Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty, belgılı Älihantanuşy ǧalym, halyqaralyq jurnalist, alaştanuşy, «Alaş» ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory, «Aq jol» partiiasy atynan Mäjılıs deputattyǧyna ümıtker Sūltan Han Aqqūlūlymen öttı. ⠀
- Elımızde sızdıŋ esımımıŋız Älihan esımımen qatar jüredı. Köpşılık jūrt sızdı Älihantanuşy ǧalym retınde jaqsy tanidy. Alaş kösemı täuelsız qoǧamnan öz baǧasyn ala aldy ma?
- Älihan ol - ūlt kösemı. Qazaqtyŋ basyn bırıktırıp, şekarasyn syzyp ketken alaş qairatkerı. Alaida, elımızde IýNESKO moiyndaǧan Älihan esımı laiyqty deŋgeide öz baǧasyn ala almady. Negızı halyqtyŋ közın aşatyn telearnalar ǧoi. Baiqasaŋyz, Alaş qairatkerlerı turaly aiyna bır ret pe, emıs-emıs ǧana habarlar bolady. Bıraq, Alaş qairatkerlerınıŋ ideialary, olardyŋ eŋbegı, olardyŋ ömırı, qyzmetı, olardyŋ bügıngı jasqa, bügıngı ūrpaqqa ülgı, önege bolatyn ıs-äreketterı köp nasihattalady dep aita almaimyn. Ärine, Ahmet Baitūrsynūly atynda tıl instituty bar, Halel Dosmūhamedūly atyndaǧy universitet bar. Bıraq ol nasihattyŋ türı emes, olardyŋ tarihyna taǧzym etu ǧana.
Olardyŋ ideialary qazırgı qoǧamǧa auadai qajet. Mysaly, bız Semeige bır ǧana «tarihi ortalyq» märtebesın berıp qoiumen qatar, 1917-1926 jyl aralyǧyndaǧy tarihi esımı «Alaş» atauyn qaitarsaq, būl bır Abaiǧa ǧana emes, bükıl Alaş qairatkerlerıne, Alaş ideiasyna, Alaş avtonomiiasyna kötergen bır zäulım, laiyqty, tarihi eskertkış bolar edı. Bız nege osyny eskermeimız? Qazır bızdıŋ «tırı qūdaiymyz» bar. Ol Qūdaiymyz 1991 jyly 1 jeltoqsanda osy memleketımızdı qūrypty. Qazır mektepterde oqu oryndarynda Qazaqstan tarihy degen pän 91 jyldyŋ 1 jeltoqsanynan berı qarai oqytylady. Tüsındıŋız be? Älihannyŋ, jalpy Alaş qairatkerlerınıŋ nasihattalu negızı mektepten bastaluy tiıs. ⠀
- Aldaǧy 2 jyl kölemınde Ahmet Baitūrsynūlynyŋ 150 jyldyq mereitoiy kele jatyr. Sız alaştanuşy ǧalym retınde Ahmet Baitūrsynūlynyŋ mereitoiy IýNESKO kölemınde toilansyn dep memleket basşysyna hat joldaǧan bolatynsyz. Daiyndyq qanşalyqty deŋgeide jürgızılude?⠀
- İä, alda Ahaŋnyŋ 150 jyldyq mereitoiy kele jatyr. Būl mereitoi IýNESKO aiasynda toilanuǧa tiıs. 2016 jylǧy qatelıgımızdı jıbermeuımız kerek dep memleket basşysyna hat joldaǧan bolatynmyn. Sebebı ūlt kösemı bolǧan Älihan Bökeihannyŋ toiyn jetım qyzdyŋ toiyndai da toilaǧan joqpyz. Al būl qatelık alda qaitalanbauǧa tiıs. Qazırden bastap qolǧa alaiyq, ūlttyq komissiiaǧa tapsyrma berıŋız. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ esımın sol IýNESKO ūiymynyŋ bükıl älemdık daŋqty tūlǧalar tızımıne qossyn. Söitıp Ahaŋnyŋ esımı älemdık deŋgeide köterılsın degen bolatynmyn. Älihannyŋ toiynda men jalǧyz özım şyryldap jürgen bolsam, Ahaŋnyŋ toiynda bırşama Alaştanuşylardyŋ bastary bırıgıp, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ eŋbekterın jinaqtap kıtap retınde şyǧaryp jatyrmyz. Mereitoi IýNESKO kölemınde, joǧary deŋgeide toilanady dep senemız. «Ümıtsız şaitan» deidı ǧoi. Sondyqtan, zor ümıt kütemız.⠀
-Keŋestık ideologiia sanamyzǧa sıŋıp qalǧan, älı künge qūldyq sanamen jüremız depsız bır sūhbatyŋyzda. Būdan qalai jäne qaşan qūtylamyz? Memleketımız täuelsızdık alyp, öz aldyna derbes memleket bolǧaly mıne 29 jyl.⠀
- Men bır ǧana närse aitqym keledı. Bırınşıden, bız 1991 jyly 16 jeltoqsanynda saiasi täuelsızdık aldyq. Bıraq sol keşegı kelmeske ketken zūlymdyq imperiiasynan qalǧan «jalǧan» ideologiialyq ūstanymnan täuelsızdık alǧan joqpyz. Tüsınesız ǧoi, iä? Bügıngı Qazaqstannyŋ 29 jyldyq täuelsızdık däuırınde şynyn aitqanda, ūlttyq ideologiia bolǧan joq. Özıŋız bılesız, elımızde «Ruhani jaŋǧyru», «Ūly dalanyŋ 7 qyry» degen Elbasymyzdyŋ maqalasy jaryq kördı. Sol 2 maqala 2017-18 jyldary emes, 1991 jyldyŋ jeltoqsanynda eŋ bolmasa, 92 jyldyŋ qaŋtarynda jaryq körgen bolsa, sol 2 maqala bızdıŋ ūlttyq ideologiiamyzdyŋ dıŋgegı, sara jolyna ainaluǧa tiıs edı. Ekı maqalaǧa nazar audaryp oqyp qarasaŋyz! Osy 20 jyldyŋ ışınde bızde ideia köp boldy. Bıraq ideologiia bolǧan joq.
Eŋ bastysy, bız Keŋes däuırınen qalǧan ideologiiadan älı tolyq tazaryp bolǧan joqpyz. Baiqasaŋyzdar, bızde memlekettık bilık basynda keşegı komsomol men partiianyŋ basşylary, solardyŋ ideoliiasy qalyp qoidy. Esıŋızde bolsa, qaisybır jyly komsomoldyŋ 100 jyldyǧyn parlamenttegı ükımet basynda otyrǧan közı qaraqty qairatkerlerımız tügel qatysyp, ony zor quanyşpen atap öttı. Mıne, būl bızdıŋ zūlymdyq imperiiasynyŋ jalǧan mifologiiasynan älı aryla almaǧanymyzdyŋ bırden-bır körınısı. Sondyqtan, qazır Alaş ideiasynyŋ osy künge deiın nasihattalmai kelgenıne, onyŋ älı būqara halyqtyŋ arasynan keŋ qoldau taba almai otyrǧandyǧynyŋ bırden-bır syry osynda jatyr dep oilaimyn. ⠀
-Jeke ömırge oralsaq. Bıraz jyl şetelde ömır sürdıŋız. Qazırgı taŋda balalaryŋyz da şetelde tūrady. Ne sebep? Qazaqstanǧa köŋılıŋız tolmaidy ma? ⠀
-Men elge 2013 jyly oraldym. İä, jasyrmaimyn. Menıŋ balalarym sauattaryn şet elde aşty. Mekteptı de, JOO da şet elde oqydy. Olardyŋ dılı, oiy, müddesı tıptı basqaşa. Men olarǧa qait dep aita almaimyn. Al kezınde 2010 jylǧa deiın olarǧa «balalarym, bılım alasyŋdar, elge oralasyŋdar. Elge qyzmet etesıŋder» dep aitatynmyn. Al men qazır mynandai jaǧdaida olai aituǧa auzym barmaidy. Olardyŋ bırınşı tılderı aǧylşyn tılı, ekınşısı şved, japon t.s.s bırneşe tılderdı meŋgergen. Şet eldıŋ daǧdysyna äbden üirenıp qalǧan olardyŋ, elge qaitqysy joq. Qaitaruǧa asa qūlyqty da emespın. Sebebı, olar öz salalarynyŋ naǧyz mamndaryna bolatynyna senemın.
Balalarymnyŋ baqytty bolǧanyn qalaimyn. Menıŋ kenje qyzym: «Qazaqstannyŋ tūŋǧyş äiel Prezidentı bolamyn» deidı. Men senemın, ol bolady. Öz jaǧdaiyn jasap, bılım alyp, damyp bolǧan soŋ, elge kelıp «Prezident» bolatynyna senemın. Eldegı äleumettık jaǧdaidy salystyrsam, eŋırep, zarlap jylaǧym keledı. Mysaly, Şvesiiada halqy 9 mlnnan aspaidy. Sol Şvesiiada 50 trans ūlttyq kompaniia bar. Osyǧan senesız be? Ondaǧy balalar tuylysymen-aq memleket qamqorlyǧynda. Olarǧa eşkım «Ükımetpen aqyldaspadyŋ» dep aitpaidy. Sūraǧyŋyzǧa bır aq sözben jauap qataiyn. Nege köŋılıŋız tolmaidy degen. Nege köŋılıŋız tolady deŋız. Bır-aq närsege köŋılım tolady. Ol täuelsız el bolǧanymyzǧa. Qalǧanynyŋ bärıne köŋılım tolmaidy. ⠀
-Alda sailau kele jatyr. Sız «Aqjol» partiiasynyŋ mäjılıs deputattyǧyna ümıtker ekenıŋızdı jaqsy bılemız. Nelıkten «Aqjol" partiiasyn taŋdadyŋyz?⠀
-Kezınde Älihan aitypty ǧoi: «būl zamanda aiqasyp, tartysqandar ǧana törden oryn alyp jatyr» dep. Sol üşın men de qol qusyryp otyra almadym. Taŋdauym «Aqjol» partiiasyna tüstı. Sebebı, «Aqjol» partiiasynyŋ sailaualdy baǧdarlamasynan artyǧyn körgenım joq. «Aqjol» aldymen jerdı satpaudy közdeidı. Jer zat emes sata salatyn. Ūlttyq baǧa jetpes bailyq. Ekınşıden, Alaş ideologiiasyn közdeidı. Üşınşıden, ädıldık. Törtınşıden, sybailas jemqorlyqty auyzdyqtau. Eger memleket basqaru ısınde «Alaş» ideologiiasy jüzege asyrylatyn bolsa, odan elımız ūtylmaidy. Kerısınşe, ūtady. ⠀
-Biylǧy sailau qanşalyqty ädıl ötedı dep oilaisyz?⠀
Osyǧan deiın elımızde ädıl sailau bolǧan emes, ony basşylyq ta moiyndap: «Biyl, būryn soŋdy bolmaǧan ädıl sailau bolady» degen sözderımen aŋǧartty. Halyq öz şeşımın jasauǧa tiıs. Men aitar edım: Ainalaiyn halqym au! Özıŋ qai partiiany qalaisyŋ, soǧan dauys ber! "Nūr Otan" ba? "Nūr Otanǧa" dauys ber. "Aqjol" ma? "Aqjolǧa" dauys ber! Eşkımdı qinaudyŋ qajetı joq. Alaida, halyq būrynǧydai qaraŋǧy emes. Közderı aşyq, körsoqyr emes. Bärın körıp otyr. Sondyqtan, ümıtımız zor. Eger eldıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr bolsyn demesek, dūrys jolǧa būryluymyz kerek. Kezınde bır kısı aitypty ǧoi, «kütetın bolsam arty ūzaq siiaqty» dep. Kütıp jürgenıme, mıne 29 jyl boldy. Alaida özgergen eşteŋe joq. Sondyqtan, äreketke köşudı jön sanadym. Sailauǧa keler bolsaq ärkım öz taŋdauyn jasasyn. Kütetın ümıt köp.⠀
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
⠀
Sūhbattasqan: Elmira KÖŞEKBAI,
"Adyrna" ūlttyq portaly.
⠀ ⠀ ⠀⠀
Ūqsas jaŋalyqtar
