اقبوز ارمان

10612
Adyrna.kz Telegram
(بۇگىن ابايدىڭ جاسىنا كەلگەن تالانتتى شايىر سۆەتقالي نۇرجانوۆتىڭ ءسوز ونەرىندەگى العاشقى ادىمدارى تۋرالى كەزىندە قالامداس دوسى امانتاي ءشارىپ تە پىكىر جازعان ەكەن. 1988 جىلى حاتقا ءتۇسىپ، 1989 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا، سودان سوڭ 1990 جىلى «ۋاقىت جانە قالامگەر» جيناعىندا جاريالانعان بۇل پايىمدامالاردى سول زامانداعى ادەبي دامۋدىڭ كونتەكسىندە قاراستىرعان ابزال. ماقالانى ىقشامداپ ۇسىندىق).
*****
قازاقتىڭ بەلگىلى اقىن قىزى كۇلاش احمەتوۆا كەيىنگى جىلدارداعى پوەتيكالىق احۋالدىڭ بايىبىنا بويلاپ بارعان ءبىر ساتىندە:
ءبىزدىڭ ارۋ سىڭلىلەر بەينەلەرى،
ۇلى جۇرەك تىلىندە سويلەمەدى،
دەگەن جولداردى جازعان بولاتىن.
بازىنا-نازدىڭ كىمگە باعىشتالعانى ابدەن تۇسىنىكتى. ءبىر جاعىنان، نەگىزى جوق ەمەس پايىم. جىگىتتەردىڭ ماحاببات تاقىرىبىنا جازعان ولەڭدەرى سانى جاعىنان ازدىق ەتپەسە دە، مازمۇنى مەن تولعانىسى تۇرعىسىنان كوپ رەتتە تالاپ دەڭگەيىنەن (بالكىم، وقىرمان قىز-كەلىنشەكتەر جۇرەگىنەن) شىقپاي جۇرگەنى راس. بۇل – تولعاقتى ماسەلە. جۇمەكەن ايتپاقشى، «ارۋلار دەپ باستاساڭ-اق ءبىر ويدى، ءسوز سوڭىن جۇرت توسەككە اكەپ تىرەيدى». مۇمكىن، ادامگەرشىلىك-ەستەتيكالىق باعدارىمىزدان جاڭىلىپ قالدىق پا ەكەن؟..
ايتكەنمەن، مۇلدەم باز كەشۋدىڭ دە ءجونى جوق ءتارىزدى. مىنە، «ەڭ نازىك» تاقىرىپتاعى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن بىتەيتىن ءبىر دۇنيە – جاس اقىن سۆەتقالي نۇرجانوۆتىڭ «جالىن» جۋرنالىندا جاريالانعان «ارال قىزىنا» اتتى ولەڭدەر توپتاماسى. كەزىندە دۋالى اۋىز اقساقالىمىز ءابدىلدا تاجىباەۆ وعان قاتىستى جىلى تىلەك ءبىلدىرىپ، اق باتاسىن بەرگەنى بەلگىلى.
وقتى مىلتىق تۇرا ما، اتىلماي تۇك،
اشىلدى سول قۇپيا حاتىم قايتىپ؟!
انام ەستىپ قويىپتى، ۇيقىسىراپ،
جاتقانىمدا ءوزىڭنىڭ اتىڭدى ايتىپ...
ادەمى ەمەس پە؟! «مەن سەنى وڭىمدە دە كورەم، تۇسىمدە دە كورەم» دەگەن ىڭعايدا ءجيى ۇشىراساتىن دولبارسىز توگىلىستەرگە قاراعاندا بۇل شۋماقتا الدەقايدا اسەرلى سۇيكىمدىلىك بار. عاشىقتىقتىڭ تىلسىم كۇيىن ايداي الەمنەن كوكىرەگىندە جاسىرىن ۇستاپ، قاستەرلەپ جۇرگەن، بىراق ونى ەڭ جاقىن جاناشىرى – اناسىنان بۇگىپ قالا الماعان مۇڭلىق جاننىڭ شىنايى دا پاك تەبىرەنىسى اڭعارىلادى...
وسى پافوسقا قوسىمشا بيىك اڭسار، اسقاق قۇشتارلىق – سۆەتقاليدىڭ تىرناقالدى تۋىندىلارىنا ءتان ەتەنە قاسيەت دەسەك قاتەلەسپەسپىز («اڭساۋ بار جاندا ەس-ءتۇسسىز!// تىم-تىم الىستا//تەك مەنى كۇتىپ جاتقان ءبىر اق الەم بارداي!»).
جاس اقىن قازاق ۇعىمىندا كيەلى سانالاتىن اق، بوز تۇستەردى مول قولدانادى. وبرازدى سۋرەتتەردى وسى بوياۋلاردى ارالاستىرا وتىرىپ، قارا ءتۇستى فوننىڭ اياسىندا جاساۋعا بەيىم. «تۇنگى قيال» اتتى ولەڭىندەگى مىنا جولدار – سونىڭ ايعاعى:
... قارا سۋدا قالعىعان اققۋعا ۇقساپ،
اق كويلەكپەن كورىنسە ەلەسىڭ الدىمنان.
...اق بوز اتىم جەتكىزسە الىپ-ۇشىپ ءبىر
قارا تۇندە قالعىعان، اعارعان مۇراتقا.
ءداستۇرلى ارنالاردان سۋسىنداعان سۆەتقالي جىرلارىنىڭ رۋحى دا، ناقىشى دا قازاقى. ونىڭ تۋىندىلارىنداعى ساحارا تۇرمىسىن اسپەتتەيتىن ءارتۇرلى رەاليالار (ارۋانا، قارا سابا، تاس قورىم، ارعىماق، ت.ب.), ءارى-بەرىدە وتكەن حالىقتىق تۇلعالار (ابىل، ساتتىعۇل، ت.ب.) تازا تاريحي نەمەسە ەتنوگرافيالىق دەرەك رەتىندە قالىپ قويماي، بۇگىنگى زاماننىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن ساباقتاستىق تاۋىپ، استارلاسىپ جاتادى. اقىننىڭ بالاڭ كەزىندەگى اسپاني رومانتيزم «ومىرلىك ماتەريالمەن» مولىعىپ، دارالىعى باسىم جاڭا ءبىر ساپا تۇزگەن. جاس قالامگەردىڭ كوركەم وي جۇيەسىنە ۇلتتىق بوياۋلاردىڭ سىڭىستىلىگى – بۇلجىماس تابيعي قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. مىسالى:
كۇلدىر-كۇلدىر كۇرەڭ تاي كىسىنەسە،
بىلدىر-بىلدىر كۇندەردى ساعىنامىن.
*****
ارالاسىپ كەتە بارام حالىقپەن،
ۇيىرىممەن تابىسقانداي قايتادان.
*****
قاڭعىپ جۇرەم قاشاعان ءبىر جىلقىداي، ت.ب.
سۆەتقاليدىڭ شىن ماعىناسىندا جان-جاقتى دا تولىمدى سۋرەتكەرلىكتى مۇرات تۇتاتىندىعى سەزىلەدى. قانجىعاسىنا بۇيىرعان ولجا-جەتىستىكتەرى وسىنىڭ توڭىرەگىنە سايادى.
ول – كورۋدىڭ اقىنى:
...تورسىق شەكە ءسابيدىڭ كەكىلىندەي
كۇن شەتىندە شوكىم بۇلت جەلبىرەپ تۇر.
*****
...اسپان دەگەن ءنان تاباق، ال كۇن بولسا،
سارى مايداي تاباقتىڭ تۇبىندەگى.
*****
... توبەشىكتىڭ ءدال ۇستىنەن اي شىقتى،
بوبەشىكتەن شىققاندايىن ءسۇت اتىپ.
ول – ەستۋدىڭ اقىنى:
... گۋىلدەيدى سالقىن جەل ءالسىن-ءالسىن،
الدەقايدا جاتقانداي مىستان جىلاپ.
*****
...سىپسىڭ-سىپسىڭ جەل سويلەپ كەتتى الدىمنان.
ول – قوزعالىس-قيمىلدىڭ اقىنى:
ءتۇنى بويى، شىركىن-اي، تولعاتقان تال،
تاڭ اتقانشا قويدى عوي ءبۇر جارا الماي.
*****
...جۇلدىزدار دا تاپ بۇگىن
كوز قىسۋدان جالىققان.
وسى سەكىلدى ادەمى ايشىقتار سۆەتقالي ولەڭدەرىنىڭ تۇتاس مازمۇنىنا نۇقسان كەلتىرمەي، جونىمەن سالىنعان ويۋ-ورنەكتەي ءوڭىن اشىپ تۇرادى. اقىن فانتازياسىنىڭ ۇشقىر ءارى باي ەكەندىگىن ايعاقتايتىن باسقا دا مىسالدار بارشىلىق... ءبىر قاراعاندا، اۋلادا جايباراقات قىدىرىستاپ جۇرگەن كادۋىلگى اق تاۋىق پەن اسپانداعى قاسيەتتى ايدىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن؟ سويتسەك، بار ەكەن. وعان دالەل – سۆەتقاليدىڭ «التىن ايدار اق تاۋىق» اتتى ولەڭى. جاڭا تۋعان اي – جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپان، ال جۇلدىزدار – قورەككە شاشىلعان تارى. سول جەمدى تەرىپ جەپ تولعان اي – التىن ايدار اق تاۋىق. بۇلت شىقسا، كۇلگە اۋناعانداي، باۋىرىن كوك توسىنە سۇيكەپ-سۇيكەپ الادى. ون بەس كۇن كورىنبەي كەتكەنى – كەتەگىندە جۇمىرتقا باسىپ جاتقاندىعى. سۆەتقالي وسىلايشا بەيقام تىرشىلىك يەسى مەن كوسموگونيالىق ۇعىمداردى ادەمى ۇيلەستىرىپ، مەزگىل قوزعالىسىنىڭ اسەرلى پوەتيكالىق سۋرەتىن جاسايدى. بىراق تومەندىگى شۋماق بولماسا، سۋرەت تەك سۋرەت كۇيىندە قالار ەدى:
اق اسپانعا شىققان كەزدە جاڭادان،
قاۋىپ ويلاپ قاراي بەرەم انىقتاپ.
جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپان
اينالعانشا التىن ايدار تاۋىققا.
بۇكىل الەمدىك اپات قاۋپى ءتونىپ تۇرعان كەزەڭدە وتپەلى تىنىشتىق پەن قاننەن-قاپەرسىز سۇلۋلىققا الدانباي، دۇنيەنىڭ مانىنە ءۇڭىلۋ كەرەكتىگىن مەڭزەيتىن بۇل ولەڭنەن ادامزات تاعدىرىنا الاڭداعان اقىننىڭ وي-سەزىمى بىلىنەدى...
امانتاي ءشارىپ،
1988 جىل، شىلدە.
پىكىرلەر