ەكى ليدەردىڭ دە ءومىر جولى ونەگەلى تاعىلىمعا تولى. ەكى كۇرەسكەردىڭ تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى بىردەي بولمادى; ويتكەنى، ەكى مەملەكەتتىڭ سول كەزدەگى ساياسي جانە اسكەري شارتتارى بىردەي ەمەس ەدى
20-ىنشى عاسىردىڭ ەكى كورنەكتى جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ، تۇركى الەمىنىڭ ەكى تاراپىندا، تاۋەلسىزدىك جولىندا تاريحقا التىن ارىپتەرمەن جازىپ كەتكەن تەڭدەسسىز كۇرەستەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساس جاقتارىنىڭ كوپ بولۋى – ءارى قىزىقتى، ءارى ماڭىزدى. الاش تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ جارىق كورۋىنە زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان تاريحشى، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي ءوز ەڭبەگىندە، تاريحشى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدىنىڭ ءاليحان بوكەيحاندى قازاق قوعامىنىڭ سۋن يات سەنى مەن ماحاتما گانديىنە تەڭەگەنىن وتە ورىندى دەپ ەسەپتەيدى جانە تۇركيادا اتاتۇرىك، ءازىربايجاندا توپچۋباشى قانداي ماڭىزعا يە بولسا، ءاليحان بوكەيحان دا سونداي ماڭىزدى دەپ تۇجىرىمدايدى (قويگەلديەۆ، 2009; جۇرتباي، 2008).
ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ ءومىربايانىنا ۇڭىلسەك، ەكەۋىنىڭ دە العىر، زەرەك بولىپ وسكەندىگىن، ليدەرلىك قاسيەتتەرگە يە بولىپ، قوعام جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ەكى قايراتكەردىڭ دە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردە حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ ماقساتىنا جانە وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگى – كورەگەندىكتىڭ ايقىن كورىنىسى.
ءاليحان بوكەيحان «مۇعالىمدەر جيىلىسى» اتتى ماقالاسىندا دامۋدان ارتتا قالماۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ وقۋ-اعارتۋ ءىسىن قاتاڭ تۇردە قولعا الۋلارى كەرەك ەكەندىگىن جازادى. سونداي-اق، بالا وقىتۋعا كەرەكتى قاراجاتتاردىڭ تابىلۋى تۋرالى ورىندى پىكىرىمەن بۇل ماسەلەگە شەشىم دە ىزدەگەن (اققۇلى، 2016: 21-22). اتاتۇرىك تە وقۋ-اعارتۋ ىسىنە وتە ۇلكەن كوڭىل ءبولىپ، «ومىردەگى ەڭ شىنايى كەمەلدىلىك – عىلىم» دەپ ايتىپ كەتكەن جانە عىلىم مەن ءبىلىمدى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ دارەجەسىنە جەتكىزۋ ءۇشىن كوپ كۇش جۇمساعان.
ەكى ليدەر دە مەرزىمدىك باسىلىمداردى جارىققا شىعارۋدى – وقۋ-اعارتۋ ءىسى مەن حالىقتى وياتۋ ماقساتىنىڭ جالعاسى دەپ ءبىلىپ، وعان بەلسەنە اتسالىسقان. ءا. بوكەيحاننىڭ «قازاق» گازەتىن شىعارىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا وراسان زور ۇلەس قوسقانى – بارشاعا ءمالىم. ءا. بوكەيحاننىڭ «قازاق» گازەتىنەن باسقا دا «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» سياقتى كوپتەگەن گازەت شىعارعانى – وتە ماڭىزدى فاكت (اققۇلى، 2016: 442). «قازاق» گازەتىن 1905-جىلىنىڭ جەلتوقسان ايىندا شىعارۋ جوسپارلانعان ەدى. يشان مۇستافا ورازايۇلى گازەتتى شىعارۋشى، احمەت بايتۇرسىنۇلى رەداكتور رەتىندە، باسۋعا رۇقسات الىنىپ قويىلعانىنا قاراماستان، ءا. بوكەيحاننىڭ ءبىر ايدان كەيىن تۇتقىنعا الىنۋىنا بايلانىستى گازەت بەلگىلەنگەن مەزگىلىندە شىقپاي قالادى (اققۇلى، 2016: 278). «قازاق» گازەتى، 1913-18 جىلدار اراسىندا «ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باسپا ۇنىنە دە اينالعان ەدى» (قويگەلديەۆ، 1994: 3). «قازاق» گازەتى قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى ايناداي ايقىن كورسەتىپ وتىرعان. «قازاق» گازەتى – قازاق قوعامىنىڭ كۇرەتامىرى ىسپەتتەس ءرول اتقارعان.
مۇستافا كەمال اتاتۇرىك بولسا، اناتولياداعى قوعامدىق ماسەلەلەرگە كۇيزەلىپ، اشىنىپ، مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىنەن باستاپ گازەت شىعارا باستايدى. وسى سەبەپتەن وسمان يمپەرياسىنىڭ ۇكىمەتى تاراپىنان قۋدالاۋعا ۇشىراعان. مەكتەپ گازەتتەرىنەن باسقا، «حالىقتىڭ باسقارۋى» دەگەن ماعىناعا كەلەتىن «Hakimiyet-i Milliye» دەگەن گازەتتى 1920-ىنشى جىلى انكارادا شىعارا باستايدى. بۇدان باسقا، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا جۇرگىزىپ جاتقان كۇرەستى حالىققا جاريا ەتۋ ءۇشىن، اتاتۇرىك زيالى جازۋشىلارمەن بىرگە 1920-ىنشى جىلى 6-ىنشى ساۋىردە اناتوليا اگەنتتىگىن (Anadolu Ajansı) قۇرادى. بۇل اگەنتتىك ءالى كۇنگە دەيىن ءوز جۇمىسىن جالعاستىرۋدا. بۇدان باسقا، ەكى كورەگەن جەتەكشى دە ايەلدەردىڭ قۇقىعىن ارتتىرۋ، ولاردى وقۋعا تارتۋ ءۇشىن بار كۇشتەرىن جۇمسايدى.
وقۋ-اعارتۋشىلىق ماقساتىنداعى اتقارىلعان ەڭبەكتەرى بىرنەشە باعىتتا ءوز جالعاسىن تابادى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ جەتەكشىلىگىندەگى الاش يدەياسىمەن ءپىسىپ-جەتىلگەن قازاق زيالىلارى قازاق ەلىندە ۋنيۆەرسيتەت جانە باسقا دا وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا، دارىستەر وقىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەۋگە، كىتاپتار جانە وقۋلىقتار جازۋعا، اۋدارۋعا ات سالىسىپ، قازاقستاندا عىلىم جانە ءبىلىمنىڭ دامۋىنا، قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ قۇرىلۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسادى. سول سياقتى اتاتۇرىك تە تۇركيا رەسپۋبليكاسىندا مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىن قۇرادى. اتاتۇرىكتىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي باستاماسى جانە قاتىسۋىمەن، كوڭىل بولۋىمەن كوپتەگەن مەكتەپتەر جانە جوعارى وقۋ ورىندارى، فاكۋلتەتتەرى، زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى قۇرىلادى جانە بۇل مەكەمەلەر ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەيدى.
ەكى جەتەكشى دە كىتاپ وقىعاندى، جازعاندى، اسىرەسە تاريحتى وتە ۇناتاتىن ەدى. ءاليحاننىڭ ءوز جازعان ەڭبەكتەرىنەن بۇگىن 18 توم قۇراستىرىلىپ جاتىر. بۇل – اركىمگە ءناسىپ بولا بەرمەيتىن جەتىستىك. اتاتۇرىك تە ءوزى جازعان ەڭبەكتەرى مەن كىتاپتارىنان باسقا، 3997 كىتاپ وقىپ، بىلىمگە-عىلىمعا، وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعىمەن تاڭداي قاققىزىپ وتىر. تۇركى حالىقتارىنىڭ وسى ەكى كورنەكتى دە كورەگەن جەتەكشىلەرىنىڭ جەتىستىكتەرى، جاس بۋىنعا دا، اركىمگە دە ونەگە.
ساياسي كۇرەستە دە ەكى دانىشپاننىڭ دا ءبىر-بىرىنە ۇقساس تاسىلدەردى قولدانعانىن كورۋگە بولادى. قازاق تاريحىندا قۇرىلتايلاردىڭ ءرولى ۇلكەن جانە 1917-جىلى 12-جەلتوقساندا ءاليحان بوكەيحان ەڭ كوپ داۋىستى الىپ، الاشتىڭ جانە قازاقتىڭ كوسەمى بولىپ سايلانعانى بەلگىلى. مۇستافا كەمال اتاتۇرىك بولسا، مەملەكەتتى شەتەلدىك باسقىنشىلاردان تازارتىپ، ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ كوسەمى رەتىندە كۇرەسۋگە بەل بۋعاندا 19-مامىر 1919 ەدى. 23-ءساۋىر 1920-جىلى تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءماجىلىسى سالتاناتتى تۇردە اشىلعاندا، الدىمەن جاسى ەڭ ۇلكەن اقساقال ءماجىلىس توراعاسى بولىپ سايلانسا دا، ىلە-شالا مۇستافا كەمالدى ءبىر اۋىزدان توراعا ەتىپ سايلادى.
اتاتۇرىكتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تاريحتا جەڭىسكە جەتۋىندە ءوزى ۇيىمداستىرعان ەكى كونگرەستىڭ ماڭىزى وتە ۇلكەن. بۇلار- ەرزۇرۇم جانە سيۆاس قالالارىندا وتكىزىلگەن جانە بۇل قالالاردىڭ اتىمەن اتالعان كونگرەستەر تاۋەلسىزدىك جولىندا ماڭىزدى بەلەستەر بولىپ ەسەپتەلەدى.
سونداي-اق، ءاليحان بوكەيحان قازاق مەملەكەتىنە اۆتونوميا قۇرۋدى كوزدەيدى. ورىس پاتشالىعىنىڭ وتارى بولعان ەلى ءۇشىن، العاشقى ەتاپتا اۆتونومياعا قول جەتكىزسە، تاۋەلسىزدىك تە الىس ەمەس ەكەنىنە سەنىمدى ەدى. مۇستافا كەمال اتاتۇرىك بولسا الدىمەن اسكەري جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ، رەسپۋبليكا رەجيمىن قۇردى.
اسكەري اسپەكتىدەن الىپ قارايتىن بولساق، ءاليحان اتامىزدىڭ اسكەر (ميليتسيا) قۇرىپ، قارۋلى كۇشتەرگە ءتالىم-تاربيە بەرۋ كەرەك ەكەنىن جان دۇنيەسىمەن سەزىنىپ، ارميا قۇرعانى بۇگىن بەلگىلى (اققۇلى، 2016: 271-274). وسى ورايدا، اتاتۇرىكتىڭ ءومىر جولىنىڭ وزگەرەك بولعانىن بايقاۋعا بولادى. مۇستافا كەمال بولسا ءوزى اسكەري ليتسەيدى ءبىتىرىپ، بىرنەشە سوعىسقا قاتىسىپ ۇلگەرگەن ەدى. اسكەري قولباسشىلىعى جاعىنان ءارى تەوريالىق، ءارى پراكتيكالىق جاقتان، اتاتۇرىك ءوز قۇرداستارىنىڭ اراسىندا دا ەرەكشەلەنەتىن ەدى.
ەكونوميكالىق تۇرعىدان بولسا، حالقىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ – ەكى ليدەردىڭ دە نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ەدى. ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتان حان اققۇلىنىڭ ەڭبەگىندە، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەكونوميست رەتىندە، قازاق مەملەكەتىن 20-25 جىلدىڭ ىشىندە جاپونداردىڭ تاجىريبەسىن نەگىز ەتىپ الا وتىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، قازاق حالقىن الەمدەگى ەڭ باقۋاتتى، اۋقاتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋدى ناقتى جوسپارلاعانى دەتالدى تۇردە اشىلعان (اققۇلى، 2016). الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ تالداۋىندا، بوكەيحاننىڭ ۇستانىمى بويىنشا، جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا. بوكەيحاننىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك»; سونداي-اق، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى كەرەك»، ياعني تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس (جۇرتباي، 2011). 20-عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ جان-جاقتى ءبىلىمى، شەت ولكەلەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن ۇلگى رەتىندە قولدانۋدى ناقتى جوسپارلاپ، مۇنى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋدى ويلاستىرۋلارى تاڭداندىرماي قويمايدى.
مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تە اليحانعا ۇقساس، شەت مەملەكەتتەردىڭ دامۋ ءۇردىسىن قاداعالاپ، وزىق تاجىريبەلەردى ءوز مەملەكەتىنىڭ، حالقىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋدا قولدانادى. مەتاللۋرگيادان وندىرىسكە، بانك، قاراجات سەكتورىنان ينۆەستيتسياعا ەكونوميكاعا قاتىستى كوپتەگەن سالالاردا وتە قارقىندى دامۋدى جۇزەگە اسىرادى (Atatürkçülük, 1998). سوعىستان ابدەن السىرەگەن ەلىن باس-اياعى ون جىلدىڭ ىشىندە اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، ەكونوميكالىق جەڭىسكە جەتكىزەدى. بۇل قارقىندى دامۋ ءوز كەزەگىندە اسكەري، ساياسي، الەۋمەتتىك، سونداي-اق دەموگرافيالىق، پسيحولوگيالىق، ت.س.س. جەتىستىكتەردى بىرگە جەتەلەيدى.
قورىتىندىلاپ كەلگەندە، 20-ىنشى عاسىردا تۇركى الەمىندە زيالى، كەمەڭگەر دە كورەگەن كوسەمدەردىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحان مەن اتاتۇرىكتىڭ ورنى بولەك. ەكى جەتەكشىنىڭ پىكىر-پايىمدارىنىڭ، پايدالانعان تاسىلدەرىنىڭ ۇقساستىعىنا، باستى ماقسات، مۇراتتارى بولعان تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەرىنە تاڭدانباۋ، ءتانتى بولماۋ مۇمكىن ەمەس. ەكى ليدەردىڭ دە ءومىر جولى ونەگەلى تاعىلىمعا تولى. ەكى كۇرەسكەردىڭ تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى بىردەي بولمادى; ويتكەنى، ەكى مەملەكەتتىڭ سول كەزدەگى ساياسي جانە اسكەري شارتتارى بىردەي ەمەس ەدى. سويتسە دە، ەكى كوسەمنىڭ دە ءوز ومىرلەرىن وتقا سالىپ، وتان ءۇشىن جان پيدا دەگەن ۇستانىمدارىنا، حالقى ءۇشىن ىستەگەن وتەلمەس ەڭبەكتەرىنە كەيىنگى ۇرپاق قارىزدار. ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ارتتاعى ۇرپاققا قالدىرعان قۇندى باعىتتارىنىڭ ماڭىزى كۇن وتكەن سايىن ارتا تۇسپەسە، كەمىگەن جوق.
گۇلجانات قۇرمانعاليەۆا ەرجيلاسۋن، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
انكارا، گازي ۋنيۆەرسيتەتى
ادەبيەتتەر:
اققۇلى سۇلتان حان. ءاليحان بوكەيحان: زەرتتەۋلەر، ماقالالار جانە سۇحباتتار. الماتى: ەر جانىبەك، 2016.
اققۇلى، سۇلتان حان. ء“اليحان بوكەيحانوۆ يۋنەسكو اياسىندا بۇكىلالەمدىك دارا تۇلعا دەپ تانىلدى”، http://www.inform.kz/kaz/article/2842432, 24.11.2015.
Atatürkçülük: Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri, Genelkurmay Başkanlığı، İstanbul: 1998.
جۇرتباي، تۇرسىن. ء“اليحان بوكەيحانوۆ جانە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى”، http://www.qazaquni.kz/?p=10227, 30.12.2011.
جۇرتباي، تۇرسىن. ۇرانىم - الاش. الماتى: ەل-شەجىرە، 2008, 3 توم.
قويگەلديەۆ، مامبەت. “الاش كوگىندەگى كۇن – ءاليحان بوكەيحان” (سۇحبات), 05.03.2009.
قويگەلديەۆ، مامبەت (قۇراست.+كىرىسپە). ءاليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار. الماتى: قازاقستان، 1994
history.kz
