Aqboz arman

10611
Adyrna.kz Telegram
(Búgin Abaıdyń jasyna kelgen talantty shaıyr Svetqalı Nurjanovtyń sóz ónerindegi alǵashqy adymdary týraly kezinde qalamdas dosy Amantaı Shárip te pikir jazǵan eken. 1988 jyly hatqa túsip, 1989 jyly «Juldyz» jýrnalynda, sodan soń 1990 jyly «Ýaqyt jáne qalamger» jınaǵynda jarııalanǵan bul paıymdamalardy sol zamandaǵy ádebı damýdyń konteksinde qarastyrǵan abzal. Maqalany yqshamdap usyndyq).
*****
Qazaqtyń belgili aqyn qyzy Kúlásh Ahmetova keıingi jyldardaǵy poetıkalyq ahýaldyń baıybyna boılap barǵan bir sátinde:
Bizdiń arý sińliler beıneleri,
Uly júrek tilinde sóılemedi,
degen joldardy jazǵan bolatyn.
Bazyna-nazdyń kimge baǵyshtalǵany ábden túsinikti. Bir jaǵynan, negizi joq emes paıym. Jigitterdiń mahabbat taqyrybyna jazǵan óleńderi sany jaǵynan azdyq etpese de, mazmuny men tolǵanysy turǵysynan kóp rette talap deńgeıinen (bálkim, oqyrman qyz-kelinshekter júreginen) shyqpaı júrgeni ras. Bul – tolǵaqty másele. Jumeken aıtpaqshy, «Arýlar dep bastasań-aq bir oıdy, Sóz sońyn jurt tósekke ákep tireıdi». Múmkin, adamgershilik-estetıkalyq baǵdarymyzdan jańylyp qaldyq pa eken?..
Áıtkenmen, múldem baz keshýdiń de jóni joq tárizdi. Mine, «eń názik» taqyryptaǵy olqylyqtardyń ornyn biteıtin bir dúnıe – jas aqyn Svetqalı Nurjanovtyń «Jalyn» jýrnalynda jarııalanǵan «Aral qyzyna» atty óleńder toptamasy. Kezinde dýaly aýyz aqsaqalymyz Ábdilda Tájibaev oǵan qatysty jyly tilek bildirip, aq batasyn bergeni belgili.
Oqty myltyq tura ma, atylmaı túk,
Ashyldy sol qupııa hatym qaıtip?!
Anam estip qoıypty, uıqysyrap,
Jatqanymda ózińniń atyńdy aıtyp...
Ádemi emes pe?! «Men seni óńimde de kórem, túsimde de kórem» degen yńǵaıda jıi ushyrasatyn dolbarsyz tógilisterge qaraǵanda bul shýmaqta áldeqaıda áserli súıkimdilik bar. Ǵashyqtyqtyń tylsym kúıin aıdaı álemnen kókireginde jasyryn ustap, qasterlep júrgen, biraq ony eń jaqyn janashyry – anasynan búgip qala almaǵan muńlyq jannyń shynaıy da pák tebirenisi ańǵarylady...
Osy pafosqa qosymsha bıik ańsar, asqaq qushtarlyq – Svetqalıdiń tyrnaqaldy týyndylaryna tán etene qasıet desek qatelespespiz («Ańsaý bar janda es-tússiz!// Tym-tym alysta//Tek meni kútip jatqan bir aq álem bardaı!»).
Jas aqyn qazaq uǵymynda kıeli sanalatyn aq, boz tústerdi mol qoldanady. Obrazdy sýretterdi osy boıaýlardy aralastyra otyryp, qara tústi fonnyń aıasynda jasaýǵa beıim. «Túngi qııal» atty óleńindegi myna joldar – sonyń aıǵaǵy:
... Qara sýda qalǵyǵan aqqýǵa uqsap,
Aq kóılekpen kórinse elesiń aldymnan.
...Aq boz atym jetkizse alyp-ushyp bir
Qara túnde qalǵyǵan, aǵarǵan muratqa.
Dástúrli arnalardan sýsyndaǵan Svetqalı jyrlarynyń rýhy da, naqyshy da qazaqy. Onyń týyndylaryndaǵy sahara turmysyn áspetteıtin ártúrli realııalar (arýana, qara saba, tas qorym, arǵymaq, t.b.), ári-beride ótken halyqtyq tulǵalar (Abyl, Sáttiǵul, t.b.) taza tarıhı nemese etnografııalyq derek retinde qalyp qoımaı, búgingi zamannyń tynys-tirshiligimen sabaqtastyq taýyp, astarlasyp jatady. Aqynnyń balań kezindegi aspanı romantızm «ómirlik materıalmen» molyǵyp, daralyǵy basym jańa bir sapa túzgen. Jas qalamgerdiń kórkem oı júıesine ulttyq boıaýlardyń sińistiligi – buljymas tabıǵı qasıetteriniń biri. Mysaly:
Kúldir-kúldir kúreń taı kisinese,
Byldyr-byldyr kúnderdi saǵynamyn.
*****
Aralasyp kete baram halyqpen,
Úıirimmen tabysqandaı qaıtadan.
*****
Qańǵyp júrem qashaǵan bir jylqydaı, t.b.
Svetqalıdyń shyn maǵynasynda jan-jaqty da tolymdy sýretkerlikti murat tutatyndyǵy seziledi. Qanjyǵasyna buıyrǵan olja-jetistikteri osynyń tóńiregine saıady.
Ol – kórýdiń aqyny:
...Torsyq sheke sábıdiń kekilindeı
Kún shetinde shókim bult jelbirep tur.
*****
...Aspan degen nán tabaq, al Kún bolsa,
Sary maıdaı tabaqtyń túbindegi.
*****
... Tóbeshiktiń dál ústinen Aı shyqty,
Bóbeshikten shyqqandaıyn sút atyp.
Ol – estýdiń aqyny:
... Gýildeıdi salqyn jel álsin-álsin,
Áldeqaıda jatqandaı mystan jylap.
*****
...Sypsyń-sypsyń jel sóılep ketti aldymnan.
Ol – qozǵalys-qımyldyń aqyny:
Túni boıy, shirkin-aı, tolǵatqan tal,
Tań atqansha qoıdy ǵoı búr jara almaı.
*****
...Juldyzdar da tap búgin
Kóz qysýdan jalyqqan.
Osy sekildi ádemi aıshyqtar Svetqalı óleńderiniń tutas mazmunyna nuqsan keltirmeı, jónimen salynǵan oıý-órnekteı óńin ashyp turady. Aqyn fantazııasynyń ushqyr ári baı ekendigin aıǵaqtaıtyn basqa da mysaldar barshylyq... Bir qaraǵanda, aýlada jaıbaraqat qydyrystap júrgen kádýilgi aq taýyq pen aspandaǵy qasıetti Aıdyń arasynda qandaı baılanys bolýy múmkin? Sóıtsek, bar eken. Oǵan dálel – Svetqalıdiń «Altyn aıdar aq taýyq» atty óleńi. Jańa týǵan Aı – jumyrtqany jaryp shyqqan balapan, al juldyzdar – qorekke shashylǵan tary. Sol jemdi terip jep tolǵan Aı – altyn aıdar aq taýyq. Bult shyqsa, kúlge aýnaǵandaı, baýyryn kók tósine súıkep-súıkep alady. On bes kún kórinbeı ketkeni – keteginde jumyrtqa basyp jatqandyǵy. Svetqalı osylaısha beıqam tirshilik ıesi men kosmogonııalyq uǵymdardy ádemi úılestirip, mezgil qozǵalysynyń áserli poetıkalyq sýretin jasaıdy. Biraq tómendigi shýmaq bolmasa, sýret tek sýret kúıinde qalar edi:
Aq aspanǵa shyqqan kezde jańadan,
Qaýip oılap qaraı berem anyqtap.
Jumyrtqany jaryp shyqqan balapan
Aınalǵansha altyn aıdar taýyqqa.
Búkil álemdik apat qaýpi tónip turǵan kezeńde ótpeli tynyshtyq pen qannen-qapersiz sulýlyqqa aldanbaı, dúnıeniń mánine úńilý kerektigin meńzeıtin bul óleńnen adamzat taǵdyryna alańdaǵan aqynnyń oı-sezimi bilinedi...
Amantaı ShÁRIP,
1988 jyl, shilde.
Pikirler