بولمىس، جاراتىلىس، قورشاعان ورتا بەلگىلى ءبىر تارتىپكە، زاڭدىلىققا ساي قۇرىلادى. وسى زاڭدىلىقتاردى تانۋ، جۇيەلەۋ – سانا، تۇيسىك قىزمەتى جەتىلگەن ادامزاتقا تيەسىلى ۇدەرىس. ادامزاتتىڭ بولمىستىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارى مەن سىرتقى سيپاتى تۋرالى جيناقتالعان تۇسىنىكتەرى ۇعىمعا اينالادى. ۇعىمدار تەرەڭدەي، مازمۇندىق بولشەكتەرى تولىعا جانە ءوزارا بايلانىسا كەلە ءبىرتۇتاس كاتەگوريانى قۇرايدى. اقيقات دۇنيەدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ جالپى جانە جەكە قاسيەتتەرىنىڭ بىرىككەن توبى كاتەگوريا تەرمينىمەن تۇسىندىرىلەدى.
گرەك تىلىندە «كاتەگوريا» ۇعىمى ەكى ءتۇرلى ماندە قولدانىلادى: ءبىرىنشىسى – شىندىق ومىردەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ماڭىزدى قاسيەتتەرى; ەكىنشىسى – جالپىلاما ورتاق قاسيەتتەر نەگىزىندە بىرىككەن زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ جيىنتىعى.
كاتەگوريا – اقيقات پەن ارەكەتتىڭ ماڭىزدى قاتىناسىن بىلدىرەتىن جالپى ءارى ىرگەلى ۇعىم.
كاتەگوريا ۇعىمى ءوز باستاۋىن فيلوسوفيا عىلىمىنان الادى. العاشىندا كاتەگوريا فيلوسوفياداعى نەگىزگى ۇعىمداردى بىلدىرۋىمەن قاتار، ويلاۋدىڭ امبەباپ فورمالارى رەتىندە قالىپتاسقان. ەجەلگى انتيكالىق داۋىردەن باستاپ ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن كاتەگوريالار تەك ونتولوگيامەن بايلانىستىرىلعان. ءحىح عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ ەپيستەمولوگيا ۇعىمدارى، ياعني گنوسەولوگيالىق اسپەكتىدەگى ۇعىمدار دا كاتەگوريا قاتارىنا جاتقان. كەيىن ناقتى عىلىم سالالارىنا ءتان ۇعىمدار كاتەگوريا دەپ اتالا باستاعان. ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسى بويىنشا كاتەگوريا نەگىزگى ەلەمەنتتەر سانالاتىن جەر، سۋ، اۋا، وت، ەفيردىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان. سانادا بەينەلەنۋى، تانىم ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە كاتەگوريالار لوگيكالىق سيپات الىپ، جالپىلانعان دەرەكسىز ۇعىمدار رەتىندە تۇجىرىمدالادى.
العاش رەت گرەك ويشىلى اريستوتەل «ورگانون» ەڭبەگىندە دۇنيەدەگى بارلىق ۇعىمدار ءبىر توپقا بىرىگە المايتىنىن ءتۇسىنىپ، كاتەگوريالاردى فيلوسوفياداعى نەگىزگى ۇعىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرادى. عىلىمداردى تەوريتيكالىق عىلىمدار ء(بىلىم ىزدەۋ، اقپارات الۋعا نەگىزدەلگەن), پراكتيكالىق عىلىمدار (مورالدىق تۇرعىدا جەتىلۋ ءۇشىن الىناتىن ءبىلىم), ناتيجەگە نەگىزدەلگەن عىلىم (وندىرىسكە باعىتتالعان ءبىلىم) دەگەن ۇلكەن ءۇش توپقا ءبولىپ، فيزيكادان كەيىنگى ءىلىم مەتافيزيكاعا توقتالادى. مەتافيزيكاعا ول ءتورت ءتۇرلى انىقتاما بەرەدى. سونىڭ ىشىندە باستىسى – «بولمىستى بولمىس بولعانى ءۇشىن تانۋ». اريستوتەل بولمىستىڭ بۇكىل ماندەرىن 4 ءتۇرلى پوزيتسيادا كورسەتەدى. نەگىزگىسى – بولمىس كاتەگوريا رەتىندە نەمەسە وزىندىك بولمىس. وسىلايشا بولمىستىڭ باستاۋى كاتەگوريالاردا ەكەنىن ايتىپ، ونىڭ تۇپكى ءمانىن دە سول بولمىستىڭ وزىمەن بايلانىستىرادى.
اريستوتەلدىڭ لوگيكاعا قاتىستى 8 ەڭبەگىنىڭ العاشقىسى – «كاتەگوريالار» (ۇعىمدار). ول ءوز ەڭبەگىندە ون ءتۇرلى كاتەگوريانى كورسەتىپ، وبەكتيۆتى شىندىقتىڭ كورىنىسى رەتىندە قاراعان: ءمان (سۋبستانتسيا), مولشەر، ساپا، قاتىناس، مەكەن، ارەكەت، ۋاقىت، ازاپ، يە بولۋ، قالىپ-كۇي. اريستوتەلدىڭ كوزقاراسى بويىنشا كاتەگوريالاردىڭ جىكتەلۋى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە نەگىزدەلدى: Substantia نەمەسە ءمان – بارلىق ۇعىمنىڭ باستاۋى. Quantitas, مولشەر زاتتاردىڭ كەڭىستىك جانە ساندىق جاعىنان سيپاتتاماسى. مولشەر وزگەرمەيىنشە، ءبىر قالىپتان ەكىنشى قالىپقا ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. Qualitas نەمەسە ساپا – زاتتاردىڭ ساندىق ەمەس، ساپالىق جاعىنان كورىنىسى، قاسيەتى. مولشەر ارقىلى تۇرلىلىك پايدا بولادى، وسى نەگىزدەن ساپا كاتەگورياسى تۋىندايدى. Realtio, قاتىناس – ءبىر زاتتىڭ ەكىنشى ءبىر زاتقا بايلانىستى بولۋى. ساپا مەن مولشەردى سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. زاتتاردىڭ اراسىنداعى تاۋەلدىلىك پەن بايلانىسقا قۇرىلادى. Situs, ياعني ورىن. زاتتار مىندەتتى تۇردە بەلگىلى ءبىر جەردە ورنالاسادى نەمەسە ءبىر اۋماقتى، مەكەندى الىپ جاتادى. مەكەن ادامنىڭ تانىمىنان تىس ورىن الادى. Quando, ۋاقىت – وقيعالاردىڭ رەتتىلىگىنە قاتىستى زاڭدىلىق. ارەكەت پەن ورىننىڭ قاتىناسى ۋاقىت كاتەگورياسىنا اكەلەدى.
سانامالانىپ كورسەتىلگەن كاتەگوريالاردىڭ ءوز نەگىزى، تۇپكى ءمانى بار. مىسالى، ساندا – ولشەم، مەزگىلدە – ۋاقىتىلىعى. اريستوتەلدىڭ بولمىستاعى ۇعىمداردى ءدال وسىلاي جىكتەۋى گرامماتيكاداعى ءسوز تاپتارىنىڭ تۇرلەرىنە نەگىز بولدى. ال ستويكتەر اريستوتەلدىڭ جىكتەۋىنەن ءتورت كاتەگوريا قالدىرعان: سۋبسترات (سۋبستانتسيا), ساپا، ءومىر سالتى (كۇي), قاتىناس. اريستوتەل كاتەگوريالاردى تانىمنىڭ ەڭ دامىعان ناتيجەسى رەتىندە قاراستىرعان. تانىمنىڭ تۇپكى ءمانى – ءبىر نارسەنى ۇعىنۋ. ۇعىم ءوزى بەينەلەيتىن نارسەنىڭ ىشكى ەرەكشەلىكتەرىمەن ءبۇتىن دەڭگەيدى اشىپ كورسەتە الادى. بۇل يدەيانىڭ العاش باستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى – سوكرات، ىلگەرى دامىتۋشى – پلاتون. ورتا عاسىرلاردا بۇل يدەيا توقىراۋعا ۇشىراعانىمەن، ورتا ازيادا ءال-فارابي، يبن سينا تاعىلىمدارىندا ءوز جالعاسىن تاپقان. ءال-فارابي «كاتاگۋرياس» كىتابىندا سۋبستانتسيا جونىندە پايىمداۋ، سان تۋرالى پايىمداۋ، ساپا تۋرالى پايىمداۋ، قاتىناس تۋرالى پايىمداۋ، قاشان كاتەگورياسى تۋرالى پايىمداۋ، قايدا كاتەگورياسى تۋرالى پايىمداۋ، جاي تۋرالى پايىمداۋ، يەلەنۋ كاتەگورياسى تۋرالى پايىمداۋ، ارەكەتكە ۇشىراۋ كاتەگورياسى تۋرالى پايىمداۋ دەپ كاتەگوريالارعا ايرىقشا توقتالادى.
قايتا ورلەۋ داۋىرىندە لورەنتسو ۆاللا، ل.ۆيۆەس، پ.رامۋس كاتەگوريالار تۋرالى قاراستىرىپ، ل. ۆاللا زات، ساپا، ارەكەت دەگەن ءۇش تۇرىنە توقتالادى. يتالياندىق فيلوسوف دجوردانو برۋنو بۇل تىزىمگە قوزعالىس، سەبەپ كاتەگوريالارىن قوسادى.
جاڭا داۋىردە كاتەگوريالار تۋرالى ءىلىم كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى نەمىس فيلوسوفياسىندا كەڭ كولەمدە زەرتتەلدى. ي.كانت ويلاۋ ارەكەتىن، ونىڭ تۇرلەرىن ادامنىڭ ماڭىزدى ارەكەتى دەپ تۇجىرىمداعان. ۇعىمدار مەن كاتەگوريالاردى، ولاردىڭ فورمالارىن ءبىر دەپ قاراپ، ايىرماشىلىقتارىنا توقتالماعان. ي.كانتتىڭ پايىمداۋىنداعى كاتەگوريا – ويلاۋ ارقىلى سىرتقى ورتادان العان اسەردى قابىلداۋ نەمەسە ويلاۋ ارەكەتىنىڭ تۇپكى ءونىمى. جاڭا ءداۋىر فيلوسوفى ي.كانتتىڭ كاتەگوريالاردى جىكتەۋى تومەندەگىدەي: مولشەر كاتەگورياسى: بىرلىك، كوپتىك، تۇتاستىق. ساپا كاتەگورياسى: شىندىق، تەرىستەۋ، شەكتەۋ. قاتىناس كاتەگورياسى: ءوز بەتىمەن جانە تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋ، سەبەپ جانە تاۋەلدىلىك، قارىم-قاتىناس. مودالدىلىق كاتەگورياسى: مۇمكىن جانە مۇمكىن ەمەس، بولۋ جانە بولماۋ، قاجەتتىلىك جانە كەزدەيسوقتىق. ي.كانت تا اريستوتەلدىڭ ءىزباسارى بولعانىمەن، كاتەگوريالاردى جىكتەۋدە مودالدىلىق تۋرالى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ توقتالادى.
ا.گ.سپيركين ادامنىڭ اينالاسىنداعى قورشاعان ورتا تۋرالى جانە ءوزى تۋرالى بىلەتىن بارلىق ۇعىمدارىن كاتەگوريا دەپ تۇسىندىرەدى. سونداي-اق ونىڭ پىكىرىنشە، ۇعىمدىق كاتەگوريالار – ويلاۋدىڭ جانە بولمىستىڭ فورمالارى. ونتولوگيالىق اسپەكتىدە كاتەگوريالارعا جالپىلىق ءتان، سەبەبى ول ادامنىڭ دۇنيەگە قارىم-قاتىناسىن، كوزقاراسىن تۇگەلدەي دەرلىك قامتيدى.
ءتىل ءبىلىمى تۇرعىسىنان قاراستىرساق، م.جولشاەۆا تومەندەگىدەي انىقتاما بەرەدى: «...جالپى ەرەكشەلىكتەرى نەگىزىندە بىرىگەتىن تىلدىك ەلەمەنتتەردىڭ كەز كەلگەن توبى كاتەگوريا دەپ تۇسىندىرىلەدى». سونىمەن قاتار كاتەگوريالار شارتتى تۇردە جالپىتىلدىك جانە ۇعىمدىق كاتەگوريا بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ۇعىمدىق كاتەگوريا سەمانتيكالىق كاتەگوريا دەگەن اتاۋعا دا يە. ءداستۇرلى گرامماتيكا مەن جۇمسالىمدى گرامماتيكانىڭ نەگىزگى ايىرماشىلىعى: ءداستۇرلى گرامماتيكا ءار ءتىل دەڭگەيىنىڭ شەڭبەرىندە عانا جۇمسالىم ماسەلەسىن كوتەرىپ، الدىمەن تۇرپات مەجەسى جاعىنان انىقتاپ، كەيىن قانداي ماعىنا بەرەتىنىنە توقتالسا، ءتىل بىلىمىندە ونوماسيولوگيالىق باعىت دەگەن اتاۋعا يە بولعان جۇمسالىمدى گرامماتيكا ءتىلدىڭ ءار دەڭگەيىنەن قاجەتتى ءتىل بىرلىكتەرىن الا الادى، ماعىنادان تۇرپات مەجەسىنە قاراي زەرتتەۋدى باستى ۇستانىم ەتەدى. قۇرىلىمدىق گرامماتيكا مەن جۇمسالىمدى گرامماتيكانىڭ باستى ايىرماشىلىعىنىڭ ءبىرى – گرامماتيكالىق كاتەگوريا مەن ۇعىمدىق كاتەگوريانى قاراستىرۋىندا.
ۇعىمدىق كاتەگوريالاردىڭ دا، گرامماتيكالىق كاتەگوريالاردىڭ دا ءتۇپ نەگىزى ويلاۋدا، لوگيكادا، ۇعىمدا جاتىر. سوندىقتان ۇعىم دەگەنىمىز نە دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ورىندى. ۇعىم – دۇنيەدەگى كۇللى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ، ولاردىڭ بەلگىلەرىنىڭ ادام ساناسىندا بەينەلەنۋى. ۇعىم – لوگيكانىڭ نىسانى، ءسوز – ءتىلدىڭ نىسانى، سونىمەن قاتار ۇعىمنىڭ ءمانى ءسوز ماعىناسىنا قاراعاندا جالپىلاما. ۇعىم – اقيقات دۇنيەدەگى كەز كەلگەن زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ نەگىزگى ءارى ماڭىزدى بەلگىلەرىنىڭ بەينەسى. ۇعىم ءسوز ارقىلى تاڭبالانادى. وسىدان بارىپ ۇعىمدىق كاتەگوريا بولمىستىڭ بەينەسىن تانىتادى، سونىمەن قاتار بارشا ادامزاتقا ورتاق بولىپ كەلەدى. پروفەسسور ب.ساعىندىقۇلى ۇعىم تومەندەگىدەي ساتىلاردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىنىن ايتادى: تۇيسىك – قابىلداۋ – ەلەستەۋ – ويلاۋ.
اريستوتەلدەن باستالعان فيلوسوفيا عىلىمىنداعى كاتەگوريا، ونىڭ ءمانى مەن جىكتەلۋى تۋرالى ماسەلەلەر لينگۆيستيكاداعى كاتەگوريا ۇعىمىنىڭ، تۇرلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا تۇرتكى بولعان. ۇعىمدىق كاتەگوريالاردى جان-جاقتى قاراستىرۋ ءار عىلىم سالاسىنا ءتان جالپى تۇسىنىكتەردەن، بولمىستان باستاۋ الادى. پلاتون زاتتى بەلگىلەيتىن قۇرالدى سوزدەن ىزدەيدى، ياعني قىزمەتىنە جۇگىنەدى. دەمەك انتيكالىق داۋىردەگى گرەك ويشىلدارىنان باستالعان ءتىلدى زەرتتەۋدىڭ ونوماسيولوگيالىق باعىتى دا تيىسىنشە فيلوسوفيامەن تىعىز بايلانىستى.
قادىرجانوۆا ج.، ەسەنيازوۆا ج.,
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ 1-كۋرس ماگيسترانتتارى;
جاناتاەۆ د.,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
