«الماتى گاللەرەياسىندا» وڭعاربەك الحاروۆ پەن ءلايلا جارقىننىڭ «قوش كەلدىڭ، ءاز-ناۋرىز!» اتتى كورمەسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. بۇل كورمەگە 35 كارتينا مەن كيىزدەن جاسالعان بۇيىمدار ىلىنگەن. فوتوگراف وڭعاربەك الحاروۆ ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە وراي ءوتىپ جاتقان كورمەنى جاساۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىتتىڭ كەتكەنىن ايتادى.
كورمەنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – قازاقيلىقتى دارىپتەۋ، ناسيحاتتاۋ. «ادىرنا» ءتىلشىسى فوتوگراف وڭعاربەك الحاروۆپەن تىلدەسىپ، كورمەنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنىڭ كۋاگەرى بولدى.
- كورمە تاريحى تەرەڭ باقسىلىق داستۇردەن باستالادى. بۇل ادەيى جوسپارلاندى. كوپ كىسىلەر قازىر باقسى-بالگەردەن قورقادى. نەگىزىنەن ونەردىڭ ءبارىنىڭ باستاماسى وسى باقسىدان شىققان. ءتاڭىر زاماننان الدىن باقسىلار مەديتسينالىق، ونەر سالاسى، مۋزىكا ونەرى، قولونەر، تەاتر سالالارىن قامتىعان. ءان دە وسى باقسىلاردان شىققان. وعان دەيىن ءان بولماعان دەپ جاتادى. ودان بولەك تسيرك ونەرى بار. باقسىلار ادىراسپاندى تۇتىندەتىپ، ادامدى ەمدەپ، وتكەنىن ايتىپ، بولاشاعىن بولجاعان. سول ءۇشىن ءبىز كورمەنى باقسىدان باستادىق. بۇل قابىرعادا ەكەۋى بۇلىڭعىر سۋرەت بولىپ جاسالدى. مىنا قوبىز – نىسان ابىز قوبىزىنىڭ ۇلگىسى. سۋرەتتە ارقاردىڭ ءمۇيىزى دە كورىنىپ تۇر. سەبەبى بۇل جانۋار كوپ مەملەكەتتە جوق، قازاقستاندا بار. ونى تابۋ قيىن. سونداي-اق، ونىڭ مۇيىزىنەن كوپتەگەن ەم-دوم ءۇشىن ءدارى جاساعان. تىلسىم كۇشتى بارىنشا جەتكىزۋگە تىرىستىق. ەكىنشى سۋرەتتە باقسىنىڭ ارتىندا پاتشانىڭ تاعىنداي بەلگى تۇر. كەزىندە ءار پاتشانىڭ باقسىسى بولعان. بىزدە قازىر يسلام ءدىنى، ودان كەيىن حريستيان، اتەيزم دىندەرى كەلدى. سونىڭ ارتىنشا مۋزىكا، مەديتسينا، ءبارى ءبولىنىپ شىققاننان كەيىن شاماندى ادەيى جوعالتىپ جىبەردى. نەگىزىنەن عىلىمنىڭ دا باستاماسى وسى باقسىلار بولعان.
كورمەدە باقسىنىڭ سۋرەتىنەن كەيىن بالا، وتباسى، تابيعات سىندى باعىتتاردا ءتۇرلى كارتينالار ىلىنگەن. اسىرەسە ەكىنشى قابىرعاداعى كىشكەنتاي بالا مەن قىزدىڭ فوتوسى كوپتى ءسۇيسىنتتى. سۋرەت «قورعانىش» دەپ اتالعان.
- بالانىڭ قولىندا ساداعى بار. قارۋى بالانىڭ وزىمەن بىردەي. مۇنىڭ دا استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. قازاقتا بالانى كىشكەنتاي كەزىنەن ونى باتىرسىڭ دەپ تاربيەلەگەن. ول - قىزدىڭ قورعانىشى، ءۇيدىڭ تىرەۋى، وتان يەسى. سول ءۇشىن بۇل سۋرەتتى «قورعانىش» دەپ اتادىق. كيىم، لوكاتسيا،فون بارلىعى سول زامانعا ساي.
«ءىزباسار»
- مىنا سۋرەتتە تالعار جاقتا تۇراتىن الەمگە ايگىلى قۇسبەگى ىسقاق اتامىز بۇركىتپەن وتىر. ول كىسىنىڭ جەكە بەينەسىن بەينەلەدىك. سۋرەتتىڭ جوعارى جاعىنا كىشكەنتاي بالانى قۇسپەن قويدىق. سەبەبى ول اتانىڭ ءىزباسارى، نەمەرەسى. 4 جاسار بالانىڭ ءبىر قولىندا تازىسى، ەكىنشى قولىندا بۇركىتى تۇر. بۇل سۋرەتتە بالانىڭ مۇرنىنان سۋى دا اعىپ تۇر. بالا كىشكەنتاي بولسا دا باتىلدىق پەن قايراتتىلىق سەزىلىپ تۇر.
- ال مىنا سۋرەتتە جاستار بەينەلەنگەن ەكەن. قولىندا بۇركىتى، تازىسى بار. ءمانىسى نەدە؟
- بۇل سۋرەت وتە ءماندى ءارى ماعىنالى. ءبىز – كەڭەس ۇكىمەتىن كورگەندەرمىز. عالامتوردىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوقپىز، ءبىزدىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمىز باسقا بولدى. بۇگىندە بالالاردى دا وسىعان باۋلۋ كەرەك. ءبىزدىڭ مىندەت – سول. بۇگىنگىنىڭ جاستارى عالامتور، اعىلشىن ءتىلىن وقىپ، كيىز ءۇيدى مۋزەيدەن كورەدى، قويدىڭ قۇمالاعىنان جيىركەنەدى. ءبىز اۋىلدا قوي باعىپ، ارىقتان سۋ ىشتىك. بۇگىن بالالار بىرەۋدىڭ قاسىعىنان تاماق ىشپەيدى. قاراپ وتىرساق، اماناتتىڭ جالعاسى بولماي قالعانىن بايقايمىز. مىناۋ عالامتوردىڭ، دامۋدىڭ سالدارىنان ءبىز قازاقتىعىمىزدان ايىرىلىپ بارا جاتىرمىز. سول ءۇشىن تۇعىردى، ياعني بۇركىتتى كوتەرىپ، جاستارعا وسىعان قاراپ «بوي تۇزەڭدەر!» دەگەن سۋرەت. قازىنانى ۇمىتپايىق!
فوتو كورمەدە جەكە البوم دا بەرىلگەن. البومدا قازاقتىڭ تاريحى مەن قازاقى كيىمدەگى كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسى توپتاستىرىلعان.
- بۇل سۋرەتتە ارداق نازاروۆ بەينەلەنگەن. ول الەمنىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى، بىرەۋدىڭ كۋميرى. بالالار سول كىسىگە قاراپ قىزىقسىن دەگەن ماقساتپەن تۇسىردىك. ارداق – باتىرلىقتىڭ سيمۆولى. بۇل جەردە فوتوقاعازدىڭ دا ماتەريالى باسقا. حولست تا، سۋرەتتەر دە بۇگىن ءتورت ءتۇرلى ماتەريالدان جاسالعان.
- قازاقستاندا فوتوگرافيا سالاسى دامىعان با؟
- ەلىمىزدە فوتوگرافيا ونەرى ەندى ءتاي-ءتاي باسىپ كەلە جاتىر. ءالى دامۋعا دا جەتپەگەنبىز. بيىل الماتى پوليگرافيا كوللەدجىندە 100 بالانى وسى ماماندىققا قابىلدادىق. ال ت.جۇرگەنوۆ وقۋ ورنىندا بيىل 6-7 بالاعا ورىن اشپاقپىز. كەي جوو-دا ارنايى كۋرستار بار. بىراق ول شەكتەۋلى. شەتەلدە بۇل سالادا PhD دوكتور، اكادەميكتەر بار. ءبىز سوعان جەتۋىمىز كەرەك. جاڭا ءبىر كىسىلەر كەلدى. «كوردىك، ەندى نە ىستەيىك؟ سۋرەتتى كورۋگە كەلدىك پە سوندا؟» دەيدى. كەيبىر ادامدار فوتوگرافيانىڭ پسيحولوگياسىن، فيلوسوفياسىن ءتۇسىنىپ جاتقان جوق، وكىنىشكە وراي. سونى دامىتۋ ءۇشىن وسىنداي كورمە جاساپ باستادىق.
- 30 جىلدا بۇل سالا دامىمادى ما؟
- بىزدە پرەزيدەنت مىندا باردى، قازاقستانعا ەلشى كەلدى، زاۋىت اشىلدى دەگەن سىندى جارنامالىق فوتولار كەڭ تارادى. ودان بولەك قۇجاتتارداعى دوكۋمەنتتىك فوتوگرافيا بار. بۇل سالا سونىمەن ءبىتتى. ءبىزدىڭ وقۋلىقتار مەن گازەتتەردە دە جاقسى سۋرەتتەر جەتىسپەيدى. كەڭەس كەزىندە ايتۋلى فوتوگرافتار بولدى. بىراق ول كىسىلەر قازىر قارتايعان. ال 30 جىلدىڭ ىشىندە فوتوگراف دايىندايتىن جۇيە بولماعاننان كەيىن وكىنىشكە وراي قازاق فوتوگرافياسىندا ساباقتاستىق ءۇزىلىپ قالدى. سونى قايتا جاڭعىرتۋ كەرەك.
- سۋرەتتەردە كوبىنە نەگە ءمان بەرىلدى؟
- كيىمدەرگە قاراساڭىزدار بولادى. بۇل ساحنا نە تەاتر، ارتىستەردىڭ، بازاردا ساتاتىن كيىمدەر ەمەس. مۇنىڭ ءبارى ەتنوكيىم. سۋرەتتەگى بەسىك تە، ەتىك تە بارىنە ءمان بەرىلدى. فوتودا مودەل كيمەشەك كيىپ تۇر. مۇنى كوپشىلىك كيە بەرمەيدى. كينودا ءتۇرلى كيمەشەكتەردى كورىپ جاتامىز. بىراق ولاردىڭ ورنى بولەك. مەن مۇنداي كيمەشەكتى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ سۋرەتتەرىنەن عانا كورگەنمىن.
كورمەدە «جاس جۇبايلار»، «قوبىزشى»، «سۇلۋ»، «جاۋىنگەر قىز» سىندى ءارتۇرلى باعىتتارداعى سۋرەتتەر بار.
- مىنا سۋرەت نەگە «ويان، قازاق!» دەپ اتالعان؟
- «ويان، قازاق» كينوسىنىڭ باستى رولىندە ويناعان اكتەردىڭ سۋرەتى. كينودا دا نەگىزىنەن وسىنداي جان-ايقاي بار. مەن بۇل سۋرەتتە سونى كورسەتكىم كەلدى. جوعارى ىلىنگەن سۋرەتتە سۇلتان بەيبارىستى بەينەلەدىك. سەبەبى ول بالا كەزىندە ساتىلىپ كەتتى. بىراق وسىنداي جۇپىنى كيىممەن ءجۇرىپ، قازاق دالاسىنان زورلىقپەن اكەتىلىپ، الەمدى بيلەگەن ۇلى بيلەۋشى بولعان. ال نەگە ءبىز قازىر ۇستىمىزگە ءبارىن جابىستىرا بەرەمىز؟ وسىنداي قاراپايىم بولىپ-اق الەمدى بيلەگەن. ءبىز بايلىقتى ونىڭ كوزىمەن، كوزقاراسىمەن، باتىلدىعىمەن كورسەتۋگە تىرىستىق.
- بۇل سۋرەتتە تاريحشى كەيپىندە ورىس ازاماتى بەينەلەنگەن ەكەن. بۇل كىم؟
- ءيا، تاريحشى ءوزىمىزدىڭ «الگا، پەتەربۋرگ». ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى ورىس اعايىنىمىز كەلىپ جازىپ جاتىر. سونىڭ بەينەسىن كەلتىردىك. سۋرەتتە كىتاپ، شام، ءبارى بار. سەبەبى ول جەلىدەگى پاراقشاسىندا قازاقستاننىڭ جەتىستىگىن كۇندە سالادى. ونىڭ قىزى دا قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ جاتىر. ءبىز ورىسشا سويلەپ جۇرگەندە ول قازاقشا سويلەيدى. جان-دۇنيەسىمەن قازاق بولىپ كەتكەن. سۋرەتتە ونىڭ كوزىندە سۇراق بار: «مەن نەگە مۇنى ىستەپ جاتىرمىن؟ قازاقتار ءوز تاريحىن ءوزى جازباي ما؟» دەگەندەي. ونىڭ نە ايتىپ جاتقانىن تۇسىنبەيسىڭ. سول ءۇشىن وسىنداي سۋرەتتى بەينەلەدىك.
فوتوگراف وڭعاربەك الحاروۆ كەلەسى ايدا ءدال وسى كورمەدەگى سۋرەتتەرىن تۇركياعا الىپ كەتپەك. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپشىلىككە قازاقشا كيىمدەر قىزىق. 35 سۋرەتتىڭ 15-ءى انكاراداعى «شىمكەنت» فيلم قىسقامەتراجدى فەستيۆالىندە ىلىنەدى.
- بۇل سۋرەتتەردە جارىقتى، ءتۇستى بارلىعىن تولىق زەرتتەپ، ارنايى جاسادىم. ەڭ باستىسى كەلگەن كىسى وزىنە ۇناعان سۋرەتتى تابۋى كەرەك. بىزدەگى ماقسات وسى. حولست، لاميناتسياسىمەن بىرتەكتى ماتەريالداعى سۋرەتتەر بولسا، ءتورتىنشى ماتەريال – گليانتس، جىلتىر قاعازداعى سۋرەتتەر.
سۋرەتتەردە انانىڭ مەيىرىمى، اجەنىڭ ماحابباتى، اقساقالدىڭ اق پەيىلىن دارىپتەپ، كورەرمەنگە ءتۇرلى ەموتسيا سىيلايتىن كارتينالاردى كورۋگە بولادى.
- مىنا سۋرەتتە اقساقالدىڭ قولىنا قىلىش الا وتىرۋىندا نە ءمان بار؟
- بۇل سۋرەت ۋكرايناداعى سوعىس باستالايىن دەپ جاتقان ەدى. مۇنى نەگە ءتۇسىردىم؟ ۋكراينادا سوعىس باستالادى دەگەن سىبىستان سوڭ ادەيىلەپ ءتۇسىردىم. قازاققا سوعىس كەلمەسىن دەدىم. قىلىشقا قاراساڭىز، توت باسىپ جاتىر. ول «ءبىز سوعىسپاي-اق قويايىق» دەگەن ءمان. بىزدە قىلىش بولسىن، بىراق ايبار ءۇشىن بولسىن. بىراق ونى قايراماي-اق قويايىق. ءۇيدىڭ، ەلدىڭ يەسى بار. ەلگە قاۋىپ تونسە 90 جاستاعى اتامىز بولسىن، ەلىن، جەرىن قورعاۋعا دايىن ەكەنىن جەتكىزدىم.
- بۇل سۋرەتتە سوعىستان كەيىنگى بالا بەينەلەنگەن بە؟ سۋرەتتىڭ اتى نەگە «ءۇمىت»؟
- كەزىندە بىزدە سوعىس زامانى بولدى. ءبىز الەمدىك دەڭگەيدە 30 جىل وتسە دە وسىنداي بالانىڭ تۇرپاتىندامىز. بىراق كەرى شەگىنبەيمىز، ءۇمىت بار. سول ءۇشىن ءۇمىت بار. امان بولۋدى، جەردىڭ تىنىش بولۋىن تىلەيمىز. ءبىزدىڭ 30 جىلداعى بەينەمىزدى كورسەتتىك.
كورمە «قوس عاشىق»، «بالالىق شاق»، «انا مەيىرىمى» سىندى كوڭىلدى ەموتسيالار لەبى سەزىلەتىن سۋرەتتەرمەن قورىتىندىلانعان.
«قوش كەلدىڭ، ءاز-ناۋرىز» كورمەسى دوستىق كوشەسىندە ورنالاسقان «الماتى گاللەرەياسى» عيماراتىندا ءوتىپ جاتىر. فوتو كورمە 2 اپتا بويى، ءساۋىر ايىنا دەيىن جالعاسپاق.
سىمبات ناۋحان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
