Osydan 29 jyl būrynǧy Hodjaly eldı-mekenındegı qandy qasaptyŋ älı künge deiın jergılıktı tūrǧyndar üşın qorqynyşty tüs ıspettes qasıret sanalyp, al qalǧan köpşılık üşın qaiǧy jūtqan qaraly kün bolyp tabylatyndyǧy ras. 1992 jyldyŋ aqpan aiynyŋ 25-ınen 26-na qaraǧan tünı būryŋǧy KSRO-nyŋ 366-şy motoatqyştar bölımşesınıŋ tıkelei qatysuymen jäne jergılıktı tūraqsyz äskerilerdıŋ qosalqy kömegımen Armeniianyŋ qaruly küşterı Äzırbaijan Respublikasynyŋ Tauly Qarabah aimaǧyndaǧy Hodjaly qalasyna asqan qatygezdıkpen qan tögu maqsatynda basa-köktep kırgen bolatyn.
Armeniia men Äzırbaijan arasyndaǧy ūzaq merzımdı beibıtşılık pen tatulyqtyŋ ornauyna kedergı bolǧan basty sebep - sonau uaqyttan berı qylmys jasaǧandardyŋ jazasyz qaluy ekendıgı haq. Osylaişa, qaqtyǧys kezınde jasalǧan halyqaralyq jäne adam qūqyqtarynyŋ öreskel būzuşylyqtary turaly bar şyndyqty anyqtau, jäbırlenuşılerge ötemaqylar beru jäne mūndai zaŋ būzuşylyqtardyŋ qaitalanuyn boldyrmau jolynda tiıstı şaralar qabyldau qajettılıgı - būl şynymen ekı eldıŋ tatulasu üderısıne qajettı aspektıler.
Şabuyl nätijesınde 613 beibıt tūrǧyndar, olardyŋ qatarynda 63 bala, 106 äiel men 70 qariia öltırıldı. Qoldan jasalǧan qyrǧyn üstınde 487 adamnyŋ denelerı jauyzdyqpen bölşektendı, keibırı tırılei örtelıp, taǧy bıreulerdıŋ bastary şabyldy, basqalaryna auyr jaraqat salynsa, qalǧandarynyŋ bas terısı kesılgen bolatyn. Sonymen qatar, 1000 beibaq jaralanyp, 1275 adam tūtqynǧa alyndy. Qojalynyŋ 150 derlık tūrǧyny älı künge deiın ıs-tüssız joǧalǧandar qatarynda. 8 otbasy tolyǧymen qyrylyp, 25 bala ata-anasynyŋ ekeuınen de aiyrylsa, 130 bala olardyŋ bırı – äke, ne anasyz qaldy.Hodjaly qalasynyŋ tūrǧyndaryn jappai ölımge kesu kezınde äzırbaijan ūltynyŋ ökılderı ǧana qasaqana öltırılgendıkten, būl qandy oqiǧa etnikalyq tazartu jäne genosid aktılerınıŋ sipatyn aldy. Hodjalyda oryn alǧan qylmys – Halyqaralyq qūqyqtyŋ imperativtık normalarynyŋ (jus cogens) qataŋ būzuşylyǧy bolyp tabylady. Dälırek aitqanda, ol normalarǧa säikes, memleketter men olardyŋ aumaǧynda tūryp jatqan halyqtardyŋ ömırı men bütındıgıne jäne adami qūndylyqtarǧa qarsy qauıp töndıruge tyiym salynǧan. Osy normalardyŋ ışınde, köpşılıktıŋ oiynşa, agressiiaǧa, otarlyq üstemdıktı ornatuǧa nemese ony küşpen saqtauǧa, genosidke, qūldyqqa, näsıldık kemsıtuşılıkke, adamzatqa qarsy qylmystar men azaptauǧa tyiym salulardy imperativtı dep qarastyrǧan abzal. Halyqaralyq sottar men ūiymdar Hodjalydaǧy oqiǧanyŋ asqan qatygezdıgın jäne qylmystyŋ bar auyrlyǧyn tolyǧymen moiyndady. Qasırettı oqiǧadan bırneşe apta ötken soŋ 1992 jyldyŋ 11 nauryzynda Europa Keŋesınıŋ Ministrler Komitetı deklarasiiada «jaqyn arada oryn alǧan jappai adam öltıru men qatygezdıkke» qatty alaŋdauşylyq bıldırıp, Äzırbaijan Respublikasynyŋ Tauly Qarabah aimaǧynyŋ tūrǧyndaryna qarsy baǧyttalǧan «zorlyq-zombylyq» äreketterın qataŋ türde aiyptady. Köptegen faktılermen, sonyŋ ışınde tergeu aiǧaqtarymen jäne jazbalarmen, kuägerlerdıŋ däleldemelerımen, halyqaralyq BAQ-daǧy habarlamalarmen, ükımetaralyq jäne ükımettık emes ūiymdardyŋ qūjattarymen aiqyn rastalǧan Hodjaly genosidı üşın tolyq jauapkerşılıktı Armeniia Respublikasy moinyna aldy. Adam qūqyqtary jönındegı Europalyq sot 2010 jyldyŋ 22 säuırındegı şeşımınde qylmystyŋ kvalifikasiialanuy jäne ol üşın jauapkerşılıktı moiynǧa alu mäselesıne kümän tudyrmaityn tömendegıdei eskertu jasady: «Täuelsız aqparat közderınen alynǧan esepterde körsetılgendei 1992 jyly 25 aqpannan 26 aqpanǧa qaraǧan tünı Hodjalynyŋ basyp alynuy kezınde armian äskerlerı qalaǧa şabuyl jasaǧan. Basyp alynǧan qaladan qaşyp ketuge tyrysqan jüzdegen etnikalyq äzırbaijandyqtardyŋ öltırılgenı, jaralanǧany nemese tūtqynǧa alynǧany jaiynda habarlandy». Sot şabuyl jasaudy jüzege asyruşylardyŋ ıs-qimylyn «äskeri qylmystar nemese adamzatqa qarsy qylmystarǧa teŋestırılu mümkındıgı bar asa auyr qylmystyq äreketke» jatqyzdy. Armeniia Respublikasynyŋ tarapynan tuyndaǧan Halyqaralyq gumanitarlyq qūqyq jäne adam qūqyqtary turaly zaŋnamanyŋ öreskel būzuşylyqtary qataryna nysana talǧamaityn şabuyldardy, sonyŋ ışınde beibıt tūrǧyndardy öltırudı, tūtqynǧa alu men küştep ūstaudy, äskeri tūtqyndar men tūtqynǧa alynǧan beibıt tūrǧyndarǧa körsetılgen jäbır men tiıstı sot şeşımısız ömırden aiyru siiaqty zaŋsyz äreketter jatady.
Hodjalydaǧy beibıt tūrǧyndarǧa qarsy şabuyldarǧa halyqaralyq qūqyqta anyqtalǧan genosid qylmysynyŋ kelesı elementterı keledı: actus reus - jappai kısı öltıru jäne fizikalyq nemese psihikalyq densaulyqqa auyr zalal keltıru; äskeri küşter şabuyldaityn arnaiy nysana toptyŋ boluy jäne näsıldık, etnikalyq, ūlttyq nemese dıni tūrǧydan erekşelenetın topty tolyǧymen nemese ışınara joiuǧa degen naqty genosidtık niettıŋ boluy. Beibıt tūrǧyndardy tolyǧymen nemese ışınara qūrtuǧa baǧyttalǧan qasaqana niettıŋ naqty jäne aiqyn dälelderı Hodjalyda jasalǧan qylmystyŋ genosid äreketıne jatatyndyǧyn rastaidy.Armeniianyŋ Äzırbaijan Respublikasyna qarsy äskeri agressiiasy kezınde oryn alǧan Hodjaly genosidı jäne adamzatqa qarsy baǧyttalǧan basqa da qylmystar Halyqaralyq gumanitarlyq qūqyq jäne adam qūqyqtary turaly zaŋdy, atap aitqanda 1949 jylǧy Jeneva konvensiialaryn, Genosid qylmysynyŋ aldyn alu jäne ol üşın jazalau turaly konvensiiany, Azamattyq jäne saiasi qūqyqtar turaly halyqaralyq paktını, Ekonomikalyq, äleumettık jäne mädeni qūqyqtar turaly halyqaralyq paktını, Azaptaularǧa jäne basqa da qatygez, adamgerşılıkke jatpaityn nemese ar-namysty qorlaityn ıs-äreketter men jazalau türlerıne qarsy konvensiiany, Näsildik kemsituşiliktiŋ barlyq nysandaryn joiu turaly halyqaralyq konvensiiany, Bala qūqyqtary turaly konvensiiany jäne Adam qūqyqtary men negızgı bostandyqtaryn qorǧau turaly konvensiiany öreskel būzady. Halyqaralyq jauapkerşılıkke qatysty negızgı erejeler 2001 jyldyŋ 9 tamyzynda Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Halyqaralyq qūqyq komissiiasynyŋ qabyldaǧan jäne Bas Assambleianyŋ 2001 jyldyŋ 12 jeltoqsanynda memleketterge ūsynǧan Memlekettık jauapkerşılık turaly baptarynda baiandalǧan. 1-bapqa säikes «Memlekettıŋ kez kelgen halyqaralyq zaŋsyz äreketı sol memlekettıŋ halyqaralyq jauapkerşılıgın tudyrady», al 2-bapta «Memlekettıŋ kez-kelgen halyqaralyq zaŋsyz äreketı (a) qandai-da bır ıs-ärekettıŋ halyqaralyq qūqyq normalaryna säikes memleketke jüktelgen jaǧdaida ǧana oryndy bolady; jäne (b) būl zaŋsyz äreket sol memlekettıŋ halyqaralyq-qūqyqtyq mındettemesın būzu bolyp sanalady». Memlekettık jauapkerşılık turaly baptardyŋ 4-babynyŋ 6-tüsınıktemesınde memlekettık organdarǧa «tek ortalyq memlekettık organdar, joǧary deŋgeidegı şeneunıkter nemese memlekettıŋ syrtqy bailanystaryna jauapty adamdar ǧana jatpaityny atalyp körsetılgen. Olardyŋ qataryna kez-kelgen mındettı atqaratyn jäne ierarhiianyŋ kez-kelgen deŋgeiınde, onyŋ ışınde audandyq nemese tıptı jergılıktı deŋgeide qyzmet atqaratyn kez-kelgen tiptegı nemese klassifikasiiadaǧy memlekettık organdar kıredı».
Armian jazuşysy Markar Melkonian «Arabo» jäne «Aramo» dep atalatyn ekı armian äskeri otriadtarynyŋ jauyngerlerınıŋ qatygezdıgın erekşe atap ötedı jäne olardyŋ Hodjaly beibıt tūrǧyndaryn qalai qyryp-joiǧanyn egjei-tegjeilı sipattaidy. Onyŋ aituynşa, qalanyŋ keibır tūrǧyndary öz jerınde bosqynnyŋ küiın keşıp, şamamen 10 kilometr qaşyqtyq jerge qaşyp ülgerıp, qauıpsız baspanany endı taptyq dei bergende «armian soldattary olardyŋ ızderıne tüsıp, ūstaǧan bolatyn».Onyŋ aituynşa, sarbazdar «ūzaq uaqyt boiy jambastaryna jasyrǧan pyşaqtaryn suyryp, jazyqsyz adamdardy aiamastan pyşaqtai bastady». Hodjaly genosidı kezınde basyp alynǧan Äzırbaijan territoriiasyndaǧy zaŋsyz qaruly toptardyŋ bas qolbasşysy bolǧan. S.Sarkisiannyŋ kelesı sözderı Hodjaly qasıretınıŋ şynaiy sebepkerlerı kım ekendıgın aiqyn körsetedı: «Hodjaly oqiǧasyna deiın äzırbaijandar bızben äzıldesuge älderı jetedı dep oilady. Olar armiandar qarapaiym halyqqa qarsy qoldaryn kötere almaidy dep oilady. Bız būl [stereotiptı] būza aldyq. Mıne, jaǧdai solai boldy ». Armeniia Respublikasynyŋ memleketık jauapkerşılıgı halyqaralyq zaŋnamaǧa qaişy keletın äreketterıne, iaǧni halyqaralyq qylmystyq qūqyqtyŋ qarapaiym jäne şarttyq normalaryna säikes, qaruly qaqtyǧys jaǧdaiynda Hodjaly qalasynda jasalǧan keibır ıs-äreketterıne bailanysty. Halyqaralyq qylmystyq qūqyq būzuşylyqtar üşın jauapkerşılıktı moiyndaryna sol ıs-äreketterge qatysqan adamdar, olardyŋ sybailastary alady. Halyqaralyq jauapkerşılkpen qatar, Armeniianyŋ mındettemelerıne mūndai äreketterdıŋ toqtatyluy, olardyŋ endıgıde qaitalanbauy siiaqty tiıstı kepıldıkter beru jäne restitusiia, kompensasiia men satisfaksiia türındegı keltırılgen zalal ornyn öteitın ötemaqy beru kıredı. Armeniia Respublikasy adamzatqa qarsy qylmystaryn 2020 jyly Ekınşı Qarabah soǧysy kezınde Äzırbaijannyŋ beibıt tūrǧyndaryna qasaqana şabuyl jasaumen jalǧastyrdy. Armeniia 2020 jyly soǧys alaŋynan äldeqaida tys ornalasqan Giandja, Barda jäne Terter siiaqty Äzırbaijan qalalarynyŋ beibıt halqy men infraqūrylymyna qarsy baǧyttalǧan şabuyldary arqyly taǧy bır märte 1992 jyldyŋ oqiǧasyn qaitalady. Eŋ soraqysy, būl joly adamdardyŋ jappai ölımıne äkeletın qarular, sonyŋ ışınde klasterlık bombalar men zymyrandyq jüieler qoldanylyp, beibıt tūrǧyndar arasynda joǧary şyǧyndarǧa äkep soqtyrdy. Äzırbaijan Respublikasy Bas prokuraturasynyŋ mälımetı boiynşa, zymyrandyq jäne artilleriialyq şabuyldardyŋ nätijesınde 100-den astam beibıt tūrǧyn, onyŋ ışınde 12 bala men 27 äiel qaza tapty, 423 beibıt tūrǧyn jaraqat aldy. 5000-nan astam tūrǧyn üiler men köpqabatty üiler, 76 äleumettık nysandar, onyŋ ışınde mektepter, auruhanalar men balabaqşalar, 24 öndırıs orny, 218 sauda nysandary, 51 qoǧamdyq tamaqtanu orny, 41 äkımşılık ǧimarat jäne 19 ǧibadat orny qiratyldy. 1992 jylǧy Hodjaly genosidı de, 2020 jyly beibıt tūrǧyndardy bombalau da Armeniia Respublikasy bilıgınıŋ Äzırbaijannyŋ beibıt tūrǧyndaryna qarsy qasaqana jürgızgen saiasaty men jüielı zorlyq-zombylyq äreketterınıŋ aiqyn dälelı.
Armeniia men Äzırbaijan arasyndaǧy ūzaq merzımdı beibıtşılık pen tatulyqtyŋ ornauyna kedergı bolǧan basty sebep - sonau uaqyttan berı qylmys jasaǧandardyŋ jazasyz qaluy ekendıgı haq. Osylaişa, qaqtyǧys kezınde jasalǧan halyqaralyq jäne adam qūqyqtarynyŋ öreskel būzuşylyqtary turaly bar şyndyqty anyqtau, jäbırlenuşılerge ötemaqylar beru jäne mūndai zaŋ būzuşylyqtardyŋ qaitalanuyn boldyrmau jolynda tiıstı şaralar qabyldau qajettılıgı - būl şynymen ekı eldıŋ tatulasu üderısıne qajettı aspektıler.Ūqsas jaŋalyqtar
