بەلگىلى ەتنولوگ، مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى قۇندى دەرەكتەردى تاپتى. ول بۇل تۋرالى Facebook جەلىسىندەگى رەسمي پاراقشاسىندا جازدى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ءتىلشىسى.
نازارلارىڭىزعا اۆتوردىڭ جازباسىن ۇسىنامىز.
1- ءسۇيىنشى! ناۋرىزدىڭ تاريحي كۋالىگى تابىلدى!
شامامەن 5000 جىل بۇرىنعى الماتىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شم جەردەگى اڭىراقاي تاۋىنداعى جارتاستا قاشالعان ەجەلگى سۋرەتتەر. وندا جەر بەتىلىك ماقۇلىقتاردان بىرنەشە ەسە ءىرى ەكى تۇلعا بەينەلەنىپتى: وڭ جاعىندا كۇنديدارلى ادامكەيىپتى كيەلى تۇلعا بەرى قاراپ تۇر، بۇل «ءتاڭىر» اتالىپ جۇرگەن جارقىن كۇش بولسا كەرەك، ونىڭ سول جاعىندا ءارى قاراپ، ءتۇنديدارلى سايتانكەيىپتى - ىڭىر ء(ىڭىر – بۇل قازاقتاردا كۇن باتقاننان كەيىنگى كەش تۇسكەن ۋاقىتتى بىلدىرەتىن ۇعىم تۇرىندە قالعان); ولاردىڭ ورتاسىندا ساعات تىلىنە قارسى باعىت بويىنشا سيىر جىلىنىڭ ءتورت ماۋسىمى بەينەلەنگەن: جاڭا تۋعان بۇزاۋ، ونىڭ ءۇستىن الا باسپاق جايىلىپ تۇر، ال ونىڭ سول جاعىندا سەمىز دە ءمۇيىزى قاراعايداي ءىرى بۇقا تاڭىرگە قاراپ تۇر دا، ونىڭ استىن الا ءمۇيىزى تۇسكەن، اۋرۋ دا كوتەرەم سىيىر تالتىرەكتەپ تۇر. بۇل سايكەس تۇردە بەينەلەنگەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى – كوكتەم، جاز، كۇز جانە قىس. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ استىندا ءتۇرلى ايۋان بەينەسىندەگى ون ەكى ادام بيلەپ ءجۇر. بۇل – ەجەلگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءراسىمى، جورالعىسى! بۇل - سيىر جىلىنىڭ ناۋرىزىن مەيرامداۋ كورىنىسى! بۇل – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋ ءساتى.
2-ءسۇيىنشى! ناۋرىزبورىك تابىلدى!
اتالمىش بورىك، رەسەيلىك باسكيىمدەر سايتىندا ورىستىڭ ۇلتتىق باسكيىمىنىڭ تىزىمىندە ءجۇر، اتاۋى - ناۋرىز!
ناۋرىزبورىك. سيپاتى: بورىكتىڭ ءبىر ءتۇرى بولعانىمەن نەگىزى قالپاق پەن بورىكتى بىرىكتىرىپ جاساعانداي اسەر بار; بۇل - اي مەن كۇننىڭ، كۇن مەن ءتۇننىڭ بىرلەسكەنىن، تەڭەسكەنىن بىلدىرەدى; قالپاقتىڭ الاسا ەتەگى جوعارى قاراي بۇرىش جاساي قايىرىلعان، تۇيمەلەر نەمەسە تاستارمەن اشەكەيلەنگەن; بورىك ەتەگى باعالى تەرىمەن كومكەرىلگەن. ناۋرىزبورىك توبەسى كۇننىڭ قىزۋىن بىلدىرەتىندەي قىزىلتۇستى بولماسا جەتى تۇسپەن قۇراقتاپ تىگۋگە دە بولادى. اتالمىش باسكيىم التىنوردا داۋىرىنەن قالعان ورىس ەرلەرىنىڭ باسكيىمى تىزىمىندە سۋرەتىمەن ءجۇر. بىراق اتاۋى – ناۋرىز.
3-ءسۇيىنشى! ناۋرىزقالپاق تابىلدى!
التىنوردالىق ناۋرىز قالپاق. ورىستاردىڭ ۇلتتىق باس كيىمدەرىنىڭ اراسىندا ءجۇر.
ناۋرىزقالپاق. سيپاتى: قالپاقتىڭ توبەسى ەكى جولاقتىڭ ارالاسا تىگىلۋىنەن قۇرالادى; كوكتۇستى جولاق – اسپان، توپىراقتۇستى جولاق – جەردى بىلدىرەدى. ايىر قالپاقتىڭ ەكى بولەكتەنگەن ەتەگى ايدىڭ بەينەسىن بەرەدى، ونىڭ بەتىنە ايقىش/كرەست كەستەلەنگەن، بۇل كۇننىڭ تاڭباسى. اي مەن كۇننىڭ بىرىگۋى استرونوميالىق كۇندىز بەن ءتۇندىزدىڭ تەڭەسۋىن نۇسقايدى.
اتالمىش باسكيىم التىنوردا داۋىرىنەن قالعان ورىس ەرلەرىنىڭ باسكيىمى تىزىمىندە سۋرەتىمەن ءجۇر. كيگەن ادامنىڭ سۋرەتى دە تەكتى قىپشاق ەكەنى كورىنىپ تۇر، ونىڭ شيراتىلعان مۇرتى كوككە قاراعان.
4-ءسۇيىنشى! ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىنداعى كورىسۋ عۇرپى.
1736 جىلدىڭ جازى. جەم-ەمبى وزەنىنىڭ بويى.
اعىلشىن سۋرەتشىسىنىڭ سالعان سۋرەتى.
* ساتاەۆ ا. «ۆ لەبەدەي نە سترەليايۋت». — ا.: قاينار، 2011.
5- ءسۇيىنشى! كورىسۋ عۇرپىنا – 5000 جىل!
ۇلى قازاق اقىنى ابايدىڭ «جازعىتۇرىم» ولەڭىندە «... قىرداعى ەل، ويداعى ەلمەن ارالاسىپ، كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ...» دەپ سيپاتتاۋى قازاق حالقىنىڭ ءتول جاڭا جىلى مەن كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنىن قارسى الۋ عۇرپى رەتىندە ناسيحاتى بولاتىن. الايدا بۇل عۇرىپتىڭ تاستاعى ناسيحاتى تابىلدى! شامامەن 5000 جىل بۇرىنعى الماتىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شم جەردەگى اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالى جارتاستا قاشالعان ەجەلگى سۋرەتتەر. وندا جەر بەتىلىك ماقۇلىقتاردان بىرنەشە ەسە ءىرى ەكى تۇلعا بەينەلەنىپتى: وڭ جاعىندا كۇنديدارلى ادامكەيىپتى كيەلى تۇلعا بەرى قاراپ تۇر، بۇل «ءتاڭىر» اتالىپ جۇرگەن جارقىن كۇش بولسا كەرەك، ونىڭ سول جاعىندا ءارى قاراپ، ءتۇنديدارلى - ءىڭىر; تولىق سيپاتتاماسى - 1-سۇيىنشىدە!
بۇلار ءبىر بىرىنە قۇشاق جايا كورىسۋ عۇرپىن جاساپ تۇر! بۇل – ەجەلگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءراسىمى، جورالعىسى! بۇل – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋ قارساڭىنداعى عالامدىق ۇيلەسىمدى پاش ەتۋ سالتاناتى!
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
