola joq dep talasady. Mūnyŋ sezımı dene sezımıne ǧana nanyp tūrsa köp şataq oilar, daular bolmas edı dep jaralys jolyn quyp, syry tabylmaityn(metafizika) ıstı oilauǧa böget boludy da oilasqan. Mäselen, 1797 jyly tuyp, 1857 jyly ölgen Ogiust Kont pozitivizm (şyn anyq) degen bır jol şyǧarady. Onyŋ qorytyndysy mynau: közımız körıp, özge sezımımızben äbden anyqtalmaǧan häm jaralys joly fizika ǧylymymen tekserılıp şyndyǧyna közımız jetpegen närsege äure bolmaiyq degen. Bıraq adamda jaralys jolynan joǧary bır quat barlyǧyn sezetındık bar bolǧandyqtan, kün saiyn būryn syry bılınbegen närse tabylyp, būryn tıptı mümkın emes degenderımız äşeiın daǧydyly närse bolyp, ony künde paidalanyp otyrǧandyqtan ol Konttyŋ sözındei sözder adamdy jaralys jolynan, joǧary quatty oilanudan toqtata almaidy. Osy kezde Evropada älde jüz ǧalymdar magnetizm, spiritizm, telepatiia siiaqty ǧylymdardyŋ qūraly ǧylyp, künı-tünı jan mäslesın tekserude [2,494-495]. Adamzat mäselesı bolmys dauyna qatysty türlı dauly pıkırge qai zamanda bolsyn jolyǧyp keledı. Onyŋ sebebı ǧajaiyp syrly bolmystyŋ qūpiialary ärkımge bırden aşyla bermeidı. Ony tanyp bılu üşın öte joǧary ruhani deŋgei kerek. Şäkärım osy sūraqtardyŋ jauabyn üzdenude ülken kemeŋgerlık joldy taŋdady. Abaişa aitsaq: «Aqylmen hauas barlyǧyn, Bılmei-dür, jürek seze-dür» dep hauasqa erık beredı. Ol osy dälelderdı aldyǧa qoimaǧanda, üş anyqty däleldep şyǧu da mümkın bolmas edı. Bıraq osy oişyldardyŋ dälelderınıŋ arqasynda aqiqat teŋız betıne qalqyp şyqty. Şäkärım tüiını: Barlyqtyŋ tüp sebebı, jaratuşynyŋ bılım, qūdıret şeberlıgınde ölşeu joq. Dälelderım: ǧylym jolynda būl barlyqtyŋ eş närsesı özdıgınen bar bola almaidy da, qozǧala almaidy. Ol bar bolaiynşy, qozǧalaiynşy dei almaidy. Būǧan sebep kerek. Eger sebepke de bır sebep kerek bolyp, sebeptıŋ tübı joq bolady delınse, eŋ tübı sebepsız, bar sebep bolmasa bolmaidy. Sol sebepsız bar bolu sebep jaratuşy bolady. Eger sol sebepsız bar bolǧan atom, nūr siiaqtylar, delınse, olar sebepsız bar bolǧan närse emes. Dälelım – olarda qozǧalys bar. Qozǧaluda, jürısınıŋ ölşeuı bar. Ölşeulı närse özı bar bolǧan emes. Eger qozǧalys pritiajenie, otrisanie özıne tartu, ärı iteru zaŋymen delınse, ol qozǧalysqa da sebep kerek. Ol zaŋdy saluşy kerek. Jäne atom siiaqty tüp negızde erlı-qatyndylyq sipat bar. Mäselene sila veşestva (quatty dene) ol ekeuı bır-bırne mūqtaj.Olai bolǧan soŋ ondai närse özdıgınen bar boldy deuge qisynbaidy. Sondyqtan olardyŋ tüp sebebı sebepsız bar sebep, tüp jaratuşy [2, 505].
Şäkärımnıŋ «Üş anyq» şyǧarmasy bolmystyŋ körınısterın keŋınen qamtidy. Bıraq osy kışkene şyǧarmany tüsınu türlı oilar tudyryp, tıptı qarama-qarsy tūjyrymdarǧa alyp keledı. Mūnyŋ bır sebebı – būl şyǧarmany ruhani deŋgeide boluynda. Soynmen Şäkärım körsetken üş anyq. Bırınşısı – sezım müşelerı qabyldaityn bolmystyŋ zattyq körınısı. Bıraq bolmystyŋ būl körınısın tek aqyl közımen ǧana köruge bolady.Ekınşı anyq – bolmystyŋ közge körınbeitın bölıgı, ölımnen soŋǧy tırşılık. Al üşınşı anyq – ūjdan. Ekı ömırge de, iaǧni közge körınetın, körınbeitın älemge de ūjdan kerek» [1, 9-10] deidı. Şäkırımnıŋ üş anyǧyn ärtürlı topşylaityn ǧalymdar jeterlık. Bızdıŋ maqsatymyz, aqiqat şyndyqty tanuǧa jol aşu. Ǧalym osynşalyq bılımdı meŋgermese, barlyq oişyldardyŋ eŋbegımen tanysyp, türlı däleldeu keltıruge qauqarsyz bolar edı. Bıraq Şäkärımnıŋ būl oraida şyqqan biıgı orasan dep bılemız.
Danat JANATAEV,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ professory;
Jıbek ZİNELOVA,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ magistranty
Paidalaǧan ädebietter:
1. Omarov D. Şäkärımnıŋ «Üş anyǧy”. Dünietanym. – Almaty: 2008. -224 bet. 2. Oi-qazyna antologiiasy (20ǧ) Jobanyŋ avtory: Jomart Äbdıhalyq. Astana: Audarma, 2001. -544 bet.Ūqsas jaŋalyqtar
