«ءبىزدىڭ «ءتىرى قۇدايىمىز» وسى مەملەكەتتى قۇرىپ بەرىپتى»

4929
Adyrna.kz Telegram

ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى، بەلگىلى ءاليحانتانۋشى عالىم، حالىقارالىق جۋرناليست، الاشتانۋشى، «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،  «اق جول» پارتياسى اتىنان ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا ۇمىتكەر سۇلتان حان اققۇلۇلىمەن ءوتتى. 

- ەلىمىزدە ءسىزدىڭ ەسىمىمىڭىز ءاليحان ەسىمىمەن قاتار جۇرەدى. كوپشىلىك جۇرت ءسىزدى ءاليحانتانۋشى عالىم رەتىندە جاقسى تانيدى. الاش كوسەمى تاۋەلسىز قوعامنان ءوز باعاسىن الا الدى ما؟

- ءاليحان ول -  ۇلت كوسەمى. قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، شەكاراسىن سىزىپ كەتكەن الاش قايراتكەرى. الايدا، ەلىمىزدە يۋنەسكو مويىنداعان ءاليحان ەسىمى لايىقتى دەڭگەيدە ءوز باعاسىن الا المادى. نەگىزى حالىقتىڭ كوزىن اشاتىن تەلەارنالار عوي. بايقاساڭىز، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ايىنا ءبىر رەت پە، ەمىس-ەمىس عانا حابارلار بولادى. بىراق، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يدەيالارى، ولاردىڭ ەڭبەگى، ولاردىڭ ءومىرى، قىزمەتى، ولاردىڭ بۇگىنگى جاسقا، بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى، ونەگە بولاتىن ءىس-ارەكەتتەرى كوپ ناسيحاتتالادى دەپ ايتا المايمىن. ارينە، احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىندا ءتىل ينستيتۋتى بار، حالەل دوسمۇحامەدۇلى اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت بار. بىراق ول ناسيحاتتىڭ ءتۇرى ەمەس، ولاردىڭ تاريحىنا تاعزىم ەتۋ عانا.

ولاردىڭ يدەيالارى قازىرگى قوعامعا اۋاداي قاجەت. مىسالى، ءبىز سەمەيگە ءبىر عانا «تاريحي ورتالىق» مارتەبەسىن بەرىپ قويۋمەن قاتار،  1917-1926 جىل ارالىعىنداعى تاريحي ەسىمى «الاش» اتاۋىن  قايتارساق، بۇل ءبىر ابايعا عانا ەمەس، بۇكىل الاش قايراتكەرلەرىنە، الاش يدەياسىنا، الاش اۆتونومياسىنا كوتەرگەن ءبىر ءزاۋلىم، لايىقتى، تاريحي ەسكەرتكىش بولار ەدى. ءبىز نەگە وسىنى ەسكەرمەيمىز؟ قازىر ءبىزدىڭ «ءتىرى قۇدايىمىز» بار. ول قۇدايىمىز 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا وسى مەملەكەتىمىزدى قۇرىپتى. قازىر مەكتەپتەردە وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى دەگەن ءپان 91 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنان بەرى قاراي وقىتىلادى. ءتۇسىندىڭىز بە؟ ءاليحاننىڭ، جالپى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ناسيحاتتالۋ نەگىزى مەكتەپتەن باستالۋى ءتيىس.  ⠀

- الداعى 2 جىل كولەمىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتىر. ءسىز الاشتانۋشى عالىم رەتىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە تويلانسىن دەپ  مەملەكەت باسشىسىنا حات جولداعان بولاتىنسىز. دايىندىق قانشالىقتى دەڭگەيدە جۇرگىزىلۋدە؟

- ءيا، الدا احاڭنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتىر. بۇل مەرەيتوي يۋنەسكو اياسىندا تويلانۋعا ءتيىس. 2016 جىلعى قاتەلىگىمىزدى جىبەرمەۋىمىز كەرەك دەپ مەملەكەت باسشىسىنا حات جولداعان بولاتىنمىن. سەبەبى ۇلت كوسەمى بولعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ تويىن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي دا تويلاعان جوقپىز. ال بۇل قاتەلىك الدا قايتالانباۋعا ءتيىس. قازىردەن باستاپ قولعا الايىق، ۇلتتىق كوميسسياعا تاپسىرما بەرىڭىز. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمىن سول يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ بۇكىل الەمدىك داڭقتى تۇلعالار تىزىمىنە قوسسىن. ءسويتىپ احاڭنىڭ ەسىمى الەمدىك دەڭگەيدە كوتەرىلسىن دەگەن بولاتىنمىن. ءاليحاننىڭ تويىندا مەن جالعىز ءوزىم شىرىلداپ جۇرگەن بولسام، احاڭنىڭ تويىندا ءبىرشاما الاشتانۋشىلاردىڭ باستارى بىرىگىپ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ  ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ كىتاپ رەتىندە شىعارىپ جاتىرمىز. مەرەيتوي يۋنەسكو كولەمىندە، جوعارى دەڭگەيدە تويلانادى دەپ سەنەمىز. «ءۇمىتسىز شايتان» دەيدى عوي. سوندىقتان، زور ءۇمىت كۇتەمىز.⠀

-كەڭەستىك يدەولوگيا سانامىزعا ءسىڭىپ قالعان، ءالى كۇنگە قۇلدىق سانامەن جۇرەمىز دەپسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا. بۇدان قالاي جانە قاشان قۇتىلامىز؟ مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولعالى مىنە 29 جىل.

- مەن ءبىر عانا نارسە ايتقىم كەلەدى. بىرىنشىدەن، ءبىز 1991 جىلى 16 جەلتوقسانىندا ساياسي تاۋەلسىزدىك الدىق. بىراق سول كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن زۇلىمدىق يمپەرياسىنان قالعان «جالعان» يدەولوگيالىق ۇستانىمنان تاۋەلسىزدىك العان جوقپىز. تۇسىنەسىز عوي، ءيا؟ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ 29 جىلدىق تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە شىنىن ايتقاندا، ۇلتتىق يدەولوگيا بولعان جوق. ءوزىڭىز بىلەسىز، ەلىمىزدە «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ 7 قىرى» دەگەن ەلباسىمىزدىڭ ماقالاسى جارىق كوردى. سول 2 ماقالا 2017-18 جىلدارى ەمەس، 1991 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ەڭ بولماسا، 92 جىلدىڭ قاڭتارىندا جارىق كورگەن بولسا، سول 2 ماقالا ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ دىڭگەگى، سارا جولىنا اينالۋعا ءتيىس ەدى. ەكى ماقالاعا نازار اۋدارىپ وقىپ قاراساڭىز! وسى 20 جىلدىڭ ىشىندە بىزدە يدەيا كوپ بولدى. بىراق يدەولوگيا بولعان جوق.

ەڭ باستىسى، ءبىز كەڭەس داۋىرىنەن قالعان يدەولوگيادان ءالى تولىق تازارىپ بولعان جوقپىز. بايقاساڭىزدار، بىزدە مەملەكەتتىك بيلىك باسىندا كەشەگى كومسومول مەن پارتيانىڭ باسشىلارى، سولاردىڭ يدەولياسى قالىپ قويدى. ەسىڭىزدە بولسا، قايسىبىر جىلى كومسومولدىڭ 100 جىلدىعىن پارلامەنتتەگى ۇكىمەت باسىندا وتىرعان كوزى قاراقتى قايراتكەرلەرىمىز تۇگەل قاتىسىپ، ونى زور قۋانىشپەن اتاپ ءوتتى. مىنە، بۇل ءبىزدىڭ زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ جالعان ميفولوگياسىنان ءالى ارىلا الماعانىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان، قازىر الاش يدەياسىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن ناسيحاتتالماي كەلگەنىنە، ونىڭ ءالى بۇقارا حالىقتىڭ اراسىنان كەڭ قولداۋ تابا الماي وتىرعاندىعىنىڭ بىردەن-ءبىر سىرى وسىندا جاتىر دەپ ويلايمىن. ⠀

-جەكە ومىرگە ورالساق. ءبىراز جىل شەتەلدە ءومىر ءسۇردىڭىز. قازىرگى تاڭدا بالالارىڭىز دا شەتەلدە تۇرادى. نە سەبەپ؟ قازاقستانعا كوڭىلىڭىز تولمايدى ما؟

-مەن ەلگە 2013 جىلى ورالدىم. ءيا، جاسىرمايمىن. مەنىڭ بالالارىم ساۋاتتارىن شەت ەلدە اشتى. مەكتەپتى دە، جوو دا شەت ەلدە وقىدى. ولاردىڭ ءدىلى، ويى، مۇددەسى ءتىپتى باسقاشا. مەن ولارعا قايت دەپ ايتا المايمىن.  ال كەزىندە 2010 جىلعا دەيىن ولارعا «بالالارىم، ءبىلىم الاسىڭدار، ەلگە ورالاسىڭدار. ەلگە قىزمەت ەتەسىڭدەر» دەپ ايتاتىنمىن. ال مەن قازىر مىنانداي جاعدايدا ولاي ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. ولاردىڭ ءبىرىنشى تىلدەرى اعىلشىن ءتىلى، ەكىنشىسى شۆەد، جاپون ت.س.س بىرنەشە تىلدەردى مەڭگەرگەن. شەت ەلدىڭ داعدىسىنا ابدەن ۇيرەنىپ قالعان ولاردىڭ، ەلگە قايتقىسى جوق. قايتارۋعا اسا قۇلىقتى دا ەمەسپىن. سەبەبى، ولار ءوز سالالارىنىڭ ناعىز مامندارىنا بولاتىنىنا سەنەمىن.

بالالارىمنىڭ باقىتتى بولعانىن قالايمىن. مەنىڭ كەنجە قىزىم: «قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ايەل پرەزيدەنتى بولامىن» دەيدى. مەن سەنەمىن، ول بولادى. ءوز جاعدايىن جاساپ، ءبىلىم الىپ، دامىپ بولعان سوڭ، ەلگە كەلىپ «پرەزيدەنت» بولاتىنىنا سەنەمىن. ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدى سالىستىرسام، ەڭىرەپ، زارلاپ جىلاعىم كەلەدى. مىسالى، شۆەتسيادا حالقى 9 ملننان اسپايدى. سول شۆەتسيادا 50 ترانس ۇلتتىق كومپانيا بار. وسىعان سەنەسىز بە؟ ونداعى بالالار تۋىلىسىمەن-اق مەملەكەت قامقورلىعىندا. ولارعا ەشكىم «ۇكىمەتپەن اقىلداسپادىڭ» دەپ ايتپايدى. سۇراعىڭىزعا ءبىر اق سوزبەن جاۋاپ قاتايىن. نەگە كوڭىلىڭىز تولمايدى دەگەن. نەگە كوڭىلىڭىز تولادى دەڭىز. ءبىر-اق نارسەگە كوڭىلىم تولادى. ول تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا. قالعانىنىڭ بارىنە كوڭىلىم تولمايدى. ⠀

-الدا سايلاۋ كەلە جاتىر. ءسىز «اقجول» پارتياسىنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا ۇمىتكەر ەكەنىڭىزدى جاقسى بىلەمىز. نەلىكتەن «اقجول" پارتياسىن تاڭدادىڭىز؟

-كەزىندە ءاليحان ايتىپتى عوي: «بۇل زاماندا ايقاسىپ، تارتىسقاندار عانا توردەن ورىن الىپ جاتىر» دەپ. سول ءۇشىن مەن دە قول قۋسىرىپ وتىرا المادىم. تاڭداۋىم «اقجول» پارتياسىنا ءتۇستى. سەبەبى، «اقجول» پارتياسىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنان ارتىعىن كورگەنىم جوق. «اقجول» الدىمەن جەردى ساتپاۋدى كوزدەيدى. جەر زات ەمەس ساتا سالاتىن. ۇلتتىق باعا جەتپەس بايلىق. ەكىنشىدەن، الاش يدەولوگياسىن كوزدەيدى. ۇشىنشىدەن، ادىلدىك. تورتىنشىدەن، سىبايلاس جەمقورلىقتى اۋىزدىقتاۋ. ەگەر مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە «الاش» يدەولوگياسى جۇزەگە اسىرىلاتىن بولسا، ودان ەلىمىز ۇتىلمايدى. كەرىسىنشە، ۇتادى. ⠀

-بيىلعى سايلاۋ قانشالىقتى ءادىل وتەدى دەپ ويلايسىز؟

وسىعان دەيىن ەلىمىزدە ءادىل سايلاۋ بولعان ەمەس، ونى باسشىلىق تا مويىنداپ: «بيىل، بۇرىن سوڭدى بولماعان ءادىل سايلاۋ بولادى» دەگەن سوزدەرىمەن اڭعارتتى. حالىق ءوز شەشىمىن جاساۋعا ءتيىس. مەن ايتار ەدىم: اينالايىن حالقىم اۋ! ءوزىڭ قاي پارتيانى قالايسىڭ، سوعان داۋىس بەر! "نۇر وتان" با؟ "نۇر وتانعا" داۋىس بەر. "اقجول" ما؟ "اقجولعا" داۋىس بەر! ەشكىمدى قيناۋدىڭ قاجەتى جوق. الايدا، حالىق بۇرىنعىداي قاراڭعى ەمەس. كوزدەرى اشىق، كورسوقىر ەمەس. ءبارىن كورىپ وتىر. سوندىقتان، ءۇمىتىمىز زور. ەگەر ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولسىن دەمەسەك، دۇرىس جولعا بۇرىلۋىمىز كەرەك. كەزىندە ءبىر كىسى ايتىپتى عوي، «كۇتەتىن بولسام ارتى ۇزاق سياقتى» دەپ. كۇتىپ جۇرگەنىمە، مىنە 29 جىل بولدى. الايدا وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. سوندىقتان، ارەكەتكە كوشۋدى ءجون سانادىم. سايلاۋعا كەلەر بولساق اركىم ءوز تاڭداۋىن جاساسىن. كۇتەتىن ءۇمىت كوپ.⠀

- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

    سۇحباتتاسقان: ەلميرا كوشەكباي,

"ادىرنا" ۇلتتىق  پورتالى.

 

 

     

پىكىرلەر