وسىدان 29 جىل بۇرىنعى حودجالى ەلدى-مەكەنىندەگى قاندى قاساپتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇشىن قورقىنىشتى ءتۇس ىسپەتتەس قاسىرەت سانالىپ، ال قالعان كوپشىلىك ءۇشىن قايعى جۇتقان قارالى كۇن بولىپ تابىلاتىندىعى راس. 1992 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 25-ىنەن 26-نا قاراعان ءتۇنى بۇرىڭعى كسرو-نىڭ 366-شى موتواتقىشتار بولىمشەسىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن جانە جەرگىلىكتى تۇراقسىز اسكەريلەردىڭ قوسالقى كومەگىمەن ارمەنيانىڭ قارۋلى كۇشتەرى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋلى قاراباح ايماعىنداعى حودجالى قالاسىنا اسقان قاتىگەزدىكپەن قان توگۋ ماقساتىندا باسا-كوكتەپ كىرگەن بولاتىن.
شابۋىل ناتيجەسىندە 613 بەيبىت تۇرعىندار، ولاردىڭ قاتارىندا 63 بالا، 106 ايەل مەن 70 قاريا ءولتىرىلدى. قولدان جاسالعان قىرعىن ۇستىندە 487 ادامنىڭ دەنەلەرى جاۋىزدىقپەن بولشەكتەندى، كەيبىرى تىرىلەي ورتەلىپ، تاعى بىرەۋلەردىڭ باستارى شابىلدى، باسقالارىنا اۋىر جاراقات سالىنسا، قالعاندارىنىڭ باس تەرىسى كەسىلگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، 1000 بەيباق جارالانىپ، 1275 ادام تۇتقىنعا الىندى. قوجالىنىڭ 150 دەرلىك تۇرعىنى ءالى كۇنگە دەيىن ءىس-ءتۇسسىز جوعالعاندار قاتارىندا. 8 وتباسى تولىعىمەن قىرىلىپ، 25 بالا اتا-اناسىنىڭ ەكەۋىنەن دە ايىرىلسا، 130 بالا ولاردىڭ ءبىرى – اكە، نە اناسىز قالدى.
حودجالى قالاسىنىڭ تۇرعىندارىن جاپپاي ولىمگە كەسۋ كەزىندە ءازىربايجان ۇلتىنىڭ وكىلدەرى عانا قاساقانا ولتىرىلگەندىكتەن، بۇل قاندى وقيعا ەتنيكالىق تازارتۋ جانە گەنوتسيد اكتىلەرىنىڭ سيپاتىن الدى.
حودجالىدا ورىن العان قىلمىس – حالىقارالىق قۇقىقتىڭ يمپەراتيۆتىك نورمالارىنىڭ (jus cogens) قاتاڭ بۇزۋشىلىعى بولىپ تابىلادى. دالىرەك ايتقاندا، ول نورمالارعا سايكەس، مەملەكەتتەر مەن ولاردىڭ اۋماعىندا تۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ءومىرى مەن بۇتىندىگىنە جانە ادامي قۇندىلىقتارعا قارسى قاۋىپ توندىرۋگە تىيىم سالىنعان. وسى نورمالاردىڭ ىشىندە، كوپشىلىكتىڭ ويىنشا، اگرەسسياعا، وتارلىق ۇستەمدىكتى ورناتۋعا نەمەسە ونى كۇشپەن ساقتاۋعا، گەنوتسيدكە، قۇلدىققا، ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىككە، ادامزاتقا قارسى قىلمىستار مەن ازاپتاۋعا تىيىم سالۋلاردى يمپەراتيۆتى دەپ قاراستىرعان ابزال.
حالىقارالىق سوتتار مەن ۇيىمدار حودجالىداعى وقيعانىڭ اسقان قاتىگەزدىگىن جانە قىلمىستىڭ بار اۋىرلىعىن تولىعىمەن مويىندادى. قاسىرەتتى وقيعادان بىرنەشە اپتا وتكەن سوڭ 1992 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا ەۋروپا كەڭەسىنىڭ مينيسترلەر كوميتەتى دەكلاراتسيادا «جاقىن ارادا ورىن العان جاپپاي ادام ءولتىرۋ مەن قاتىگەزدىككە» قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋلى قاراباح ايماعىنىڭ تۇرعىندارىنا قارسى باعىتتالعان «زورلىق-زومبىلىق» ارەكەتتەرىن قاتاڭ تۇردە ايىپتادى.
كوپتەگەن فاكتىلەرمەن، سونىڭ ىشىندە تەرگەۋ ايعاقتارىمەن جانە جازبالارمەن، كۋاگەرلەردىڭ دالەلدەمەلەرىمەن، حالىقارالىق باق-داعى حابارلامالارمەن، ۇكىمەتارالىق جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قۇجاتتارىمەن ايقىن راستالعان حودجالى گەنوتسيدى ءۇشىن تولىق جاۋاپكەرشىلىكتى ارمەنيا رەسپۋبليكاسى موينىنا الدى.
ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ەۋروپالىق سوت 2010 جىلدىڭ 22 ساۋىرىندەگى شەشىمىندە قىلمىستىڭ كۆاليفيكاتسيالانۋى جانە ول ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الۋ ماسەلەسىنە كۇمان تۋدىرمايتىن تومەندەگىدەي ەسكەرتۋ جاسادى: «تاۋەلسىز اقپارات كوزدەرىنەن الىنعان ەسەپتەردە كورسەتىلگەندەي 1992 جىلى 25 اقپاننان 26 اقپانعا قاراعان ءتۇنى حودجالىنىڭ باسىپ الىنۋى كەزىندە ارميان اسكەرلەرى قالاعا شابۋىل جاساعان. باسىپ الىنعان قالادان قاشىپ كەتۋگە تىرىسقان جۇزدەگەن ەتنيكالىق ازىربايجاندىقتاردىڭ ولتىرىلگەنى، جارالانعانى نەمەسە تۇتقىنعا الىنعانى جايىندا حابارلاندى». سوت شابۋىل جاساۋدى جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ ءىس-قيمىلىن «اسكەري قىلمىستار نەمەسە ادامزاتقا قارسى قىلمىستارعا تەڭەستىرىلۋ مۇمكىندىگى بار اسا اۋىر قىلمىستىق ارەكەتكە» جاتقىزدى.
ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تاراپىنان تۋىنداعان حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىق جانە ادام قۇقىقتارى تۋرالى زاڭنامانىڭ ورەسكەل بۇزۋشىلىقتارى قاتارىنا نىسانا تالعامايتىن شابۋىلداردى، سونىڭ ىشىندە بەيبىت تۇرعىنداردى ءولتىرۋدى، تۇتقىنعا الۋ مەن كۇشتەپ ۇستاۋدى، اسكەري تۇتقىندار مەن تۇتقىنعا الىنعان بەيبىت تۇرعىندارعا كورسەتىلگەن ءجابىر مەن ءتيىستى سوت شەشىمىسىز ومىردەن ايىرۋ سياقتى زاڭسىز ارەكەتتەر جاتادى.
حودجالىداعى بەيبىت تۇرعىندارعا قارسى شابۋىلدارعا حالىقارالىق قۇقىقتا انىقتالعان گەنوتسيد قىلمىسىنىڭ كەلەسى ەلەمەنتتەرى كەلەدى: actus reus - جاپپاي كىسى ءولتىرۋ جانە فيزيكالىق نەمەسە پسيحيكالىق دەنساۋلىققا اۋىر زالال كەلتىرۋ; اسكەري كۇشتەر شابۋىلدايتىن ارنايى نىسانا توپتىڭ بولۋى جانە ناسىلدىك، ەتنيكالىق، ۇلتتىق نەمەسە ءدىني تۇرعىدان ەرەكشەلەنەتىن توپتى تولىعىمەن نەمەسە ءىشىنارا جويۋعا دەگەن ناقتى گەنوتسيدتىك نيەتتىڭ بولۋى. بەيبىت تۇرعىنداردى تولىعىمەن نەمەسە ءىشىنارا قۇرتۋعا باعىتتالعان قاساقانا نيەتتىڭ ناقتى جانە ايقىن دالەلدەرى حودجالىدا جاسالعان قىلمىستىڭ گەنوتسيد ارەكەتىنە جاتاتىندىعىن راستايدى.
ارمەنيانىڭ ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنا قارسى اسكەري اگرەسسياسى كەزىندە ورىن العان حودجالى گەنوتسيدى جانە ادامزاتقا قارسى باعىتتالعان باسقا دا قىلمىستار حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىق جانە ادام قۇقىقتارى تۋرالى زاڭدى، اتاپ ايتقاندا 1949 جىلعى جەنەۆا كونۆەنتسيالارىن، گەنوتسيد قىلمىسىنىڭ الدىن الۋ جانە ول ءۇشىن جازالاۋ تۋرالى كونۆەنتسيانى، ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنى، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنى، ازاپتاۋلارعا جانە باسقا دا قاتىگەز، ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن نەمەسە ار-نامىستى قورلايتىن ءىس-ارەكەتتەر مەن جازالاۋ تۇرلەرىنە قارسى كونۆەنتسيانى، ناسiلدiك كەمسiتۋشiلiكتiڭ بارلىق نىساندارىن جويۋ تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنتسيانى، بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسيانى جانە ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن قورعاۋ تۋرالى كونۆەنتسيانى ورەسكەل بۇزادى.
حالىقارالىق جاۋاپكەرشىلىككە قاتىستى نەگىزگى ەرەجەلەر 2001 جىلدىڭ 9 تامىزىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ حالىقارالىق قۇقىق كوميسسياسىنىڭ قابىلداعان جانە باس اسسامبلەيانىڭ 2001 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا مەملەكەتتەرگە ۇسىنعان مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى باپتارىندا باياندالعان.
1-باپقا سايكەس «مەملەكەتتىڭ كەز كەلگەن حالىقارالىق زاڭسىز ارەكەتى سول مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق جاۋاپكەرشىلىگىن تۋدىرادى»، ال 2-باپتا «مەملەكەتتىڭ كەز-كەلگەن حالىقارالىق زاڭسىز ارەكەتى (a) قانداي-دا ءبىر ءىس-ارەكەتتىڭ حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا سايكەس مەملەكەتكە جۇكتەلگەن جاعدايدا عانا ورىندى بولادى; جانە (b) بۇل زاڭسىز ارەكەت سول مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق-قۇقىقتىق مىندەتتەمەسىن بۇزۋ بولىپ سانالادى».
مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى باپتاردىڭ 4-بابىنىڭ 6-تۇسىنىكتەمەسىندە مەملەكەتتىك ورگاندارعا «تەك ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار، جوعارى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر نەمەسە مەملەكەتتىڭ سىرتقى بايلانىستارىنا جاۋاپتى ادامدار عانا جاتپايتىنى اتالىپ كورسەتىلگەن. ولاردىڭ قاتارىنا كەز-كەلگەن مىندەتتى اتقاراتىن جانە يەرارحيانىڭ كەز-كەلگەن دەڭگەيىندە، ونىڭ ىشىندە اۋداندىق نەمەسە ءتىپتى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە قىزمەت اتقاراتىن كەز-كەلگەن تيپتەگى نەمەسە كلاسسيفيكاتسياداعى مەملەكەتتىك ورگاندار كىرەدى».
ارميان جازۋشىسى ماركار مەلكونيان «ارابو» جانە «ارامو» دەپ اتالاتىن ەكى ارميان اسكەري وتريادتارىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ قاتىگەزدىگىن ەرەكشە اتاپ وتەدى جانە ولاردىڭ حودجالى بەيبىت تۇرعىندارىن قالاي قىرىپ-جويعانىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قالانىڭ كەيبىر تۇرعىندارى ءوز جەرىندە بوسقىننىڭ كۇيىن كەشىپ، شامامەن 10 كيلومەتر قاشىقتىق جەرگە قاشىپ ۇلگەرىپ، قاۋىپسىز باسپانانى ەندى تاپتىق دەي بەرگەندە «ارميان سولداتتارى ولاردىڭ ىزدەرىنە ءتۇسىپ، ۇستاعان بولاتىن».
ونىڭ ايتۋىنشا، ساربازدار «ۇزاق ۋاقىت بويى جامباستارىنا جاسىرعان پىشاقتارىن سۋىرىپ، جازىقسىز ادامداردى اياماستان پىشاقتاي باستادى». حودجالى گەنوتسيدى كەزىندە باسىپ الىنعان ءازىربايجان تەرريتورياسىنداعى زاڭسىز قارۋلى توپتاردىڭ باس قولباسشىسى بولعان. س.ساركيسياننىڭ كەلەسى سوزدەرى حودجالى قاسىرەتىنىڭ شىنايى سەبەپكەرلەرى كىم ەكەندىگىن ايقىن كورسەتەدى: «حودجالى وقيعاسىنا دەيىن ءازىربايجاندار بىزبەن ازىلدەسۋگە الدەرى جەتەدى دەپ ويلادى. ولار ارمياندار قاراپايىم حالىققا قارسى قولدارىن كوتەرە المايدى دەپ ويلادى. ءبىز بۇل [ستەرەوتيپتى] بۇزا الدىق. مىنە، جاعداي سولاي بولدى ».
ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتىك جاۋاپكەرشىلىگى حالىقارالىق زاڭناماعا قايشى كەلەتىن ارەكەتتەرىنە، ياعني حالىقارالىق قىلمىستىق قۇقىقتىڭ قاراپايىم جانە شارتتىق نورمالارىنا سايكەس، قارۋلى قاقتىعىس جاعدايىندا حودجالى قالاسىندا جاسالعان كەيبىر ءىس-ارەكەتتەرىنە بايلانىستى. حالىقارالىق قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى مويىندارىنا سول ءىس-ارەكەتتەرگە قاتىسقان ادامدار، ولاردىڭ سىبايلاستارى الادى.
حالىقارالىق جاۋاپكەرشىلكپەن قاتار، ارمەنيانىڭ مىندەتتەمەلەرىنە مۇنداي ارەكەتتەردىڭ توقتاتىلۋى، ولاردىڭ ەندىگىدە قايتالانباۋى سياقتى ءتيىستى كەپىلدىكتەر بەرۋ جانە رەستيتۋتسيا، كومپەنساتسيا مەن ساتيسفاكتسيا تۇرىندەگى كەلتىرىلگەن زالال ورنىن وتەيتىن وتەماقى بەرۋ كىرەدى.
ارمەنيا رەسپۋبليكاسى ادامزاتقا قارسى قىلمىستارىن 2020 جىلى ەكىنشى قاراباح سوعىسى كەزىندە ءازىربايجاننىڭ بەيبىت تۇرعىندارىنا قاساقانا شابۋىل جاساۋمەن جالعاستىردى. ارمەنيا 2020 جىلى سوعىس الاڭىنان الدەقايدا تىس ورنالاسقان گياندجا، باردا جانە تەرتەر سياقتى ءازىربايجان قالالارىنىڭ بەيبىت حالقى مەن ينفراقۇرىلىمىنا قارسى باعىتتالعان شابۋىلدارى ارقىلى تاعى ءبىر مارتە 1992 جىلدىڭ وقيعاسىن قايتالادى. ەڭ سوراقىسى، بۇل جولى ادامداردىڭ جاپپاي ولىمىنە اكەلەتىن قارۋلار، سونىڭ ىشىندە كلاستەرلىك بومبالار مەن زىمىراندىق جۇيەلەر قولدانىلىپ، بەيبىت تۇرعىندار اراسىندا جوعارى شىعىندارعا اكەپ سوقتىردى. ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، زىمىراندىق جانە ارتيللەريالىق شابۋىلداردىڭ ناتيجەسىندە 100-دەن استام بەيبىت تۇرعىن، ونىڭ ىشىندە 12 بالا مەن 27 ايەل قازا تاپتى، 423 بەيبىت تۇرعىن جاراقات الدى. 5000-نان استام تۇرعىن ۇيلەر مەن كوپقاباتتى ۇيلەر، 76 الەۋمەتتىك نىساندار، ونىڭ ىشىندە مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار مەن بالاباقشالار، 24 ءوندىرىس ورنى، 218 ساۋدا نىساندارى، 51 قوعامدىق تاماقتانۋ ورنى، 41 اكىمشىلىك عيمارات جانە 19 عيبادات ورنى قيراتىلدى. 1992 جىلعى حودجالى گەنوتسيدى دە، 2020 جىلى بەيبىت تۇرعىنداردى بومبالاۋ دا ارمەنيا رەسپۋبليكاسى بيلىگىنىڭ ءازىربايجاننىڭ بەيبىت تۇرعىندارىنا قارسى قاساقانا جۇرگىزگەن ساياساتى مەن جۇيەلى زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىنىڭ ايقىن دالەلى.
ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتىڭ ورناۋىنا كەدەرگى بولعان باستى سەبەپ - سوناۋ ۋاقىتتان بەرى قىلمىس جاساعانداردىڭ جازاسىز قالۋى ەكەندىگى حاق. وسىلايشا، قاقتىعىس كەزىندە جاسالعان حالىقارالىق جانە ادام قۇقىقتارىنىڭ ورەسكەل بۇزۋشىلىقتارى تۋرالى بار شىندىقتى انىقتاۋ، جابىرلەنۋشىلەرگە وتەماقىلار بەرۋ جانە مۇنداي زاڭ بۇزۋشىلىقتاردىڭ قايتالانۋىن بولدىرماۋ جولىندا ءتيىستى شارالار قابىلداۋ قاجەتتىلىگى - بۇل شىنىمەن ەكى ەلدىڭ تاتۋلاسۋ ۇدەرىسىنە قاجەتتى اسپەكتىلەر.
